İrəlicədən təxmin elədiyim kimi oldu. Həyatın çox eniş-yoxuşundan adlamış, zəngin və maraqlı şəxs sayılan qəhrəmanım həmsöhbət rolunu oynamaqda çətinlik çəkirdi. Yaddaşı və nitqi onu darda qoyurdu. Pirani qocanın nur yağan üz-gözündən oxuyurdum. Bir aləm danışacağı vardı. Di gəl...
Tanışlıq
Əfqan Hacıağa oğlu Əsgərov 23 sentyabr 1929-cu ildə Şirvanın Qarabağlılar (indiki Salyan rayonunun Qarabağlar kəndi) kəndində anadan olub. Çox zəngin və maraqlı həyat yolu keçən Əfqan Əsgərov ağır müharibə illərində orta təhsil almaq imkanından məhrum şəraitdə böyüyüb. Amma cəmi üç sinif oxusa da ona 8-ci sinfi bitirmək haqqında şəhadətnamə verilib və o bir qohumunun məsləhəti ilə tibb texnikumuna daxil olaraq feldşer ixtisasına yiyələnib. Buna baxmayaraq tibb sahəsində çalışmayıb. Uşaqlıqdan şeir yazmağa böyük həvəs göstərən Əfqan Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) filologiya fakültəsinə üz tutub. Lakin rektor Abdulla Qarayevin tövsiyyəsi ilə jurnalistika şöbəsində oxuyub.
1953-cü ildə universiteti bitirəndən mətbuatda çalışan Ə.Əsgərov jurnalist kimi ilk dəfə “Azərbaycan gəncləri” qəzetində fəaliyyətə başlayıb. Qəzetin səhifələrində bir-birinin ardınca maraqlı publisistik yazıları, oçerkləri, felyeton və hekayələri, “Poçtalyon” kinossenarisi çap edilən Əfqan çox gənc yaşlarından oxucuların məhəbbətini qazanıb. Eyni zamanda bu qəzetdə elan olunan gənclik mövzusunda səhnə əsəri müsabiqəsində iştirak edərək üçüncü mükafata layiq görülüb. Bundan sonra o, daha bir səhnə əsəri yazıb. Yaradıcılığa hekayələrlə başlayan Əfqan bu ilk səhnə əsərləri ilə şöhrət qazanıb və bir-birinin ardınca yazıçının “Gecikmisən” (1961), “Gözəllik sorağında” (1962), “Sən belə deyilsən” (1963), “Sarı əlcək” (1965) və başqa hekayə topluları nəşr edilib. Bir müddətdən sonra isə Moskvada ikillik ali ssenari kursunda oxuyandan sonra Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında redaktor kimi fəaliyyətini davam etdirib. “Kommunist” qəzetində kinostudiyanın problemlərindən bəhs edən məqaləsi həmin vaxt Azərbaycan KP MK-nın (Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi) şöbə müdiri Şıxəli Qurbanovun da iştirakı ilə keçən müşavirədə müzakirə olunub. Şöbə müdiri Əfqana “Kommunist” qəzetində işləməyi məsləhət görüb. Beləliklə, o həmin qəzetdə ədəbiyyat şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin edilib. 1989-cu ildə “Sovet kəndi” qəzetinin redaktoru olub. 1991-ci ildə Ali Sovetin (indiki Milli Məclis) orqanı olan “Həyat” qəzetinin baş redaktoru işləyib.
1 sentyabr 1989-cu ildə Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülüb.
Əfqan Əsgərov istedadlı yazıçı və dramaturq kimi də məşhurdur. Onun qələmindən çıxan “Gülyanaq”, “Katib”, “Həsrət də bir vüsaldır”, “Qartal əfsanəsi” romanları, “Dədə Bəhmən” trilogiyası, “Qozbel”, “Məhəbbət ətirli qərənfilim”, “Dünya gözəlliyindir”, “O, daş deyildir” və başqa povestləri nəsrimizdə özünəməxsusluğuyla seçilir.
