Hazırıydı. Vədələşdiyimiz vaxtda gözləyirdi. Tədbirə gedirmiş kimi geyim-kecimli. Pencəyinin döşündə ordenlər yan-yana düzülmüşdü. Ən əsası yaddaşını, özünü kökləmişdi bu görüşə. Sanki uzun, incə ömür yoluna indicə çıxmışdı. Birinci səfəriydi şan-şöhrəti dadacağı...
Həmsöhbətim məşhur nəslin nümayəndəsidir. Ulu babasından üzü bəri nə varsa hər şeyi çinədanına yığıb. Necə deyərlər, himə bənddir ki, səksən, yox, iki yüz ilin söhbətini bircə-bircə söyləsin. Təki sən ona qulaq kəsiləsən.
Tanışlıq
Tofiq Bakıxanov. 1930-cu il dekabr ayının 8-də Bakıda, görkəmli tarzən, Xalq artisti Əhmədağa (Əhmədxan) Bakıxanovun ailəsində dünyaya göz açıb. XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycanın məşhur alimi, tarixçisi, şairi və ictimai xadimi Abbasqulu Ağa Bakıxanovun (təxəllüsü Qüdsi) nəticəsidir.
İlk musiqi təhsilini Ü. Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası (indi dahi bəstəkarın adını daşıyan Bakı Musiqi Akademiyası) nəzdindəki onillik musiqi məktəbində (hazırda Bülbül adına orta ixtisas musiqi məktəbi) skripka aləti üzrə respublikanın Əməkdar müəllimi Nilson İliç Simberovdan alıb. Sonra Konservatoriyanı skripka (1953-cü ildə Aleksandr Amitonun sinfini) və bəstəkarlıq ixtisası üzrə (1957-ci ildə isə professor Q. Qarayevin sinfini) bitirib.
Tələbəlik illərində ifaçlıq fəaliyyəti ilə məşğul olaraq Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrində, və Azərbaycan radiosunun simfonik orkestrində solist kimi çalışıb.
Onun yaradıcılığında kamera-instrumental və simfonik janrlı əsərlər üstünlük təşkil edir. Üç balet (“Xəzər balladası”, “Şərq poeması” və “Xeyir və Şər”), bəstəkar Nəriman Məmmədovla birlikdə yazdığı üç musiqili komediya (“Altı qızın biri pəri”, “Məmmədəli kurorta gedir”, “Qız görüşə tələsir”), tar və müxtəlif alətlər ilə simfonik orkestr üçün 26 konsert, 20 sonata, 5 simfonik muğam (“Nəva”, “Şahnaz”, “Rahab”, “Humayun”, “Dügah”), 8 simfoniya, 6 simfonik poema, kamera musiqisi sahəsində 26 sonata, müxtəlif tərkibli ansambllar üçün əsərlərin, 100-dən artıq mahnı və romansın müəllifidir.
Yarım əsrdən artıqdır ki, Bakı Musiqi Akademiyasında pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan bəstəkar Azərbaycanın Xalq artisti, professordur, “Şöhrət” və “Şərəf” ordenlərinə layiq görülüb.
1994–2000-ci illər üzrə Abbasqulu ağa Bakıxanov adına mükafatın laureatı, 1969-cu ildə Parisdə keçirilən VII beynalxalq rəqs festivalının, 1998, 2000, 2001-ci illərdə Quzey Kıbrıs Türk Cumhuriyyətində II, IV, V beynəlxalq "Bellapais" musiqi festivallarının iştirakçısıdır. Moskvada, Tbilisidə, son illərdə İstanbul, İzmir və Tehranda müəllif konsertləri ilə çıxış edib, haqqında monoqrafiyalar, resenziyalar, silsilə məqalələr yazılıb, "Tofiq Bakıxanov" adlı televiziya filmi çəkilib.
-Salam! Xoş gödük, Tofiq müəlim! Bu yaşda özünüzü necə hiss edirsiniz?
