Taksidə yeni, amma əslində köhnə qaydaların tətbiqinin səbəbləri və nəticələri

İyulun 1-dən Azərbaycanın sərnişin daşımaları sektorunda sərt qaydaların tətbiq edilməsi bu sahədə qayda-qanunun yaradılması bağlı ictimaiyyətin artan tələblərinə cavabdır. Mətbuatda tez-tez səslənən etirazlar köhnəlmiş hibrid sərnişin nəqliyyat vasitələrinin yayılması ilə bağlı narahatlıqları artırıb ki, bu da sərnişinlər üçün təhlükəsizlik və komfort standartları olmayan taksi xidmətlərinin sayının artmasına gətirib çıxarıb.

Bu miqyaslı islahatların katalizatoru təkcə köhnəlmiş nəqliyyat vasitələri axını deyil, həm də sürücülərin davranış və peşəkarlıq səviyyəsinin acınacaqlı şəkildə enməsidir ki, bu da sərnişinlərə qarşı kobudluq və laqeydlik halları ilə özünü büruzə verib. Fevralda 25 yaşlı Əhməd Əhmədovun və ailə üzvlərinin amansızcasına öldürülməsi cəmiyyətin şüurunu sarsıdan görünməmiş dəhşətli hadisə oldu. İstintaq müəyyən edib ki, psixi xəstəlikdən əziyyət çəkən cinayətkar gəlir mənbəyi kimi sərnişin daşımaları ilə məşğul olub və bu məqsədlə öz şəxsi avtomobilindən istifadə edib.

İctimai narahatlıq və faciəli hadisələrin fonunda normativ-hüquqi bazaya yenidən baxılması zərurətinin olduğu aydın görünür. Azərbaycan standartları yüksəltməyə və sərnişinlərin təhlükəsizliyini və məmnunluğunu təmin etməyə çalışdığından, qarşıdakı qaydalar nəqliyyat sektorundakı çoxsaylı problemlərin həllinə yönəlib.

Aktual problemlərdən biri köhnəlmiş hibrid nəqliyyat vasitələrinin yayılmasıdır ki, bu da təkcə sərnişinlərin təhlükəsizliyini təhlükə altına qoymur, həm də ətraf mühitin pisləşməsinə səbəb olur. Nəqliyyat Nazirliyinin son məlumatlarına görə, son iki ildə istismar edilən hibrid minik avtomobillərinin sayı 30% artıb və bu da şəhər mərkəzlərində tıxacların və çirklənmə səviyyəsinin artmasına səbəb olub.

AYNA öz qaydaları ilə oynayır

Taksi sahəsində minik avtomobillərindən istifadəni tənzimləyən yeni qaydaların tətbiqi sürücülərə nəzarətin gücləndirilməsini, nəqliyyat vasitələrində təhlükəsizlik və komfort standartlarının yüksəldilməsini və sərnişinlərinin rifahının yaxşılaşdırılmasını  vəd edir. Bu tələblərdən başlıcası, hava çirkliliyinin azaldılmasına və ekoloji dayanıqlığın artırılmasına yönəlmiş işlənmiş qazlar üçün Avro-5 ekoloji standarta məcburi riayət edilməsidir.

Bu qaydalar daha təhlükəsiz və tənzimlənən nəqliyyat landşaftının yaradılması yolunda müsbət dəyişikliklərdən xəbər versə də, onların tətbiqi həm nəqliyyat işçiləri, həm də tənzimləyici orqanlar üçün problemlər yaradır. Əsas vəzifə sərnişinlərin rifahına və ya sürücülərin dolanışığına təhlükə yaratmadan bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək və bununla da ictimaiyyətin taksi sənayesinə daimi inamını təmin etməkdir.