Dramaturgiya sahəsində də qələmini sınayan Əfqanın “Sarı əlcək”, “O mənim oğlumdur”, “Dağ seli”, “Gülməyən adam” adlı pyesləri respublikamızın müxtəlif teatrlarında tamaşaya qoyulub. Tamaşaçılar tərəfindən xüsusi rəğbətlə qarşılanan “Qız atası” komediyası təkcə Əfqanın yaradıcılığında deyil, bütövlükdə ədəbiyyatımızda uğurlu pyeslərdən sayılır. Bu komediya uzun illər Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsini bəzəyib. 1500 dəfədən çox oynanan sayca üçüncü tamaşa kimi ölkəmizin teatr tarixinə düşüb.
1970-ci illərin başlanğıcında oxucuların qəlbinə geniş şəkildə yol tapmış Əfqan milli həyatın daha qlobal problemlərini əks etdirən romanları ilə nəsrimizi zənginləşdirib. XX əsr Azərbaycan kəndində baş verən ciddi siyasi və sosial dəyişiklikləri ədəbiyyata gətirib. Bu məsələlər yazıçının “Dədə Bəhmən” trilogiyasında öz əksini tapıb. Trilogiya “Gülyanaq” romanı ilə başlayır. “Gülyanaq” o illərin ən təsirli, cəmiyyət həyatındakı ziddiyyət və iztirabların geniş lövhəsini özündə əks etdirən roman kimi yadda qalıb.
Əfqanın yaradıcılığında “Bəy İnal”, “Şahlar şahı”, “Cənnətməkan” tarixi romanları xüsusi yer tutur. Yazıçı Azərbaycan tarixində analitik araşdırılmalar aparıb. O, Azərbaycan ərazisindəki hökmdarlıq dövrünü, həmin dövrdə azərbaycanlıların adət-ənənəsinin, həyat və məişətinin bu günümüz üçün son dərəcə əhəmiyyətli və maraqlı olan xüsusiyyətlərini öyrənib, bir neçə ilin axtarışından sonra trilogiyanın ilk romanı - “Bəy İnal”ı qələmə alıb. Xalqımızın qədim dövr tarixini, dövlətçilik ənənəsini öyrənmək baxımından maraqlı olduğu kimi, onun tarixi taleyini, müxtəlif qonşu ölkələr əhatəsində keşməkeşli taleyini öyrənmək baxımından da əhəmiyyətlidir. Əfqanın tarixi romanlarının başqa bir cəhətini də qeyd etmək vacibdir. Məlumdur ki, sovet dövründə bədii ədəbiyyatda şahlara, sultanlara münasibət birmənalı deyildi. Əksər nümunələrdə onlar zalım, qaniçən, ədalətsiz insanlar kimi göstərilib. Bu isə tarixi həqiqətlərin təhrifi idi. Xalqımızın tarixində ədalətli, ağıllı, mərhəmətli, yüksəliş və tərəqqisi uğrunda çalışan, yaxşı tərbiyə görmüş, ölkəni ədalətlə idarə edən hökmdarlar az olmayıb. Yazıçı əsl həqiqətlərə söykənib və trilogiyasında ədalətli hökmdarların bədii obrazını yaradıb. “Bəy İnal”a olduğu kimi, Xosrov Ənuşirəvan şaha həsr etdiyi “Şahlar şahı” romanı da tarixi gerçəkliyi əks etdirir. “Şahlar şahı” tarixi-əfsanəvi romandır. Əfqan burada tarixi roman janrının yeni hüdudlarını müəyyənləşdirməklə yanaşı, ona eyni zamanda bu mövzuda indiyədək yazılmış əsərlərdən fərqli olaraq tamamilə yeni məzmun gətirib, hökmdar-xalq qarşılıqlı əlaqəsi zəminində ədalətli hökmdarın yeni tipini yaradıb. Tarixdə bütün sonrakı nəsli Söhrab kimi “türkzadə” adlandırılan Şahlar şahı Xosrov Ənuşirəvan adil, xalqın sevimli övladı, xalqa arxalanan, onun köməyi ilə şahlıq taxıtını qoruyub saxlayan hökmdar kimi oxucuya təqdim edilib. Trilogiyanın Şah Abbasa həsr edilən sayca üçüncü kitabında da cənnətməkan Şah Abbasın mənəvi və əxlaqi saflığı, kamil və güclü hökmdar şəxsiyyəti maraqlı üslubda işlənib.
