Maaşların indeksasiyası qanunu var, amma yox kimidir

Fevral ayının əvvəlindən prezident İlham Əliyev əhaliyə ödənilən təqaüd, müavinət və əmək haqlarını orta hesabla 10% artırmaq haqda sərəncamlar imzalayır. "Azərbaycan Respublikasında vətəndaşların pul gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi haqqında" Qanun işləsəydi, indiki kimi təkcə əmək pensiyaları deyil, dövlət büdcəsindən əmək haqqı alanlar, dövlət mülkiyyətində olan və özəl müəssisələrdə çalışanlar - aylıq pul gəlirləri minimum əmək haqqının 4 mislindən ( Yanvarın 1-nə 520 manat) aşağı olan hər kəs tüğyan edən inflyasiyadan qorunmuş olardı. İndi Azərbaycanda orta aylıq əmək haqqı elə bu qədərdir.

Ə. Elçibəyin unutdurulmuş qanunu

1992-ci ilin iyunun 17-də, ölkədə ictimai-siyasi gərginliyin ən ağır mərhələsinin yaşandığı günlərdə, yeni seçilmiş prezident Əbülfəz Elçibəy əhalinin ən geniş təbəqələrinin maraqlarına xidmət edən bir qanun imzaladı. "Azərbaycan Respublikasında vətəndaşların pul gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi haqqında" qanun http://www.e-qanun.az/framework/7211 bu gün də qüvvədədir. Onun mövcudluğunu 1993-cü ildə (həmin il ölkədə rəsmi qiymət artımı 1229,1 faiz, 1994-cü ildə - 1763,5 faiz olmuşdu - red.) hakimiyyətə gələn yeni iqtidarın unutduğunu söyləmək haqsızlıq olardı: indiyədək qanuna 11 dəfə düzəliş edilib. Sonuncu dəfə isə qanuna 2017-ci ilin mayında http://e-qanun.az/framework/35907 kosmetik əl gəzdirilib.

Minimum əmək haqqı nə qədər yüksək olarsa, qanunun əhatə dairəsinə daha çox sayda işləyən şəxslər düşəcək. Çünki, indeksasiyanın hədləri qanunla minimum əmək haqqının səviyyəsi ilə məhdudlaşır. Bəlkə elə buna görədir ki, hökumət bu perspektivi ön görərək, minimum əmək haqqının məbləğini ehtiyatla artırır. Ekspertlər deyirlər ki, hazırda minimum əmək haqqı vergi və sosial sığorta ödənişlərinin hesablanmasında işə yarıyır.

Deyək ki, hökumət bu il əmək haqlarını inflyasiyaya uyğun indeksləşdirsəydi, maaşlar nə qədər artmış olardı? Sadə hesablamalarla bu suala cavab tapmağa çalışaq. Qanunla əmək haqlarının minimum əmək haqqına nisbətdə indeksasiyası nəzərdə tutulur. Məsələn, əmək haqqı ayda 130 manat olan işləyənlərin gəliri inflyasiyanın 100 faizi qədər, yəni 16 manat 77 qəpik artırılacaqdı. Gəliri minimum əmək haqqının 2 mislinədək olanların dəyərsizləşən maaşını üzərinə illik inflyasiyanın 80 faizi - ən çoxu 26,84 manat gələcəkdi. Maaşı minimum əmək haqqının 3 mislinədək olanlar üçün inflyasiyanın 60 faizi, 4 mislinədək olanlar üçünsə 40 faizi hesablanacaqdı. Daha yüksək maaş alanları qanun inflyasiyadan qorumur. İndiki halda isə hökumət və özəl şirkətlərin çoxu istehlak bazarındakı qiymət artımını görməzdən gəlir.

Qanun qanun olsaydı...