Bu məqalənin müəllifilə yerli taksi sürücüsü arasında səmimi söhbət zamanı məlum oldu ki, Yerüstü Nəqliyyat Agentliyi (AYNA) sentyabrda direktiv tətbiq edib ki, bu da taksi sürücülərin üzərinə peşə kurslarından keçmək və ardından ciddi imtahan vermək öhdəliyini qoyur. Bu qiymətləndirmədən uğurlu keçmək elektron sertifikatın verilməsilə başa çatır və sonradan bu, yoxlama üçün mərkəzləşdirilmiş məlumat bazasına yüklənir.

Lakin bu təlim tələblərinin yerinə yetirilməsi taksi sürücüləri üçün böyük maliyyə və maddi-texniki xərclərə başa gəlir. Rəyi soruşulan sürücünün sözlərinə görə, peşə kursları həftədə 70 manat maliyyə xərci tələb edir, əlavə olaraq taksi sürücüsü kimi işləmək hüququ üçün 100 manatdan çox ödəniş etmək lazəm gəlir. Üstəlik, hər il sürücülər bu kurslardan keçməyə borcludur və bu da daimi maliyyə yükü yaradır ki, çoxları bunu ödəmək gücündə deyil.  

Bu maliyyə öhdəliklərinin taksi işçilərinə təsiri nəzərə çarpır, çünki qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilməsilə bağlı xərclərin artması səbəbindən getdikcə daha çox sürücünün öz peşəsini tərk etdiyi bildirilir. Bu kütləvi sürücü axını nəqliyyat sektorundakı mövcud problemləri, o cümlədən sürücü çatışmazlığı və xidmətdəki nöqsanlarla bağlı durumu daha da ağırlaşdırır ki, bu da sərnişinlər üçün taksi xidmətlərinin əlçatanlılığını və etibarlılığını pozur.

Bu hadisələrin fonunda təlim kurslarının və imtahanların məcburi xarakteri barədə AYNA-nın bəyanatı bu tədbirlərin arxasında duran tənzimləyicilərin niyyətini ortaya qoyur. Lakin normativ tələblərlə taksi sürücülərinin üzləşdikləri praktiki problemlər arasındakı uyğunsuzluq normativ tələbləri iqtisadi həyat qabiliyyəti və sosial ədalət mülahizələri ilə tarazlaşdıran tətbiqə incə yanaşmanın vacibliyini ortaya qoyur.

İrəli gedərək əlaqədar tərəflər taksi sürücülərinin qaldırdıqları problemləri həll etmək, eyni zamanda təhlükəsizliyin, ekoloji davamlılığın və sərnişinlərin rifahının yaxşılaşdırılması üçün ümumi məqsədlərə çatmaq üçün konstruktiv dialoqa başlamalıdırlar. Bu, nəqliyyat islahatının daha geniş məqsədlərinə çatmaq yolunda normativ tələblərə əməl edilməsinin sürücülərə mənfi təsirini yüngülləşdirən həyat qabiliyyətli həllərin müəyyən edilməsi üçün tənzimləyici orqanların, sahə nümayəndələrinin və vətəndaş cəmiyyətindən maraqlı tərəflərin birgə səylərini tələb edir.

Üç aya? Çatdırmazlar

Avtomobil eksperti Tural Yusifov Azərbaycanda taksimotor  sahəsinin fəaliyyətini tənzimləyən yeni qaydaların qarşıdakı  tətbiqilə əlaqədar bu tədbirlərin potensial müsbət və mənfi təsirilərini qeyd edir. Gözlənilən nəticələr arasında mövcud taksilərin sayının azalması və daha ciddi istismar standartlarının tətbiqilə əlaqədar sərnişinlər üçün gediş haqqının artması ehtimalı var. Yusifovun sözlərinə görə, belə azalma texniki xidmət xərclərinin artmasına səbəb ola bilər ki, bu da bazarın dinamikasına uyğun olaraq sürücülərin potensial olaraq daha yüksək gəlir əldə etməsinə imkan verər.

