Talış məsələsi həllsiz sorudur

***

-Hilal bəy, Azərbaycan Talışları İctimai Şurasını təsis etmisiniz. Bu ictimai şuranı yaratmaqda məqsədiniz nədir?

-Azərbaycan Talışları İctimai Şurasının (ATIŞ) təsis edilməsində əsas məqsəd  ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması, hüquqi-demokratik  dövlətin bərqərarı, xalqların milli-etnik mənafelərinin dövlət siyasətində nəzərə alınması, o cümlədən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının və Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu beynəlxalq sənədlərin müəyyən etdiyi normativlər çərçivəsində Azərbaycan Respublikasının köklü xalqlarından biri olan talışların hüquqlarının realizəsinə və qorunmasına cəhd etmək və bununla ölkədə sivil vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna nail olmaqdır.

-Bəyanatda qeyd edilir ki, ATİŞ-in təsis edilməsi tarixi zərurətdən meydana gəlib. Nədir bu tarixi zərurət? Və niyə düşünürsünüz ki, məhz indi bu tarixi zərurət yaranıb?

-Məlum olduğu kimi, 1920-38-ci sovet illərində bütün millətlərin və xalqların, o cümlədən, talışların milli-mədəni, tarixi, təhsil və i.a. hüquqlarının bərpası, qorunması və tərəqqisi naminə bir çox islahatlar aparılsa da, 1937-38 repressiya illəri və 2-ci Dünya savaşından sonra bu proses dayandırıldı və 50 ildən sonra yenidən  ortaya çıxdı. Məhz 1989-cu ildən başlayaraq ölkəmizdə də Talış Mədəniyyət Mərkəzi yaradılıb, milli qəzet, jurnal və kitablar nəşr  edilib. Ölkəmiz müstəqillik qazanandan sonra, 1992-ci ildə prezident Əbülfəz Elçibəy  “Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında “Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanı”nı imzalayıb. Bu fərmanın 4-ci maddəsində tələb edilirdi ki,   “Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquqları haqqında qanun layihəsini bir ay müddətində hazırlayıb, Azərbaycan Respublikasının prezidentinə təqdim etsin”. Digər maddələrində də 1 ay ərzində milli azlıqların məktəblərində  ana dillərində təhsil, ali məktəblərdə kafedraların açılması, TV və radio verilişlərinin təşkili və i.a. nəzərdə tutulurdu. Lakin demək olar ki, bu sərəncam kağız üzərində qaldı və heç bir real addım atılmadı. 1995-ci ildə isə prezident Heydər Əliyev tərəfindən  «Milli azlıqlara mənsub olan şəxslərin hüquqlarının təmin edilməsi haqqında» qanunun hazırlanması  Nazirlər Kabinetinə  tapşırıldı. Lakin bu rəsmi tapşırıq da yerinə yetirilmədi.  Ölkəmiz  2000-ci ildə Avropa Şurasına üzv olanda üzərinə öhdəlik olaraq götürdüyü  regional və azlıqların dilləri haqqında Avropa Xartiyasına  hələ də qoşulmayıb. Ratifikasiya etdiyi “Milli azlıqların hüquqlarının müdafiəsi haqqında” Avropa Şurasının Çərçivə Sazişinin isə heç bir norması bu günə qədər milli azlıqlara, o cümlədən, talışlara münasibətdə realizə olunmayıb.  Keçmış SSRİ respublikalarının əksəriyyətinin çoxdan qəbul etdikləri “Milli azlıqlar barədə qanun” bu günədək Milli Məclisin müzakirələrindən bu və ya digər bəhanələrlə uzaqlaşdırılıb. Lakin son günlər hakimiyyət tərəfindən aparılan bəzi islahatların milli-etnik sahədə də tətbiq ediləcəyinə və  tez-tez səslənən multikulturalizm dəyərlərinin sözdə deyil, əməldə reallaşacağına ümid yaranıb.  Məhz bu baxımdan, indi bu islahatlar çərçıvəsində,   həm ATİŞ-in haqlı mücadiləsinə,  həm də hakimiyyətin öz öhdəliklərininə  yenidən baxıb və onların müsbət şəkildə həll edilməsi naminə növbəti  tarixi zərurət və şərait yaranıb.