Qanuna əsasən, əmək haqları o halda indeksləşdirilir ki, istehlak bazarında qiymətlərin artımı 5 faizi keçsin. Yola saldığımız 2017-ci ildə rəsmi inflyasiya 12,9%, əvvəlki ildə isə 12,4% həddində qeydə alınıb. Öncəki 4 ildə bahalaşma ailə büdcəsində elə də nəzərə çarpmayıb: qiymətlər orta hesabla 1,1-4 faiz arasında qalxıb. Son illərin ən yüksək bahalaşması isə 2007-ci (16,7%) və 2008-ci (20,8%) illərdə olmuşdu. Amma elə o zaman da nə hökumət əmək haqlarını indeksləşdirmişdi, nə də vətəndaşlar ondan qanunun icrasını tələb etmişdi. Düzdür, bu illərdə prezidentin sərəncamları ilə dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən təşkilatlarda çalışanların vəzifə maaşlarına bir neçə kərə yenidən baxılıb. Elə bu il də hökumətin qərarı ilə bəzi büdcə təşkilatlarında aşağı tarif cədvəli ilə maaş alanların əmək haqlarına http://cabmin.gov.az/page/doc/2680 yenidən baxıldı. Amma bu, əmək haqlarının ucdantutma indeksasiyası deyildi və minimum əmək haqqının 116 manatdan 130 manata qaldırılması http://president.az/articles/26593 ilə bağlı idi. Maaş artımı Vahid Tarif Cədvəli (VTC) üzrə dövlət büdcəsindən 1-4-cü tarif dərəcələri üzrə maaş alanlara şamil olundu. Dövlət bölməsində əmək haqları o qədər aşağıdır ki, hətta bu artımdan sonra belə 19 dərəcədən ibarət tarif cədvəlinin 18-i üzrə maaş alanlar indeksasiya qanunundan yararlana bilərdilər. 18-ci tarif dərəcəsi üzrə əmək haqqı 486 manatdır http://e-qanun.az/framework/32269. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA), onun Naxçıvan və Gəncə bölmələrinin tabeliyində olan dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən elmi müəssisə və təşkilatlarda çalışanların da əksəriyyətinin (VTC-nin 17-ci dərəcəsinədək) maaşları indeksasiya olunmalı idi.

Fikrət Yusifov: "Hökumət ehtiyatla yanaşır"

Postsovet məkanında pul gəlirlərinin indeksasiyasını aparan yeganə ölkənin Rusiya olduğunu deyən keçmiş maliyyə naziri Fikrət Yusifov bu siyasəti 1998-ci ildə həmin ölkədə baş vermiş defoltun səbəblərindən biri kimi qiymətləndirir. O hesab edir ki, əmək haqlarının inflyasiya hədlərinə uyğun indeksləşdirilməsi praktiki cəhətdən real deyil. Çünki, F. Yusifovun qənaətinə görə, "artım yeni inflyasiya dalğasına gətirib çıxarır". Buna görə qəbul ediləndən ta bu vaxtadək "indeksasiya qanununun" əsas müddəaları Azərbaycanda işə salınmayıb. "İnflyasiya hədləri normal səviyyəyə düşdükdən sonra indeksasiya edilməklə artırılan əmək haqqının yenidən baxılaraq azaldılması mümkün deyil. Ona görə də əmək haqqı və təqaüdlərin indeksasiyası ilə bağlı məsələlərdə səhvlərə yol vermək olmaz. Hökumət də bu baxımdan deyilən məsələyə ehtiyatla yanaşır", deyən keçmiş maliyyə naziri həm də 25 il bundan qabaq qəbul edilmiş bu qanunun bir çox müddəalarına yenidən baxmağı və "müasir dövrdə baş verən iqtisadi proseslərə uyğunlaşdırmağı" təklif edir.

"Hökumət bu qanuna istinad etməsə də maaşları artırırdı"

İqtisadçı Azər Mehtiyev maaşların indeksasiyasının təkrar inflyasiya yaratmaq amilinə çevrilməsi haqda dəyərləndirmələri bölüşmür. Onun fikrincə, yalnız hiperinflyasiya bu nəticəyə gətirib çıxara bilər. 10-15%-lik "inflyasiya korreksiyaları" isə növbəti bahalaşma effekti doğurmaq gücündə deyil.

"Böyük neft gəlirləri dövründə hökumət bu qanuna istinad etməsə də, hər dəfə növbəti ilin büdcəsi qəbul edilərkən büdcə təşkilatlarında çalışanların əmək haqqları 10-15% artırırdı. Lakin sonradan bu mexanizm də dayandırıldı. Əmək haqlarının inflyasiya səviyyəsinə uyğun korrektə edilməsi tətbiqi vacib olan məsələlərdəndir. Düzdür, özəl sektor gəlir və xərclərin səviyyəsindən asılı olaraq işçilərin əmək haqlarında dəyişikliklər edir. Amma büdcə təşkilatlarında bu iş yalnız qanun əsasında və büdcənin hazırlanması zamanı nəzərə alınmaqla mümkün olan işdir". Azər Mehdiyev bu fikirdədir.