-Salam! Xoş gördük, Əfqan müəllim! Necəsiniz?
-Əleyküm-salam! Xoş gəlmisiniz! Allaha şükür, yaxşıyam.
- Günləriniz necə keçir?
- Vallah mən ötən günlər haqqında yox, gələn günlər haqqında düşünürəm.
- Ötən ta keçib də ona görə...
- (Gülümsünür) Elədir. Biri var gün keçib, biri də var itirmiş olasan onu. Pis bu ikincisidir. Keçən gün ürəyində iz qoyubsa, bizi yaşadan onun ətridir.
- Bu mənada sizin günləriniz sadəcə keçməyib, hədər getməyib, tarixə dönüb.
-Yəqin ki, belə demək olar. Hər halda mənim qəti şəkildə bunu söyləməyim qeyri təvazökarlıq sayılar.
- Sizə sovet adamı desəm, inciməzsiniz?
- Niyə inciyim, belədir. Ömrümün və fəaliyyətimin çox hissəsi o dövrə düşüb. Amma bu məsələnin üzdə görünən tərəfidir...
- Bəli, əsas mahiyyətdir. Mən elə mahiyyət baxımından bayaq ötən ömrün hədər getmədiyini söylədim.
- Qəribədir, indi adamlar niyə yaşadığını sanki bilmirlər. Yaxud onun fərqində deyillər. O zamansa hər şey başqa cür idi. Xüsusilə məsuliyyət baxımından. Bu gün deyilən məsələ elə bil yoxa çıxıb. Mətbuatda, cəmiyyətdə davranmağın ölçü-biçisi itib. Dəhşətdir.
- Bir vaxtlar başqa şeydən dəhşətə gələrdiniz, indisə adi sayılacaq şeydən...
- Çoxunun bəyənmədiyi sovetin yaxşı tərəfləri də varıydı. Demirəm ki, ideal quruluşuydu, amma müsbət şeylər nə qədəriydi. Doğrudur, birpartiyalı dövlətiydi, indi dəbdə olan sözlə desək, demokratiya anlayışı yox idi. Amma sizi inandırım ki, əslində demokratik mühit varıydı. Ən azından mətbuatda bu həmişə duyulub. Uzun illər sovet mətbuatında çalışmış adam kimi bunu əminliklə söyləyə bilərəm. Senzura da ta əvvəlki deyildi, yumşalmışdı. Ustalıqla fikrini çatdırmağın mümkünüydü.
- Siz Azərbaycanda sovet dövründə soyadsız yazan ilk qələm adamısınız...
- Elədir! Bunun xüsusi bir səbəbi yoxdur. Dünyada təkcə adıyla tanınanlar çox olub. Görünür, gənclik coşğusuyla belə addım atmışam. Bilirsiniz, bu yaşdan o vədəyə baxıb nəyisə indiki ağıl, təcrübəylə təhlil etmək, qiymətləndirmək doğru deyil. Daha doğrusu, inanma ki, həmişə istədiyin nəticəylə qarşılaşacaqsan. Onillər ötüb, dövr, zaman dəyişib və bu mənada fərqli mənzərə görəcəyinə təəccüblənmə.
-Uzun illər mətbuatda çalışmısınız. Müddət baxımından ən çox işlədiyiniz yer “Kommunist” qəzeti olub. Şöbə müdiri vəzifəsi o dövrdə çox qapıları üzünüzə açırdı. Amma “Katib” romanının yazılması vəzifəniz, tutduğunuz mövqe ilə bağlı deyildi.