-Əleyküm-salam! Xoş gəlmisiniz! Hələ ki yaxşıyam. Sonra nolacaq deyəmmərəm (gülür) Masanın üzərindəki kitabları vərəqləyərək söhbətinə davam edir:
- Biz Abbasqulu ağa Bakıxanov nəslinin davamçılarıyıq. Abbasqulu ağa sadəcə maarifçi yox, çoxşaxəli yaradıcılığa malik şəxsiyyət olub. Ədəbiyyatla yanaşı, coğrafiya, astronomiya, riyaziyyat və musiqinin bilicisiydi. “Fatma tar çalır” adlı bir şeiri var onun. 200 il əvvəl tardan, musiqidən ustalıqla yazan ulu babamın bu şeiri hər şeyi öz adlarına çıxmağa öyrəşmiş ermənilərə tutarlı cavabdır. Türk, ərəb, fars, gürcü, rus, fransız, polyak dillərini bilən Abbasqulu ağa Tiflisdə çalışıb, polkovnik rütbəsinə yüksəlib. Dövrünün görkəmli şəxsləriylə dostluq edib. Onların arasında rus şairi Puşkinin ailəsi də var idi. Yazdığı əsərlərdən biri - “Gülüstani-İrəm” xüsusilə qiymətlidir. Həcc ziyarəti zamanı Məkkədən Mədinəyə gedərkən yolda xəstələnib və dünyasını dəyişib. Elə orada da dəfn olunub.
Bilirsiniz, mən görkəmli tarzən Əhmədxan Bakıxanovun oğluyam. Ağlım kəsəndən evimizdə sənətkarları, alimləri görmüşəm, onların maraqlı söhbətlərini, çal-çağırını eşitmişəm. Təqribən 1927-28-cu ilin söhbətidir. Üzeyir Hacıbəyli bir gün atama telefonla zəng edib. Deyib ki, Əhmədxan, tarını götürüb bizə gələ bilərsən? Evlərimiz qonşuydu, atam tez özünü onlara yetirib. Sən demə bir seirdə “nəva nüşabur” sözünə rast gələn Üzeyir bəy bunun mənasını kimdən soruşsa da heç kəs bilməyib. “Nəva” avaz deməkdir, amma “nəva nüşabur” nə olan şeydir, kişi bu suala cavab axtarırmış. Atam uşaqlığında, gəncliyində İranda - Tehranda Rəştdə yaşayıb. Orada Azəri Sultan adında görkəmli xanəndə, muğam sərrafı varmış. Bax ondan atam və əmim Məmmədxan çox şey öyrənib, görüb-götürüblər. On dördüncü əsrdən məşhur olan bu muğamı tarda dinləyən Üzeyir bəy axtardığını tapdığına sevinib. Minnətdarlıqdan savayı atamı Konservatoriyaya işləməyə dəvət edib. Beləcə atam ta rəhmətə gedənəcən qırx ildən artıq dərs dedi.
-Dahi bəstəkarla ailənizin yaxınlığı və haqqında söhbətiniz bununla bitmir…
-Elədir! Üzeyir bəylə atamın dostluğu vardı. Hətta, işə də bir gedib-gələrdilər. Mənim musiqiyə bağlanmağımın səbəbkarı da Üzeyir bəydir. O uzaqgörən adamıydı. Deyirdi ki, tar, kaman qaval, tütək, zurna, balaban, nağara kimi alətlərimiz, aşıq sənətimiz, muğamımız var. Amma dünyaya qaynayıb-qarışmağımız üçün Avropa musiqi alətlərini ifa etməyimiz lazımdır. Atama məsləhət gördü ki, uşaqlarını bu istiqamətdə çalışdır. Beləliklə, bizi musiqi məktəbinə qəbul elədilər. Məni skripka, bacımı fortepiano, qardaşımı violonçel sinfinə götürdülər. Daha sonra mən Azərbaycan radiosunda uşaq ansamblı yaratdım. Müharibə vaxtı gedib hospitallarda konsert verirdik.
1945-ci ildə Üzeyir bəyin 60 illiyində filarmoniyada ilk dəfə orkestrdə skripkayla onun “Arşın mal alan” musiqili komediyasinda fantaziyanı çalmışam. İndi də gözümün qabağındadır o anlar. Mircəfər Bağırov başda olmaqla respublikanın rəhbərliyi ilk sırada əyləşmişdi. 1947-ci il sentyabrın 27-də, Opera və Balet Teatrında Nizami Gəncəvinin 800 illiyi də təmtəraqlı keçdi. Yenə rəhbərlik adəti üzrə iştirak edirdi. Üstəlik Moskvadan və digər yerlərdən qonaqlar gəlmişdi. Üzeyir bəyin təşəbbüsü ilə bu tədbirdə verdiyim konsert yaxşı qarşılandı. Mən Niyazi, Xan Şuşinski, Həqiqət Rzayeva kimi sənətkarların arasında xoşbəxt hiss edirdim özümü. Həyatımda əlamətdar hadisələr çoxdur. Məsələn, Bəstəkarlar İttifaqının filarmoniyada üç turdan ibarət müsabiqəsi keçirilirdi. Bülbül münsiflər heyətinin sədri, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Səid Rüstəmov isə üzvləriydi. Yekunda o zaman gənc olan Cahangir Cahangirovun üç hissəli böyük bir əsərini çaldım, bəyəndilər. 1947-ci ildə Üzeyir bəyin rektorluğu dövründə konservatoriyaya imtahansız qəbul olundum. Növbəti il rəhmətə gedən Üzeyir bəyin adına təsis olunan təqaüdə layiq görüldüm. Axıracan əla qiymətlə oxudum.
