Devalvasiya olacaqmi suali və “demokl” qilinci

Dünya enerji bazarında mövcud çalxanmalar heç bir əsrdə olmayan fenomenal hadisə sayılır. Neft qiymətləri nəinki 1 dolları, hətta mənfi qiyməti göstərdi. Azərilayt markalı neft qiymətinin kəskin enişi cəmiyyətimizdə devalvasiya riskini yenidən gündəmə gətirdi: devalvasiya olacaqmı?       

Devalvasiyanı doğran səbəblər əsasən dövlətin öhdəliklərinin icrasındakı yaranmış gərginlik, büdcənin gəlirlərində xarici valyutanın axınındakı azalmalar, ölkəyə xarici valyutada daxilolma kanallarının daralması, ixracdan əldə olunmuş valyutaların kəskin azalması, xarici borcların kəskin artması və s. ilə bağlıdır. Diqqət etdinizsə bu şərtlərin hər birində əsas aksent ölkənin dollar tələbinin ödənməsi ilə bağlıdır. Çünki dövlətlərə dollar lazımdır, dollar!

O zaman ritorik sual yaranır: ölkə daxilində vətəndaşlar milli valyuta ilə ödəmələri həyata keçirirsə, o zaman dollara tələb niyə olmalıdır ki? Dünya təcrübəsindən çıxış etsək, istənilən bir dövlətin dollara tələbi 3 mühüm amillə bağlı ola bilir: (ı) dövlətin özünün borcu vardır və onu ödəmək üçün dollar əldə etmək istəyir, (ıı) özəl sektorun – şirkətlərin xarici partnyorları qarşısında öhdəliyi olduğu üçün əllərindəki milli valyutaları dollara konvertasiya edib, öhdəliklərini icra etməsi üçün dollara ehtiyacını ödəmək istəyir və (ııı) həmin ölkələrin idxal asıllıqları olduğu üçün xaricdən almalı olduqları məhsullar üçün dollarla satınalmaları, ticarət əməliyyatını həyata keçirməlidir.    

Bütün mənalarda devalvasiya hökumətləri dar macaldan çıxış yollarından biri sayılır. Monetar strukturlar devalvasiyaya getməklə milli valyutaya idarəetmə aləti kimi baxır. Milli valyutanı ucuzlaşdırmaq yolu dövlət gəlirlərini optimallaşdıran, amma ev təsərrüfatlarını və biznesi sıxışdıran yoldur. Hökumətlər milli valyutanı ucuzlaşdırıb öhdəliklərini icra edərək vəziyyətdən çıxmağa çalışırlar. Amma dövlət olaraq özünün daşımalı olduğu yükü istehlakçıların və biznesin çiyinləri üzərinə qoyaraq ondan azad olur. Lakin daşınası ağır olan bu yük sonradan iqtisadiyyatda dərin izlər qoyur.

Hansı illərdə (2015 və 2020) devalvasiya ehtimalı yüksək idi?

İndi devalvasiya üçün indi daha çox zəmin var. O zəmin nədən ibarətdir və onu şərtləndirən amillər hansılardır? Əvvəla, gəlin 2015-də devalvasiyaya gedən hökumətin 2020-ci ildəki qarşılaşdığı iqtisadi situasiyaları nəzərdən keçirək.

Birinci amil, neftin qiymətinin nisbəti ilə bağlıdır.

2015-də devalvasiya başlananda neftin ortalama qiymət həddi 80-90 dollar səviyyəsində dəyişirdi. Dövlət büdcəsində isə neftin 1 bareli 90 dollarla götürülmüşdü.     2020-ci ilin bu günkü gününən olan məlumatına görə neftin qiymət səviyyəsi 18 dollardır. Cari ilin dövlət büdcəsində isə neftin 1 bareli 55 dollarla götürüb. Deməli NF-nun neft satışından əldə etdiyi dolları valyuta bazarında manata çevrib dövlət büdcəsinə köçürəcəyi məbləğ əvvəlki illərlə müqayisədə daha az olacaq. Yəni neftin qiymətləri baxımından indi daha əlverişsiz vəziyyətdir. Bu baxımdan neft qiymətlərinin cari vəziyyəti devalvasiyaya daha çox meyl və həvəs yaradır, nəinki o zaman.

İkinci mühüm amil, o dövrkü situasiya iqtisadiyyatda sabaha inam hiss daha güclü idi, nəinki indi. 2015-ci ildə ÜDM-nin sabit böyümə meylləri var idi. Həmin illərdə normal iqtisadi şərtlər hökm sürdüyü üçün iqtisadiyyat staqnasiya fazasından daha çox, iqtisadi artım mərhələsinə yaxın idi. Artıq 2017-ci ildə ÜDM staqnasiya halından sonra çox çətinliklə 2-3 faizlik iqtisadi artıma nail ola bilirik. Həmin illərdə qlobal neft konyukturası bizim xeyrimə işləyirdi. Dünyanın iqtisadi maşını daha çox neft tələbi formalaşdırırdı.

İndi pandemiyaının doğruduğu iqtisadi şoklar nəinki 2015-ci ilin iqtisadi vəziyyətindən, hətta 2008-ci ilind iqtisadi böhranından daha şiddətlidir. Bu konteksdə təkcə Azərbaycanda yox, qlobal səviyyədə ressesiya qaçılmaz olacaq. Bu isə iqtisadiyyatımızda iqtisadi artım templərinin azalması fonunda hökumətin sabahı daha dumanlı təsəvvür etməsinə şərait yaradır. Bu qeyri-müəyyənlik isə hökumətin devalvasiyaya doğru daha çox itələyici amil kimi zəmin yaradır.