-Necə deyərlər, sosial sifarişiydi. Qələm adamı gərək gördüyünü yaza. Partiya mətbuatında, ölkənin birinci qəzetində çalışmağıma baxmayaraq çatımazlıqlara, nöqsanlara göz yummadım və məni narahat edən məsələləri bədiiləşdirmək qərarına gəldim. Bu romana görə müəyyən dərəcədə sıxma-boğmaya çəkuldim, umub-küsənlər də tapıldı. Rayon katibləri məni tanıyırdı, aralarında çörək kəsdiklərimiz də varıydı. Onların bəzilərinin ürəyincə deyildi kitab. Amma Heydər Əliyev romandan xəbər tutanda, oxudu, bəyəndi və ardını yazmağı tövsiyyə elədi. Bəlkə də başqa rəhbər özgə cür hökm verərdi. Açığı, belə reaksiyasının olacağını əvvəlcədən gözləmirdim. Bu mənim xeyrimə oldu, hücumlar dayandı, söz-söhbət kəsildi.
Söhbət boyu o çox o yan-bu yana boylandı. Xanımından, qızından kömək umurdu sanki. Doxsanacan səhhəti sözünə baxan yazıçını indi gah yaddaşı, gah da nitqi sınağa çəkirdi. Son əməliyyatdan sonra belə olub deyirlər. Bütün ömrü boyu həyatda, yaradıcılıqda əsgər təki ayıq-sayıqlığıyla seçilən yazıçı görüşümüzün sonunda astaca “çox ehtiyat edirəm” deməyi də unutmadı. Həmişə məsuliyyətli Əfqan müəllimin ehtiyatlanmağı səhhətindən yanaydı. İki il əvvəlin tədbirində hamının – Rəşad Məcidin, Vaqif Yusiflinin, Kəmalə Abıyevanın, Əntiqə Qonaqlının, İlham Namiq Kamalın, Tahir Aydınoğlunun və sonda ailə adından danışan qızı Sevinc xanımın yalnız təriflərə layiq bildiyi şəxsin bu dünyadakı yeri, çəkisi bəllidir. Yaşanan ömür, çəkilən zəhmət bunun tərcümanıdır.
- Bəs sizi tarixi romanlar yazmağa sövq edən nə idi?
- Tarixdən keçmədən ədəbiyyatı sevəmməzsən. Hamımızın - doğmalarımızın, yadların küll halında həyatıdır tarix. Və vətənimizin, xalqımızın keçmişidir. İnsanın öz tarixinə diqqətlə yanaşması vacibdir. Heç yadımdan çıxmaz, kommunist partiyasını ləğv etmək barədə keçirilən iclasda üç-dörd çıxışçıdan biri rəhmətlik akademik Ziya Bünyadov idi. O çıxışında dedi ki, tarixə tüpürməzlər, onu qoruyarlar. Hansısa pis cəhəti xoşumuza gəlmirsə, onu düzəltməliyik. Amma tarixdən üz döndərmək, hansı cəmiyyətdə yaşamağımıza baxmayaraq onu lənətləmək yaramaz. Çünki tarixi pisləyəndə özünü pisləmiş olursan.
Hə, demək, iclas gedir. Bir vaxtlar kommunist adı gələndə qalxıb əl çalanlar indi bu iclasda partiyanın əleyhinə danışanları alqşlayırdılar. Ziya Bünyadova söz veriləndə o öz adına, sanbalına uyğun danışdı. Yerdən söz atan bir-iki vəzifəlini susdurmağı da unutmadı. Dedi ki, mən kommunist partiyasının biletini sizin kimi pulla almamışam. Dnestr çayını gülləbaran altında qışda üzüb keçmişəm, qoşunu arxamca aparmışam. Bileti atmayacam, saxlayacam, tarixin bir parçası kimi. Onun çıxışı qəzetdə getdi. Hələ SSRİ vaxtıydı, ölkədə vəziyyət qarışıq idi. Hamı məəttəl qalmışdı...