Lakin sürücülərin cəmi üç aydan sonra, 1 iyulda qüvvəyə minəcək yeni qaydalarla əlaqədar artan istehsal xərclərinin öhdəsindən gəlib-gəlməyəcəklərinə dair narahatlıq qalır. Sahə üzrə ekspert Yasin Mustafayev xəbərdarlıq edir ki, taksiçilərin xeyli hissəsi sərt tələbləri (nəqliyyat vasitələrinin yenidən boyanması, onlayn ödənişlər üçün poçt terminallarının quraşdırılması və videomüşahidə sistemlərinin salonların interyerinə inteqrasiyası daxil olmaqla) yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilər. Bu yeniləmələrin yüksək qiyməti, tələblərin şamil edildiyi nəqliyyat vasitələrinin sayının çox olması sürücülərin çoxu  üçün ciddi maneədir.

Mustafayev güman edir ki, tələblərin yerinə yetirilmə müddətinin uzadılması tələb oluna bilər, çünki sürücülər normativ tələblərin yerinə yetirilməsi zamanı maddi-texniki və maliyyə çətinliklərilə üzləşirlər. Tələblərə əməl edilməməsinin potensial nəticələri olduqca ciddidir və bənövşəyi rəngli London taksilərini marşrutdan çıxmaq təhlükəsi gözləyir, çünki istismar müddəti 15 ildən çox olan nəqliyyat vasitələrinin istifadəsinə qadağa qoyulub.

"Multimedia" qeyri-hökumət təşkilatının prezidenti Osman Gündüzün taksi kabinələrində məcburi videoqeydlə bağlı məlumatların məxfiliyi və təhlükəsizliyi üçün nəticələrlə  əlaqədar narahatlığı vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Günduz sərnişinlər haqda məlumatların qorunmasına yönələn tədbirlərin effektivliyini şübhə altına alır, xüsusilə də sosial media platformalarında məxfi videomaterialların qəsdən yayılmasının mümkünlüyü baxımından. İşə gedən adamlar arasında tanınmış şəxsiyyətlərin olması səbəbindən məxfiliyin pozulması  və reputasiya risklərilə bağlı narahatlıqlar artır, bu da məlumatların etibarlı qorunması protokollarına zərurətin olduğunu önə çəkir.

Bundan əlavə, Günduz taksi və avtobuslar üçün məcburi qırmızı-sarı rəng qammasının əsasını təşkil edən elmi əsaslandırmanın olmadığını qeyd edir. Günün qaranlıq vaxtında görünmə baxımından sarı nəqliyyat vasitələrinin üstünlüyü sənədləşdirilsə də, qırmızı çalarların tətbiqi üçün əsaslar aydın deyil, bu da tənzimləyici orqanların elmi əsaslandırılmış qərarları ilə bağlı suallar doğurur.

Bu narahatlıqlara cavab olaraq, diqqəti dünyanın Nyu-York kimi digər meqapolislərindəki praktikaya yetiririk -  taksi ilə iş qaydaları nəqliyyat vasitələrində videomüşahidə sistemlərinin mövcudluğunu vizual olaraq göstərməyə imkan verən müddəaları əhatə edir. Bu presedent normativ tələblərə əməl olunmasının təmin edilməsi zamanı məxfilik problemlərinin həlli üçün şəffaf kommunikasiyanın və aktiv tədbirlərin vacibliyini vurğulayır.

40 min adam işsiz qalacaq

Azərbaycan Yerüstü Nəqliyyat Agentliyi (AYNA) Bakının nəqliyyat sisteminin nəqliyyat vasitələrilə həddindən artıq dolması probleminin həllinin vacibliyinə istinad edərək, taksi sahəsində qanunvericiliyə qarşıdakı dəyişikliklərlə əlaqədar sürücülərin və ictimaiyyətin narahatlığını təkzib edib.  AYNA İdarə Heyətinin sədri Anar Rzayev şəhərdə işləyən taksilərin çox olduğunu qeyd edib və bunu xidmətlərin münasib olması ilə izah edib.