- Mircəfər Bağırovla görüşünüz olub?
- Bəli! Onun kiçik oğlu Cahangirlə musiqi məktəbində bir yerdə oxumuşam, fortepianoda çalırdı. Anası yəhudi qızı idi. Bir dəfə bizə birgə ifa etmək üçün Fikrət Əmirovun ikili konsertini - fortepiano və skripka üçün əsərini verdilər. İki dəfə filarmoniyayla üzbəüz, indiki İncəsənət muzeyində yerləşən evlərinə getmişəm. Əslən Qubadan olan Bağırov bizim nəsil haqqında məlumatlıydı. Deyirdi ki, Bakıxanovlar haqqında saatlarla danışsam qurtarmaz. Stolunun üstündə ulu babam Abbasqulu ağanın “Nəsihətnamə”sini görmüşəm. Çox dərin, maraqlı olan bu kitabı oxumağı məsləhət bilirdi. Atamı da yaxşı tanıyırdı.
- Bununla belə, 1938-ci ildə “NKVD” atanızla əminizi həbs etmişdi.
- Bəli, o dövrdə hamı səksəkə içindəydi. Hər gün həbs, sürgün, güllələnmə xəbəri eşidirdik. Bizim nəslimiz millətsevər olduğundan damğa vurmaq istəyirdilər. Atamla əmimi “Humayun”, “Bayatı-şiraz”, “Bayatı-kürd” muğamlarının tədrisinə görə iranpərəstlik adıyla həbs etdilər. Evimizdə axtarış aparsalar da heç nə tapmadılar. Anam bir qonşu kimi Üzeyir bəyin yanına gedib, baş verənləri danışdı. Hadisənin Moskvada keçiriləcək Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyü (dekada) ərəfəsində baş verməsi qəribə görünsə də işimizə yarıdı. Mircəfər Bağırovla Moskvaya tədbirə eyni qatarda, eyni vaqonda gedən Üzeyir bəy qayıdanbaş məsələni ona söyləyib. Musiqiçilərin heç bir günahsız həbs olunduğuna görə azadlığa buraxılmasını xahiş edib. Bağırov soruşub ki, söhbət solaxay Əhmədxandan gedir? Bakıya çatan kimi atamla əmimi buraxdırdı. Demək, xətrini istədiyi Üzeyir bəyin sözünü yerə salmamışdı.
Konservatoryanın inspektoru işləyən əmim Məmmədxan Bakıxanovun Şərqdə ilk dəfə yaratdığı “Türk qızlar orkestri” qısa vaxtda şövrət qazanmışdı. Bu kollektivlə Cəfər Cabbarlının və başqa tanınmışların bağlılığı olub. Moskvada, Tiflisdə konsertləri uğurla keçib, mükafatlar alıblar.
- Maqsud Məmmədov və Rəfiqə Axundovanın quruluş verdiyi “Xəzər balladası” baletinizdən danışaq.
- 2019-cu ildə Opera və Balet Teatrında “Xəzər balladası” tamaşasının - dediyiniz o quruluşun əlli illiyi qeyd edildi. Yarım əsr əvvəl bu əsər çox yerləri dolaşmışdı. 1969-cu ildə təkcə Fransada 30 tamaşa oynanılmışdı. Oradan qayıdandan sonra keçmiş SSRİ-də - Kiyevdə, Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) baletə növbəti quruluşlar verildi. Böyük uğur qazandım bu əsərlə. Xarici mətbuatda gedən yazılarda baletin dünyada neftə həsr olunmuş yeganə əsər olduğu xüsusi qeyd edilirdi. Bu janrda sonuncu işim Nizami Gəncəvinin 850 illik yubileyi münasibətilə yazdığım “Xeyr və Şər”dir. Üstündən otuz il keçib. Operadan savayı bütün janrlarda özümü sınamışam və nəticəsi də göz qabağındadır. Məncə çox yox, yaxşı yazmaq lazımdır. Hərçənd az da yazmamışam (gülür).