-Azərbaycanda talışların və ya başqa etnik azlıqların hansısa bir problemi varmı? Həmin etnik azlıqlara, “etnik çoxluq”la müqayisədə hansısa fərqlər qoyulurmu?

-Burada əsas məsələ  yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, milli-etnik problemlər və onların həllindən gedir. Əlbəttə ki, “milli çoxluq”la müqayisədə digər  sosial, iqtisadi,siyasi və i.a. problemlərimiz  demək olar ki, eynidir. Amma məsələn, İctimai Televiziya kanalı açılarkən, xalqlara vəd verilən ana dillərindəki 1 saatlıq gündəlik proqramlar təəssüf ki,  bu günədək özünə yer tapmadı. Regionlarda, o cümlədən, Talış zonasında mövcud  “Cənub” TV-də isə bircə dəfə də olsa, bu günədək talış dilində heç bir veriliş verilməyib. İbtidai siniflərdə ana dillərindəki  həftəlik 2 saatlıq dərslər isə bu dərs ilindən 1 saata endirilib və əslində bu “1 saat” da  formal xarakter daşıyır,  idman, əmək, musiqi dərsləri ilə əvəzlənir, ya da boş buraxılır. Nə dərslik var, nə kadrlar, nə də ki o müəllim kadrları yetişdirəcək ali təhsil ocaqları. Biz hətta sevinərdik ki,  “etnik çoxluq” dilində fəaliyyət göstətərən “24 saatlıq” TV proqramlarının heç olmazsa 5-10 dəqiqəsi,  məsələn, talış dilində (lap TİŞ-ın ünvanına tənqidlərlə) səslənsin. Saysız-hesabsız digər fərqləri də sadalamaq olar.

-Bəyanatınızda həmçinin yazmısınız ki, "Talış ziyalılarının öz ana dillərinin, mədəniyyətlərinin inkişafı, ictimai-siyasi birliklərin yaradılması ilə bağlı təşəbbüsləri qısqanclıqla və qərəzlə qarşılanır, bir çox hallarda isə belə təşəbbüslər təqib və təzyiqlə müşayiət olunur". Varmı belə hallar? Konkret faktlar sadalaya bilərsinizmi?