Rzayevin iradları Bakı və dünya meqapolisləri arasında taksi sıxlığındakı kəskin fərqə işıq salır və göstərir ki, Bakıda  min nəfərə düşən taksinin sayı London, Moskva, Nyu-York, Tokio, Şanxay və İstanbul kimi şəhərlərdə olduğundan dörd dəfə çoxdur. İzafi güc fonunda AYNA bildirir ki, qarşıdakı normativ aktlar taksi bazarını rasionallaşdırmaq və xidmətin keyfiyyətini artırmaq üçün zəruridir.

Rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat nazirinin müavini Rəhman Hümmətovun parlament komitəsindəki açıq dinləmələrdə verdiyi bəyanata görə, yaydan başlayaraq sərnişin daşınması ilə məşğul olan özəl nəqliyyat vasitələrinin sayında nəzərəçarpacaq dərəcədə azalma müşahidə olunur ki, bu da tənzimləyici orqanların siqnallarına ilkin reaksiyadan xəbər verir. Hümmətov bildirib ki, yeni qaydaların tətbiqi sürücülər arasında mümkün iş itkisilə bağlı narahatlıqları azaldaraq tez bir zamanda nəzərəçarpacaq nəticələr verəcək.

"Bakı üçün 20 minə qədər taksi kifayətdir. Sürücüləri şəxsi daşınma ilə məşğul olan avtomobillərin sayı yaydan bəri 67 mindən 60 minə qədər azalıb. Bu o demək deyil ki, 40 minə qədər adam işsiz qalacaq. Hər şeydən əvvəl, yük daşımaları üçün ictimai nəqliyyat və avtomobil sürücülərinə ciddi tələbat var. İki iş yeri olanları da qeyd etmək lazımdır. Buna görə çox gözləməyəcəyik. Qaydalar qəbul edildikdən sonra dərhal nəticələri görməyə başlayacağıq", - rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat nazirinin müavini Rəhman Hümmətov parlament komitəsindəki açıq dinləmələrdə vəd edib.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu, Azərbaycanın taksi sektorunda ciddi qaydalar tətbiq etməyə çalışmasıyla bağlı ilk hal deyil. Hələ 2019-cu ildə Bakı inzibati rayonunda fəaliyyət göstərən taksilərə xüsusi tələblər irəli sürən tənzimləyici tədbirləri tətbiq edilib. Bu tələblər əsasən nəqliyyat vasitələrinin standartlarına, o cümlədən "B" və daha yüksək sinifli minik avtomobillərinin istifadəsi, müəyyən rəng sxemləri, POS-terminalların quraşdırılması və texniki xidmət standartlarına aid idi.

Baxmayaraq ki, bu qaydalar beş ildən artıqdır qüvvədədir, onlara əməl edilib-edilməməsi qeyri-müəyyən olaraq qalır və bu, qarşıdakı tədbirlərin effektivliyinə şübhə yaradır. Dünyanın digər şəhərlərindəki analoji normativ təşəbbüslər, məsələn, Moskvanın taksi üçün sarı və ağ- sarı rənglərə dair 2013-cü il tarixli qərarı və Nyu-Yorkun görmənin yaxşılaşdırılması üçün sarı çalarları qəbul etməsi bu cür tədbirlərin qlobal əhəmiyyətini ortaya qoyur.

Bundan əlavə, Nyu-Yorkda taksilərdən istifadə qaydalarının təkamülü, əsasən hibrid elektromobillərdən istifadənin stimullaşdırılması ekoloji dayanıqlığın təmin edilməsi də daxil olmaqla, müasir problemlərin həlli üçün normativ-hüquqi bazanın adaptasiyasının vacibliyini vurğulayır.

Bu nə üçündür?