Tofiq müəllimin sakit, həzin gülüşü gözlərinin dərinliyindəki kədəri ört-basdır edə bilmir. Qızı Nigarı 1995-ci ildə cavankən itirib. Cəmi 34 yaşı varmış. Ərəb dilini öz-özünə öyrənib, ana dili kimi mükəmməl bilən gənc xanım qısa müddətdə istedadı, zəhmətiylə alimlik mərtəbəsinə yetişməyə, seçilməyə, özündən sonra gözəl ad və indi İsveçdə yaşayan iki ağıllı, layiqli övlad yadigar qoymağa macal tapıb. Tapılmayansa onun mərəzinə çarəydi. Nigar qızını ölümün cəngindən qoparmaq üçün Tofiq müəllim nələrə qatlaşmayıb? Amma müalicəyə lazım olan pulu əldə etmək üçün maddi çətinlik ucundan atasından yadigar əsa skripkanı belə Moskvada muzeyə satan bəstəkarın dadına heç nə çatmayıb...
- “Xəzər balladası”nın şöhrətlənməsinə darılanlarla da üzləşdiniz...
- O vaxt Fransadakı uğurdan sonra Bakıya qayıdanda münasibət ürəkaçan olmadı. Səbəbi paxıllıq, ayrı-seçkilik idi. Mənim əsərimə burada dirijorluq etmək istəyən böyük bir sənətkara imkan vermədilər. Şərt qoydular ki, yalnız tamaşanı səhnələşdirən teatrın əməkdaşı dirijorluq edə bilər. Bəstəkarlardan bir qrupu Mərkəzi Komitədə katib işləyən Cəfər Cəfərova şikayət yazdılar. Müəllimim, bizimlə Fransaya getmiş Qara Qarayevlə Cəfər Cəfərovun neçə illik dostluğu vardı, amma bunun mənə köməyi dəymədi.
-Axı niyə belə?
-İncəsənətdə xoşagəlməz hallar çox olub. O adamların əksəriyyəti indi həyatda yoxdur... Bizimkilərin insafına qalsaydı, bilmirəm daha nələr baş verərdi. Fransadakı uğur qanımım arasına girdi, məni həm də qorudu.
- Amma mükafatsız qaldınız...
- İnanmalı görünməsə də belədir. Tamaşada çalışanların az qala hamısına - otuz adama mükafat verdilər, mənsə “yaddan çıxdım”. Qara müəllimi sevməyənlər çox idi və o heç kimə ağız açmazdı. Buna görə incisəm də, sadəcə susdum...
Təəssüf ki, münasibət üzərində qurulan məsələlər az deyil. Fəxri ad, digər mükafatlar və sairdə bunu görmüşük. Amma mən heç kəslə münasibət qurmağa can atmadan eləcə çalışmışam. Zarafat deyil, simfonik orkestr üçün 26 konsert yazmışam. Əlindən iş gəlməyənlər həmişə paxıllığımı çəkiblər. Usanmadan yazıb-yaratmağımı xoşbəxtliyim sanıram. Bir vaxtlar mənə “Komsomol mükafatı” verilməsi üçün ortada dörd böyük idarədən təqdimatı varıydı. Sonda Cəfər Cəfərovla bərk dost olan Sabit Rəhmanın oğlu Emin “Çay” mahnısına görə aldı o mükafatı. “Xəzər balladası” layiq bilinmədi, məhəl qoymadım belə şeylərə.
- Yəqin Üzeyir bəy kimi şəxsiyyətlərdən nümunə götürmüsünüz.
-Bəli, o nəinki nümunə, ideal sayılacaq şəxsiyyətdir. 1941-ci ildə “Monolit”ə köçənədək mehriban qonşu kimi yaşamışıq. Daim bir-birimizin evinə gedib-gəlmişik. Təvazökarlığı, tələbələrə qayğısı özgə aləmiydi. Tələbənin rəng-rufundan, əyin-başından bilirdi ki, acdır, paltara ehtiyacı var. Heç nə soruşmadan onu mütləq yedirdib-doyurmasa, geyindirib-kecindirməsə rahatlıq tapmazdı. Zarafatcıllığı, yaxşı yumor hissi varıydı. Amma gülən görməzdin.
Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrul Üzeyir bəyin tələbəsi idi, konservatoriyada çox rastlaşmışıq. Ədəbli, istedadlı, gözəl oğlan idi. Onun parlaq sənətkar olacağına hamı inanırdı. Cavan getdi, təəssüf. Cavidsiz günlərdə “xalq düşməni”nin övladları” deyib qapıları onların üzünə bağlayırdılar. Həmişəki təki Üzeyir bəy başsız qalmış bu ailənin də qayğısını çəkdi, Ərtoğrulun və şairin digər yadigarı Turan xanımın iş məsələsini həll elədi. Həə, nələrin şahidi olmamışam?