-Sizə  2007-ci ildə tamamilə haqsız olaraq həbs edilmiş və 2009-da müəmmalı şəkildə zindanda vəfat etmiş AMEA-nın Dilçılık İnstitutunun “roman-german dilləri” şöbəsinin müdiri, Respublika Talış Mədəniyyət Mərkəzinin (RTMM) sədri və “Tolışi Sədo” qəzetinin baş redaktoru rəhmətlik professor Novruzəli Məmmədovun 2003-ci ildə o vaxtlar AR prezidentinin milli məsələlər üzrə müşaviri işləmiş Hidayət Orucova ünvanladığı məktubun foto nüsxəsini təqdim edirəm. Lütfən, o foto-nüsxəni müsahibəmə əlavə edin. Həmin şikayətdə bildirildiyi kimi, 1991-ci  ildə rəsmən qeydiyyata alınmış RTMM ölkəmiz müstəqil olduqdan və yeni əlifbaya keçdikdən sonra Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən müxtəlif bəhanələrlə yenidən qeydiyyata alınmır və heç bu günədək də rəsmən tanınmır. Amma ölkəmizin bütün rəsmi beynəlxalq hesabatlarında  RTMM-in dövlət tərəfindən himayə edildiyi, yerlə təmin olunduğu və hətta maliyyələşdirildiyi barədə yalan məlumatlar təqdim edilir. Hələ ən dəhşətlisi  bilirsiniz nədir?  Novruzəli müəllimə qarşı irəli sürülən ittihamda onun H.Orucova ünvanladığı məktub təşəbbüsü  “İran xüsusi xidmət orqanlarının tapşırığı”  hesab edilir. Hələ bu nədir ki, demə, Novruzəli müəllimin digər əsas “cinayəti”   “Tolışi Sədo” qəzetində “talışçılığı təbliğ” etmək olub. Yaxşısı budur ki, onun 2008-ci ilin iyununda Ağır Cinayətlərə Dair İşlər üzrə Məhkəmədəki “son söz”ündən kiçik bir parçanı nəzərinizə çatdırım: “…Məndən asılı olmayan səbəblərdən qapalı keçirilən məhkəmə iclasında yenə deyirəm: mən milli-etnik mənsubiyyətimə, taliş dilinin tədqiqinə, jurnalistlik, ictimai xadim və elmi fəaliyyətimə  görə  təqib olunuram. Bunun başqa adı yoxdur. ”Talış” sözünü hər cümlənin əvvəlində, ortasında, yaxud axırında yazmaqla cinayət tərkibi düzəltmək mümkün olsaydı, onda Azərbaycanda bütün talışlar cinayətkar hesab edilməli idi. Lakin dilin, ədəbiyyatın, incəsənətin, tarixin öyrənilməsi, elmi tədqiqatların aparılması cinayət sayıla bilməz. Böyük xanəndəmiz mərhum Rəşid Behbudov dünya səhnələrində talış xalq mahnısını oxuyub, talışın mədəniyyətini təbliğ edib, bəstəkar  Müslüm Maqomayev Lənkəranda işləyərkən o bölgədə topladığı mahnıları, nəğmələri nota köçürüb, böyük musiqi əsəri yazıb. Bu əsər musiqi tariximizin nadir incilərindən hesab edilir.  Böyük bəstəkar Nəriman Məmmədov Əhməd İsazadə ilə birgə Azərbaycanın talış bölgəsi materialları əsasında “Azərbaycan xalq mahnıları və oyun havaları” kitabını meydana çıxarıblar. Mənim də bu kitabın ərsəyə gəlməsində böyük rolum olub. Belə dahi şəxsiyyətlər qarşısında baş əyirik. Lakin xahiş edirəm, bunlardan istintaqın məlumatı olmasın, çünki müstəntiqlər hətta dünyasını dəyişmiş insanların talış ədəbiyyatı, tarixi, musiqisi ilə bağlı fəaliyyətini də şübhə altına alaraq ”ətrafında istintaq-əməliyyat tədbirləri aparmağı” sevirlər (mərhumlar akademik İqrar Əliyev və şair Əhəd Muxtar nəzərdə tutulur, red.).

Mən ifadəmdə göstərmişəm ki, milliyyətcə azərbaycanlı, milli-etnik mənsubiyyətimə görə talışam. İstintaq orqanı “düşmənçilk fəaliyyəti” adı altında talış xalqına, onun dilinə, bu dilin dünyada yeganə tədqiqatçısı kimi mənə nifrətini, kinini açıq şəkildə biruzə verərək baş redaktoru olduğum “Tolışi Sədo” qəzetinin 1-ci nömrəsindən 108-ci nömrəsinə kimi talışın mədəniyyətini-dilini, ədəbiyyatını, tarixini, etnoqrafiyasını və s.özündə əks etdirən yazıları qəzetin səhifələrinə çıxarmaqla məqsədimin “ talışçılığı təbliğ etmək” olduğunu vurğulamaqla məni ittiham etdi. Belə çıxır ki, talışı, talışçılığı təbliğ edirəmsə, deməli, dövlətə xəyanət etmiş oluram. Əvvəla, talışı, talışçılığı təbliğ etmək mənim ictimai xadim kimi borcumdur. Azərbaycan Respublikası prezidentinin 16 sentyabr 1992-ci il tarixli fərmanı belə bir vəzifəni üzərimə qoyur. Çünki mən RTMM-in sədr müavini, həm də həmin ictimai təşkilatın mətbu orqanı olan “Tolışi Sədo” qəzetinin baş redaktoruyam. Təbii ki, bu torpağın əzəli sakinlərindən olan talışları, onların dilini, tarixini və s. təbliğ etmək fərmanda nəzərdə tutulduğundan burada qeyri-qanuni heç nə yoxdur. İkincisi, bu mənim tədqiqatçı kimi vəzifəmdir. Mən ömrümü bu dilin tədqiqinə həsr etmişəm. Dövlət mənim bir alim kimi yetişməyim üçün külli miqdarda vəsait xərcləyib. Üçüncüsü, talış dili mənim ana dilimdir, onu qorumaq, gələcək nəslə çatdırmaq mənim mənəvi borcumdur!”.