Ziya müəllim haqlıydı, biz kommunist partiyasının bayrağı altında faşizmə qalib gəldik, ikinci dünya müharibəsinin müqədarratını həll elədik. Bu tarixdir. Rəhmətliyin sözlərindən sonra tarixə həvəsim və sevgim daha da artdı. Üstəlik, nəzərə alın ki, mən çox şeylərin şahidi olmuşam, bu baxımdan tarixi romanlarımı yazmağa ehtiyac duyurdum. Şah Abbas haqqında romanımda əsas mənbə kimi İskəndər bəy Münşinin “Tarixe aləmaraye Abbasi” (“Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixi”) əsərinə üz tutmuşam. Şah Abbas 200 mindən çox gürcüyə müsəlmanlığı qəbul etdirib, orduya götürdüyü üçün Stalin onu sevmirdi. Və buna görə də Şah Abbas haqqında Azərbaycanda az yazılıb, ensiklopediyalarda məlumat yetərli deyil. Beləcə, tarixi mövzuda trilogiya qələmə aldım.
- Sizi düşündürən, narahat edən məsələlər yəqin ki, az deyil…
- Bəli, çox şey barədə düşünüb-daşınıram. Teatrımızın taleyindən narahatam. Vəziyyətin ürəkaçan olmasını söyləmək çətindir. Əvvəllər tez-tez teatr tamaşalarına gedərdim, indi həvəsim yoxdur. Və mən tək deyiləm. Teatr hər bir xalqın həyatında vacib yeri, əhəmiyyəti olan sənətdir. Bu məqamı mütləq nəzərə almaq lazımdır. Pyeslərin yazılışı, uğurlu tamaşaların hazırlanması, bu barədə tənqidçilərin mövqeyi diqqət göstərilməli məsələlərdir. Mən Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrına bir pyes vermişəm, görək nolur? Neçə tele-radio kanalllar var. Əsasən yemək bişirməkdən, ya da başqa mənasız mövzulardan danışırlar. Maarifçilik işi sanki yada düşmür.
- Əsərlərinizdən birində - “Bəy İnal” romanında deyirsiniz ki, ağsaqqal sözü Tanrı sözü kimidir və halal insan onu iki etməz. Bir ağsaqqal kimi öyüdünüzü eşitmək maraqlı olardı…
- Yubileyimdə - səksən yaşımla bağlı tədbirdə dedim ki, uzun ömürdən sonra gəldiyim qənaət budur ki, insan kimliyindən asılı olmayaraq gərək sözün düzünü söyləyə, haqqı danışa. Axı Haqq Allahın adıdır. Əyri, yalan yoldan uzaq durun, həmişə haqqı deyin. Amma təəssüf bəzi adamlar bir-birlərini boş-boş tərifləməkdən həzz alırlar. Eləməyib tənbəllik özləri özlərini tərifləyənlərə də rast gəlirik. Vallah ayıbdır. Adamın qazancı qızılla, pulla yox, mənəvi dəyərlərlə ölçülür. İnsanlıq eşqdir, Allahabənzərliyə yüksəltmək deməkdir. Kimsə Allaha inanmaya bilər, bununla belə haqqı danmamalıdır...
Əfqan müəəlimlə söhbət xoşdur. Di gəl neyləyəsən ki, qəhrəmanımız üçün çətindir... Deyirlər, yazıya pozu yoxdur. Yəni nə yazılıbsa, eləcə də qalır. Amma yalnız yazılanlar yox, kameranın çəkdikləri də qalır. Lentin yaddaşında. İllərin, onillərin saxlancı kimi. Biz də qəhrəmanımızla görüşdük, danışdıq və nə varsa elə o sayaq qələmə aldıq, yaddaşa köçürdük. Bəzək-düzəksiz, qayçı-daraqsız, həmsöhbətimizin özü təki sadə, səmimi şəkildə. Şəkil demişkən, onillər yola salanından savayı artıq bizim üçün də tarixə dönən o günün şəklini çəkdik. Fiziki biçimdə, məcazi anlamda. Günümüzün, tariximizin, əməlimizin, niyyətimizin bir parçası kimi...
Rəy yaz