Üçüncüsü, dövlət büdcəsinin cari xərclərinin maliyyələşdirilməsi üçün mənbələrimiz də əldən çıxır. Lakin 2015-ci ildə təkcə neftin ixracı ilə əldə etdiyimiz gəlirlər cari xərclərimizi tamamilə maliyyələşdirməyə imkan verirdi. Hələ mən qeyri-neft sektorundan büdcəyə daxilolmanı nəzərdə tutmuram.  Amma 2020-ci ilin dövlət büdcəsindən cari xərcləri maliyyəşdirməyimiz üçün bizə 18 milyard manata yaxın vəsait lazımdır. Bu cari xərclərin 14 milyard manatı “müdafiə olunmuş xərclər” maddəsinə aiddir. “Büdcə sistemi haqqında” qanunun tələbinə görə müdafiə olunmuş xərclər kəsilə və ya onlara sekvestr tətbiq oluna bilməz. Bizim cari xərclərimiz büdcənin 64 faiz təşkil edir. Deməli bu xərcləri maliyyələşdirmək mümkün olmayacaq. Bu vəziyyətdən çıxış yolunu 3 istiqamətdən birini seçməklə müəyyənləşəcək:

1. Dövlət xarici borclanmaya gedir və beynəlxalq maliyyə qurumlarından alınacaq kreditlərlə cari xərcləri maliyyələşdirir və büdcə kəsirini örtür;
2. Neft Fondunun aktivlərindən istifadə edərək onlar üzərində sərəncam verilir və onu büdcəyə transfert etməklə vəziyyətdən çıxır;
3. Devalvasiyaya gedir və yükünü vətəndaşların çiyinlərinə qoymaqla büdcə öhdəliklərinin icrasını həyata keçirir;

Düşdüyümüz çətin vəziyyətlərdən sadaladıqlarımdan birini seçməklə çıxa bilər. Bunlar dövlətin rahatlıqla idarə etdiyi situasiyalar deyil. Bahalı xərc ödəməklə “şərab” içə bilər. Hökumətin düşdüyü çətin situasiya ağır şərtlər altında bir neçə zərərli vəziyyətdən ən az ziyanlısını seçmək məcburiyyətidir. Bu ziyanlı seçimin bir tərəfi dünyadakı pandemiyanın doğurduğu qlobal ressesiya ilə bağlıdırsa, digəri isə bizim uzun müddət bizim iqtisadiyyatımızın neft “iynəsi” üzərində oturması ilə bağlıdır. 

Lakin mən hesab edirəm ki, hökumət hara qədər mümkünsə, o həddə qədər devalvasiyadan qaçmaq kursun seçəcək. Çünki hökumətin 2015-ci ildəki devalvasiyadan aldığı zərbələr, iqtisadiyyatı yenidənbərpa üçün xərclədiyi pullar, bazarı dirçəltmək çabaları, iqtisadi hərarətlənməni təmin etmək təşəbbüsləri neçəyə başa gəldi? Fikrimcə 5 il bundan öncəki devalvasiyanın təsirləri hələ də tam aradan qaldırılmayıb. İqtisadiyyatımızda dərin izlər qoyub. Bazar inam bərpa oluna bilməyib. İnvestorlar investisiya iqlimini yetərli hesab etmədikləri üçün bütün gücləri ilə bazarlarda “üzmürlər”. Bir ayaqları sahildə, bir ayaqları suda varmış kimi görünür. Nəinki biznes üçün resurslar hələ tam səfərbər olunmayıb, əksinə “hürkək quşlar” kimi biznes subyektləri ölkə xaricinə mühacir kapitalları axmaqda davam edirlər. Bütün bunları nəzərə alan hökumət bir dəfə də buna bənzər devalvasiyaya getsə, bu elə bil intihar etməyə bərabər olacaq. Məntiqlə bundan öncə bir dəfə “ağzı yanan” hökumət növbətu südü qorxa-qorxa içməlidir. Çünki “ağzı süddən yanan qatıqdan qorxar”. Bax, hökuməti indiki halda çəkindirən budur. Nəinki vətəndaşların və biznesin devalvasiyadan başını itirməsidir.

Strateji yanaşma isə onu diktə edir ki, Azərbaycanın iqtisadiyyatının həcminin yenidən kiçilməsinə imkan vermək olmaz. Buna bənzər hansısa addımlar olsa, bu artıq tənəzzülün orta fazaya keçməsini yox, dibi görsətmiş olacaq. Bir faktı qətiyyən unutmaq olmaz. Azərbaycanda ÜDM-nin həcmi devalvasiyadan əvvəl 77 mlrd. dollar idisə, hazırda bu rəqəm 37 mlrd. dollara qədər enib. Tam məsuliyyətimlə deyirəm ki, bizim iqtisadiyyatın devalvasiyadan əvvəlki həddinə qaytarmağımız üçün hökumət fenomanal iqtisadi proqramları yaratmalı və onu sistemli həyata keçirməlidir. Onu isə 2-3 ilə qaytarmaq olmaz. Bunun üçün 5 ilin üzərində uzunmüddətli bir dövr lazımdır. İqtisadiyyatın 2 dəfədən çox kiçilməsi on illərlə qazanılmış iqtisadi potensialının itirilməsi deməkdir. Dünya ölkələrində iqtisadiyyatın 1 faiz kiçilməsinin məşğulluğu, milli gəliri və digər makroiqtisadi göstəriciləri ciddi təsirləndirdiyi təhlil olunan zaman bizim ÜDM-nin dəfələrlə kiçilməsinə iqtisadi faktor olaraq deyil, siyasi faktor olaraq baxmalıyıq.

Məhəmməd Talıblı