...Mircəfər Bağırovun məhkəməsi keçmiş Dzerjinski adına mədəniyyət evində (indi DTX-nın mədəniyyət mərkəzi) aparılırdı. Mən məhkəməyə getməmişəm. Amma Bağırovun incəsənət adamlarını Filarmoniyanın yay teatrına toplaması xatirimdədir. Tələbə kimi iştirak edirdim. Bir adamı tənqidsiz qoymadı.. Səid Rüstəmovdan “Kubanski kazaki” adlı filmə baxıb-baxmadığını soruşdu. Dedi ki, orada bir mahnı var, “Kakim bıl tı, takim ostalos” – bax, o sənə aiddir. “Get, savadını artır!” Qara Qarayevin o zaman cavan vaxtlarıydı. Amma Üzeyir bəydən sonra rektor təyin olundu. Lap arxada əyləşmişdi, ona söz veriləndə gələnəcən neçə dəqiqə keçdi. Bağırov “görünür, sən işə də belə gedirsən?” deməyindən qalmadı. Opera və balet teatrının müdiri İsmayıl Hidayətzadənin çıxışına qulaq asdıqdan sonra “avazın yaxşıdır, oxuduğun Quran olsa” deyib onu da məzəmmət elədi.
- Xatirələrin dillənməsi yaşla, yoxsa daha çox əhvalla bağlıdır?
- Yaş öz sözünü deyir. Görün nə qədər adamlar görmüşəm bu dünyada. Gözümün qabağında sanki lent fırlanır. Uzun, qurtarmaq bilməyən filmə tamaşa edirəm. İlahi, kimlər yoxdur bu filmdə? Üzeyir bəydən, Caviddən, Cabbardan, Seyiddən, Bülbüldən, Hüseynqulu Sarabskidən, atamın dostu, ilk xalq artisti Hacağa Abbasovdan üzü bəri tay-tuşlarım sayılacaq Nəriman Məmmədov, Oqtay Zülfiqarov, Arif Məlikov, Xəyyam Mirzəzadə, Vasif Adıgözəlov və daha kimlər? Repressiya illəri qorxulu idi, 1937-ci ilin müsibətindən ağrı-acısız, salamat çıxan ailə çətin ələ düşərdi. Amma o dəhşətlərə baxmayaraq bizə çox adam gəlib-gedirdi. Hamısı yadımdadı, ruhları şad olsun! Unuda bilmirəm onları. İllah da bir verilişdə, yazıda kiminsə adı çəkiləndə sanki yanımda hiss edir, görürəm həmin adamı.
- Sona yetməyən arzunuz qalıb?
- Allahın verdiyi ömür payına min şükür! Çox əsər yazmışam, bundan sonra yazmasam da olar. Xeyli – yüz iyirmidən artıq mahnım var. Bəziləri dillər əzbəridir. Hətta elə mahnım var kı, on beş adam ifa edib. Zeynəb Xanlarovadan başlayaraq Flora Kərimova, İlhamə Quliyeva, Elmira Rəhimova və sonra indiki müğənnilərin də oxuduğu “Sevməyən qoy, sevməsin”i deyirəm. “Gözəlliklər məskəni”, “Sevən könül”, “Yaylaqlarım” “Səbr elə” mahnılarım onilliklər yola salıb. Haqqımda musiqişünaslar qiymətli fikirlər söyləyiblər. Yaradıcılığımın bundan sonra da araşdırılacağına, dəyərləndiriləcəyinə inanıram. Bütün bunlar xoşbəxtlikdir məncə.
Arzuya gəlincə, tükənməz. Doxsan illik yubileyimi səbirsizliklə gözləyirdim. Çünki yubiley mənim aləmimdə hesabat vermək, məsuliyyətdir. Bakıda mərkəzlə yanaşı, Əmircan, Suraxanı qəsəbələrində, Qubada, Naxçıvanda silsilə tədbirlər nəzərdə tutulmuşdu. Pandemiyadan macal olmadı. Demək, ən vacibi can sağlığıdır. Möhlət Allahdandır, arzulamaq və qismət üçün çalışmaqsa bizdən. Arzulayaq... (gülür)
Söhbətimiz sona yetir. Daha doğrusu, bitən bugünki görüşdür, söhbət hara qurtarır? Qəhrəmanım sözlü baxışlarıyla deyir bunu. Amma yolçu yolda gərək. Gedək ki, bir də gələk. Əhdə bənzər arzumuzu cücərdək: inşallah yüz yaşın tamamında görüşək. Necə deyərlər, irəlidə yüzdür - əhdimiz düzdür...
Написать отзыв