Qanun həm də sosial müavinətlərin (uşaqlı ailələrə, işsizliyə görə, ştatların ixtisarı, əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi, hamiləliklə əlaqədar və başqa müavinətlər) indeksləşdirilməsini nəzərdə tutur. Hüquqşünas Elnur Əliyev deyir ki, "Sosial müavinətlər haqqında" qanuna əsasən, onların məbləği prezident tərəfindən müəyyən olunur və ildə bir dəfədən az olmayaraq indeksləşdirilir. Praktikada isə bu, prezident tərəfindən məbləğin yenidən müəyyən edilməsi və ya artırılması formasında həyata keçir. Sonuncu dəfə sosial müavinətlər prezident İlham Əliyevin fərmanı http://www.president.az/articles/17538 ilə "əhalinin rifah halını yaxşılaşdırmaq və sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədi ilə" 2016-ci ilin fevralın 1-dən 10 faiz artırılmışdı.

Maraqlıdır ki, bu ilin əvvəlində Nazirlər Kabineti "İstehlak mallarının və xidmətlərin qiymət artımı ilə əlaqədar əhalinin pul gəlirlərinin indeksləşdirilməsi qaydası haqqında metodiki təlimat"a dəyişiklik http://e-qanun.az/framework/37690 edib. Bu qərarla işsizliyə görə müavinətin indeksasiyası qaydası ləğv edilib. Qərarın qəbul ediliməsinə əsas olaraq 2018-ci ilin yanvar ayının 1-dən qüvvəyə minmiş "İşsizlikdən sığorta haqqında" qanun göstərilir.

İnflyasiyanın hesablanması məqsədilə istifadə olunan minimum istehlak səbətinin tərkibi Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının iştirakıyla https://goo.gl/UmeCLh nəzərdən keçirilir. Lakin işləyənlərin əmək və sosial hüquqlarını qorumaq missiyasını üzərinə götürmüş konfederasiya Turan İA-nin əmək haqlarının indeksasiya olunması məsələsi ilə bağlı suallarına cavab verməyib.

İndeksasiyanın Türkiyə təcrübəsi

Azərbaycandan fərqli olaraq, Türkiyədə əhalinin böyük bir qismi (dövlət qulluqçuları, müqavilə ilə işləyənlər, işsizlər, pensiyaçılar) qiymət artımından müəyyən qədər sığortalanıb. Bu ölkədə əmək haqları və digər ödənişlər həmkarlar ittifaqları ilə razılaşdırmaqla yarım ildən bir artırılır. 2017-ci ilin birinci yarısında Türkiyədə məmurların maaşları https://goo.gl/RvLu25 3 faiz, ikinci yarısında isə 6,92 faiz qaldırılmışdı. Maaşlara bu il də yenidən baxılacaq.

Türkiyənin qanunvericilik təcrübəsi əsasında hazırlanmış "Azərbaycan Respublikasında vətəndaşların pul gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi haqqında" qanunda deyilir ki, onun pozulması qanunvericiliyə uyğun intizam, inzibati və cinayət məsuliyyətinə səbəb olur. Qanunsa "axsaq at" kimi işləyir...

125 xoşbəxt

...Ötən ilin sonunda parlamentdə dövlət büdcəsinin layihəsinin müzakirələri zamanı Milli Məclisin üzvü, YAP icra katibinin müavini Siyavuş Novruzov deputatların maaşını polis idarələrinin rəislərinin və prokurorların əmək haqqı ilə müqayisə edərək artırılmasını https://apa.az/daxili_siyaset/siyavus-novruzov-deputatlarin-maasi-artirilmalidir-5966.html təklif etdi. Dövlət başçısı dövlət büdcəsini təsdiq edəndən sonra məlum olduğu ki, deputatların maaş artımı sevdası, deyəsən, baş tutub. Düzdür, hələlik bu, rəsmən təsdiq edilməyib. Amma o da məlumdur ki, hökumətdə aparılan müzakirələrdən sonra MM-in xərcləri 1,2 milyon manat artırılıb. Ümumiyyətlə isə MM-in saxlanması xərcləri (25,4 milyon manat) 2017-ci illə müqayisədə 2 milyon manat çoxdur. Bu artımın "Azərbaycan Respublikasında vətəndaşların pul gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi haqqında" qanuna heç bir aidiyyatı yoxdur. Cəmiyyətin digər üzvləri kimi, onu təmsil edən 125 deputat da bu qanunu unudub.