Mən o vaxtlar Novruzəli müəllimin hüquqlarını müdafiə komitəsinə rəhbərlik edirdim. Sonra elə öz başıma gətirilən  məlum haqsız oyunlardakı maraqlandığınız halları saymaqla bitməz. ATİŞ-ın digər təsisçisi Mehdibəy Səfərovun “Azəri-Talış” birliyini yaratmaq istərkən başına gələn haqsızlıqları və rəsmi orqanlara ünvanladığı şikayətlərin nəticələrini isə özü ilə danışsanız ortaya çıxara bilərsiniz. Digər talış zıyalılarının bu kimi təşəbbüslərini də saya bilərik...

-Bu vaxta qədər bu məsələ ilə bağlı dövlət institutları və ya dövlət rəsmiləri ilə bağlı hansısa təmas olubmu? Hansısa fikir mübadiləsi aparılıbmı? Və ya bu bəyanatdan sonra dövlət institutları və ya dövlət rəsmiləri tərəfindən sizə hansısa reaksiya oldumu?

-Mərhum Novruzəli müəllimlə, Mehdibəy Səfərovla bağlı halları xatırlatdım. Digər  saysız-hesabsız halları da misal gətirə bilərəm. Xeyli təəssüf ki, milli-etnik zəmində dövlət rəsmiləri ilə ən adi xahişli ünsiyyət və təmaslar belə min bir hədə-qorxu ilə nəticələnir. Bu barədə digərləri ilə də danışa bilərsiniz. Yeri gəlmişkən, dəfələrlə edilmiş xahişimizə və müraciətlərimizə  baxmayaraq, hələ də “Tolışi Sədo”nun “talısh.org” saytına giriş ölkədən bağlıdır, qəzetimiz isə maliyyə dəstəyi olmadığından çap edilmir.

-Düşünmürsünüzmü ki, sizin talış mövzusunu qabartmağınızdan kimlərsə istifadə edə bilər? Çünki zaman-zaman talışlar üçün müstəqil dövlət yaratmaq, Azərbaycanı parçalamaq istəyinə düşənlər olub. Və ya narahat deyilsiniz ki, bu addımınız hansısa formada talışları separatçı kimi, süverenliyi pozan kimi damğalaya bilər?