Bu yaxınlarda Azərbaycan Yerüstü Nəqliyyat Agentliyinin (AYNA) İdarə Heyətinin sədri Anar Rzayev Bakıda fəaliyyət göstərən taksilərin yaş bölgüsü barədə statistik məlumatları açıqlayıb ki, bu da sahənin tənzimlənməsində qarşıdakı dəyişikliklərlə bağlı problemlərə işıq salır. Rzayevin sözlərinə görə, paytaxtdakı taksilərin 60%-i 15 ildən çox istismar olunan nəqliyyat vasitələridir və onların yalnız minimum hissəsi yeni qaydalarda nəzərdə tutulmuş yaş çərçivəsinə uyğun gəlir.

Taksi parkının bölgüsü göstərir ki, beş yaşında avtomobillər cəmi 7% təşkil edir,  halbuki, 5-10 yaşında avtomobillər 10%, 10-15 yaşında avtomobillər 21% təşkil edir. Ən böyük narahatlıq odur ki, taksilərin təxminən yarısı - 42%-i 15-20 il əvvəl buraxılmış avtomobillərdir, digər 20%-i isə 20 ili ötüb. Bu rəqəmlər yaş həddini aşan, ya da yaxın bir neçə ildə köhnələcək nəqliyyat vasitələrinin sürücülərinin xeyli hissəsi üçün yeni qaydalarda nəzərdə tutulmuş boyama üzrə bahalı tədbirlərə investisiya qoymağın məqsədəuyğun olmadığını göstərir.

İqtisadçı Natiq Cəfərli Turan-a müsahibəsində qanunvericilikdəki dəyişikliklərin arxasında duran hökumətin motivlərinə şübhə ilə yanaşaraq ehtimal edib ki, əsl məqsəd sürücülərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması yox, yollarda nəqliyyat vasitələrinin sayının azaldılması ola bilər. Cəfərli bildirir ki, yeni nəqliyyat vasitələrinin alınmasını asanlaşdıran güzəştli lizinq və ya kredit proqramlarının olmaması nəqliyyat sektorunun inhisarına və dövlət mənfəətinin  maksimizasiyasına yönələn daha geniş gündəmi nəzərdə tutur.

Bundan əlavə, Cəfərli taksi sənayesinin ayrı-ayrı təşkilatların nəzarəti altında potensial konsolidasiyasına işarə edərək deyib ki, ciddi qaydalar on minlərlə müstəqil sürücünün işdən çıxmasına səbəb ola bilər ki, bu da ağır ödəniş şərtlərilə nəqliyyat vasitələri təklif edən yeni şirkətlərin ortaya çıxmasına zəmin yaradar. Əvvəlki monopolist praktika ilə paralellər aparan Cəfərli belə ssenari baş verərsə, bunun bazar rəqabətinə və istehlakçıların rifahına acınacaqlı təsirləri barədə xəbərdarlıq edir.

Bu arada yerli avtomobil zavodlarında istehsalın artırılması perspektivi yaxınlaşmaqda olan taksi çatışmazlığı probleminin həllinə ümid verir. İldə 5000 ədədə qədər istehsal potensialı ilə bu müəssisələr qanunvericilikdəki dəyişikliklərdən irəli gələn problemlərin yumşaldılmasında və avtomobil sektorunda iş imkanlarının yaradılmasında  mühüm rol oynaya bilər.

Lakin Cəfərli həddindən artıq nikbin proqnozlardan çəkinərək ehtimal edir ki, normativ-hüquqi baza nəqliyyat sektorundakı vəziyyətdən faydalanmağa can atan tamahkar maraqlara himayədarlıq edə bilər. Bazar rəqabətinin zəifləməsi və hakimiyyətin potensial konsolidasiyası ilə əlaqədar artan narahatlıq şəraitində maraqlı tərəflər Azərbaycanın taksimotor sahəsində şəffaflıq, ədalət və istehlakçı seçimi prinsiplərinin qorunması üçün ayıq-sayıq olmalıdırlar.