Rus qazının Ukrayna üzərindən tranziti dayandırıldı: Avropa uyğunlaşır

Rus təbii qazının Ukrayna vasitəsilə Avropa və Moldovaya tranziti 1 yanvar tarixində rəsmi olaraq dayandırıldı. Bu, Ukraynanın "Naftoqaz" və Rusiyanın "Qazprom" şirkətləri arasında beş illik müqavilənin başa çatmasını ifadə edir. Ukraynanın qaz nəqli sistemi operatoru tərəfindən təsdiq edilən bu dayandırılma, Ukraynanın sərhədlərində həm giriş, həm də çıxış nöqtələrində tədarükü faktiki olaraq dayandırır.

2019-cu il dekabrın 30-da imzalanmış müqavilə, Stokholm arbitrajında "Qazprom"un məğlubiyyətindən sonra kompromis kimi bağlanmışdı. Arbitraj qərarına əsasən, Rusiya enerji nəhəngi "Naftoqaz"a 2,9 milyard dollar ödəməli idi. Çətinliklərə baxmayaraq, müqavilə "göndər və ya ödə" şərtləri altında tranziti təmin edərək Ukrayna üçün gəlir mənbəyi oldu, hətta faktiki həcmlər müqavilədə nəzərdə tutulandan aşağı olsa belə.

Müqavilənin beş illik müddətində cəmi 148 milyard kubmetr (bkm) qaz nəql edildi ki, bu da razılaşdırılmış 225 milyard kubmetrdən xeyli azdır. 2022-ci ildə Luqanskda Sokranivka stansiyasının Ukrayna nəzarətindən çıxması və Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qaz oğurluğu ittihamları ilə gərginlik artdı. 2023-cü ilə qədər tranzit həcmləri yalnız Sudja giriş nöqtəsinə əsaslanaraq 14,65 milyard kubmetrə qədər azaldı.

Yenilənmiş müqavilənin olmaması fonunda, Ukrayna tranzit marşrutlarından ənənəvi olaraq asılı olan Slovakiya və Macarıstan alternativlər axtardı. Macarıstan "TürkAxını" qaz kəmərinə üz tutdu, Slovakiya isə Azərbaycan qazının daxil olduğu variantları araşdırdı.

Azərbaycan qazının təminatı ilə bağlı müzakirələr, Bakı tərəfindən mövcud öhdəliklərin Avropaya əlavə ixrac üçün az yer qoyduğu kimi məhdudiyyətləri üzə çıxardı. Azərbaycanın qazını Rusiya vasitəsilə və ya Ukraynadakı anbarlardan təmin etməyə cəhdlər uğursuz oldu, bu da regional enerji təhlükəsizliyinin mürəkkəb dinamikasını əks etdirir.

Avropa İttifaqı bu dəyişiklik üçün 2022-ci ildən hazırlıqlar görür, Rusiya enerjisindən asılılığın 2027-ci ilə qədər aradan qaldırılmasını hədəfləyən planlar elan edilmişdi. ABŞ-dan sıxılmış təbii qaz (STQ) idxalı və Norveçdən artan tədarüklər enerji balansını müxtəlifləşdirərək, 2024-cü ilə qədər Aİ-nin istehlakında Rusiya qazının payını cəmi 5%-ə qədər azaltdı.

Lakin Moldova ciddi risklərlə üzləşir. Elektrik enerjisi istehsalı üçün Rusiya qazından asılılığı, alternativ yanacaq ehtiyatlarına baxmayaraq, onu həssas vəziyyətdə saxlayır. Qonşu Rumıniyanın çatışmazlıq vəziyyətində elektrik tədarükü ilə kömək edəcəyi gözlənilir.

Ukraynanın qaz nəqli sistemi daxili tələbatı təmin etməyə davam edəcək olsa da, tranzit gəlirlərinin itirilməsi sənaye istehlakçıları üçün daha yüksək tariflər tələb edir. Ekspertlər xəbərdarlıq edir ki, Ukraynanın anbarları və daxili paylayıcı şəbəkələri istilik mövsümünün sonuna qədər təzyiqlə üzləşə bilər.

Qeyri-müəyyənliyə baxmayaraq, Ukraynanın qaz infrastrukturu strateji aktiv olaraq qalır və gələcəkdə yenidən aktuallıq qazanma potensialına malikdir. Bu arada, Avropanın enerji müxtəlifliyi səyləri Rusiya karbohidrogenlərindən asılılığın davamlı azalmasına işarə edir və regional enerji ticarəti bazarını dəyişdirir.