-Problemi gizlətmək və ya ört-basdır etməklə xoş bir məqsədə nail olmaq olmaz! Əgər bu gün öz doğma vətənində, min illərdən bəri məskunlaşdıqları dıyarda gündən-günə, ildən-ilə qədim bir dil tədricən itirsə (assimilə olursa) və bunun qarşısını almaqdan ötrü heç bir rəsmi dövlət tədbiri görülmürsə, bunun günahını xarici qüvvələrdə axtarmaq nə qədər doğru məntiqə əsaslanır? Məgər talış, ləzgi, tat, kürd və i.a. dillərin yaşamaq haqqı yoxdurmu? Əsrimizin əvvəlində böyük alim-mütəfəkkir Həsən bəy Zərdabinin “Dil davası” məqaləsi (“Həyat” qəzeti №12, 13 yanvar 1906-cı il)   bu gün də xeyli aktualdır. O, bu məqaləsində qədim Azərbaycan dillərinin, o cümlədən  talış və tat dillərinin getdikcə assimilə olunmasından nə qədər narahat olduğunu ifadə edir və bu prosesdə həm bu xalqların ziyalılarını (elə öz sözüylə desək,  “xalqın cobanlarını”) təqsırləndırır ki, əllərindən gələni etmirlər. Bu gün dünya azlıqda ya itməkdə olan bir heyvan, quş, balıq, ağac, ot, bitki və i.a. növlərinin qorunmasından ötrü əl-ayağa düşür, SOS siqnalını verir, biz isə ən adi, bəşəri hüquqlarımızın qorunması təşəbbüsümüzdə dərhal düşmən əli, separatizm və i.a. təhlükələri axtarırıq.  Bu gün buraxılmış Milli Məclisdə dəfələrlə heyvanların, ağacların, bitkilərin, cinsi azliqların və i.a. problemlərindən söz açılıb,  qanunlar qəbul edilib, amma 1992-ci ildən bəri, “1 ay ərzində qəbul edilməsi” tələb edilən və əksər AŞPA və MDB dövlətləri tərəfindən qəbul edilmiş “Milli azlıqlar haqqında qanun” 27 ildən bəridir ki, hələ də müzakirəyə verilməyib. Kimdir əsl separatçı? Problemin dinc yolla həllini tələb edən millətsevər vətəndaşlar,  yoxsa bu problemin həllinə əngəl yaradan dövlət məmurları?

Biz əminik ki, elə “milli çoxluq”un əksər azadfikirli nümayəndələri də yuxarıda qeyd etdiyimiz mövqeyimizlə razılaşar  və həm də bizə dəstək verər. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, ATİŞ-in təsis edilməsi xəbərindən sevinən ilk dostlarımız da məhz bu “milli çoxluq”un, Azərbaycan türklərinin nümayəndələridir.  Fürsət var ikən, hamısına minnətdarıq! Əlbəttə, bizi tənqid edənlər də tapılacaq, lakin əminik ki, onlar da gec-tez səhvlərini anlayıb bizə dəstək olacaqlar. Axı, Azərbaycan hər birimizin bölünməz vətəni, bölünməz birgə qardaşlıq evidir!

-Talışlar mövzusundan, talış dilindən başqa dövlətlər də Azərbaycana qarşı istifadə ediblər. Məsələn, Ermənistandan və ya Rusiyadan yayımlanan talış dilində radio, televiziya olub. Olmazmı ki, siz mübarizənizi daha çox bu vəziyyətə qarşı fokuslayasınız?

-Bu sualınıza  əslində cavab verdim, bununla belə bircə cümlə ilə, nə qədər kobud tərcüməsi alınsa da  qədim talış atalar sözü ilə cavablandırmaq istərdim: Sıpəm sıpə bıbo, şəğol çımı kaqı nibəva!(təxmini tərcümə: itim it olsaydı, çaqqal toyuğumu aparmazdı).

-Sizcə, Azərbaycanda milli məsələlərin tənzimlənməsi üçün necə bir siyasət həyata keçirilməlidir?

Əslində bu məsələlərdə necə deyərlər, “Amerika kəşf etmək” fikrimiz  yoxdur, dünyada tanınan  və ölkəmizin də rəsmən qəbul etdiyi sivil qaydalar var. Məsələn, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ilk öncə, ölkədaxili və beynəlxalq öhdəliklərə sadiq qalaraq  Milli  Məclis tərəfindən “Milli azlıqlar haqqında” (onların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına dair) qanun qəbul edilməli və bu qanuna müvafiq olaraq ölkənin mövcud hüquq məcəllələrində müvafiq dəyişikliklər aparılmalıdır.