Yerevana səfər (2-ci hissə)

Əvvəlki materialda mən artıq Ermənistana nə səbəbdən getmək qərarına gəldiyimə toxunmuşam.

Müharibə şəraitində olduğumuz ölkənin ictimai fikri ilə tanış olmaq imkanını qiymətləndirməmək çətindir.

Təkrar edirəm, Bakıda, daha sonra isə Yerevada hakimiyyətin razılığını almaq asan deyildi və ümumilikdə bütün razılaşmalara bir neçə ay vaxt getdi.

Fürsətdən istifadə edərək hər iki ölkənin rəsmi strukturlarına bu imkana görə təşəkkür etmək istəyirəm.

Azərbaycanlı jurnalistə akkreditasiya verən Ermənistan XİNin bu addımı Ermənistanda şiddətli tənqid və ittihamlara səbəb oldu və yəqin, hələ uzun müddət dayanmayacaq.

Azərbaycandan da az tənqid eşidilir, burda səfər bəziləri tərəfindən kapitulyasiya aktı və ya xəyanət kimi qiymətləndirilib...

Ancaq qayıdaq jurnalistikaya. Şəxsən məni və yəqin ki, Azərbaycanda bir çoxlarını ilk növbədə bu sual maraqlandırırdı: Ermənistanda hakimiyyət dəyişikliyindən sonra nə baş verir, insanların əhvalı necədir, Paşınyanın komandası ilə razılığa gəlməyin mümkün olacağına ümid varmı?

Bu maraq açıq şəkildə bütün müsahiblərə bəyan edilib və mən hamısından cəmiyyətlərinin əhvalını necə qiymətləndirdiyini soruşurdum. Artıq dərc edilən müsahibələrdən bu sualın cavabını aydın görmək olar. Əgər müsahiblərin söylədiklərini və qiymətləndirməsini cəmləsək, onlar təxminən belədir:

1) Biz (ermənilər) sizə etibar etmirik;

2) Siz ilk addımı atmalısız və sübut etməlisiz ki, bir də müharibə etməyəcəksiniz;

3) Qarabağ və ətraf rayonları qaytarmayacağıq və ümumiyyətlə, bu sualı bizə yox, qarabağlılara verin;

4) Müharibədən qorxmuruq və siz güclə heç nəyə nail olmayacaqsınız.

Standart cavabların təxmini toplusu belədir, görünür, bu cavablar rəsmi və qeyri-rəsmi şəxslər üçün mütləq xarakter daşıyır və Ermənistanda az adam fərqli danışa bilər. Ermənistanda hamının belə düşündüyünə əmin deyiləm, ancaq fərqli fikirlər çətin ki, 5-10%-i ötər.

Mənə elə gəldi ki, "məxməri inqilab" və Paşınyan komandasının hakimiyyətə gəlməsi erməni cəmiyyətini Qarabağ münaqişəsi məsələsində daha da radikallaşdırıb. Bu əhval-ruhiyyəni təxminən belə təsvir etmək olar: Serj Sərkisyanın satqın rejimi hakimiyyəti saxlamaq üçün Qarabağ ətrafında rayonları verməyə hazır idi. Ancaq korrupsiyalaşmış hakimiyyətin devrilməsindən və demokratiyanın bərqərar olmasından sonra xalq buna imkan verməz.

"Mənfur rejimi devirmək mümkün oldu və qalan məsələləri indi həll etmək olar" eyforiyası hər yerdə hiss olunur.

Eyni zamanda Paşınyan böyük dəstəyə malikdir, hərçənd heç kim onun daxili və xarici siyasətdə taktika və strategiyasını ifadə edə bilməyib.

Bütün qiymətləndimələr ona gedib çıxır ki, hökumət iqtisadi sıçrayış, milli maraqların müdafiəsi və xarici siyasətdə ardıcıllığın qorunması ilə bağlı proqram hazırlayır.

Münaqişə məsələsində yeni hökumətin yanaşması hələlik birbaşa qarabağlılarla danışmaq təklifində ifadə edilib. Mnatsakanyanla Məmmədyarovun bağlı qapılar arxasında nə barədə danışdığını təxmin etmək çətindir, ancaq tərəflər rəsmi olaraq əvvəlki mövqelərində dayanır. Ona görə də ümumi qiymətləndirmə bədbin olmasa da, neytraldır.

Həmsöhbətlərim (siyasətçilər və ekspertlər) nəyə görəsə eyni fikirdə idi: ilk addımı məhz Bakı atmalıdır. Yerevana jest etməyə, yaxud addımını atmağa nə mane olur?

Bu sual başa düşülmürdü, hətta təəccübə səbəb olurdu. Cavab belə idi: 2016-cı ildən sonra nə barədə danışmaq olar, siz dövlət səviyyəsində vətəndaş cəmiyyətlərinin ünsiyyətini qadağan edirsiniz, ermənifobiyanı gücləndirirsiniz.

Ermənistan prezidentinin müşaviri Tevan Poqosyan fikrini belə ifadə etdi: "Siz hər dəfə irəli getmək əvəzinə münasibətlərimizin səviyyəsini sıfırlayırsınız. Hələ bir neçə il əvvəl bizim əlaqələrimiz, görüşlərimiz, bu və ya digər məsələlərin müzakirəsi var idi, bu gün heç nə yoxdur".

Erməni siyasətçilərlə görüş və söhbətlərdən acı təəssüratı Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinə ekstrapolyasiya edilən erməni-türk probleminin gərginliyi də ağırlaşdırırdı.

"1915-ci il faciəsinin tanınması, soyqırımın tanınması Ermənistanla Türkiyə arasında tərəfdaşlığın irəliləməsi üçün yol açacaq. Ancaq başqa yol da var. Ermənistanın indiki də daxil bütün əvvəlki hökumətləri Türkiyə ilə ilkin şərtlər olmadan - sərhədlər açılmadan, diplomatik münasibətlər yaratmadan münasibətlərin qurulmasını mümkün hesab edir. Barışıq isə, əlbəttə ki, soyqırım tanınandan sonra gələ bilər. Zamanla türk cəmiyyəti belə tanınmanın zəruriliyinə gəlib çıxacaq", - deyə Tevan Poqosyan hesab edir.

Prezident Ərdoğanın 1915-ci il hadisələrinin 100 illiyi ilə bağlı məlum çıxışını Yerevanda "qeyri-səmimi" adlandırır və konyunktur hesab edirlər.

"O günə qədər Türkiyə Ermənistanla münasibətlərin normallaşmasına dair protokolları imzalamışdı, ancaq ratifikasiya etməmişdi. Əgər Ərdoğan səmimi şəkildə barışıq istəyirdisə, bunu etməyə ona nə mane olurdu? Türkiyənin özünün niyyəti var idi və bu addım (ermənilərə müraciət) gərginliyi azaltmağa və hansısa ölkələrdə rəyə təsir etməyə yönəlib", - deyə Ermənistan prezidentinin müşaviri hesab edir.

Digər həmsöhbətlərim də, məsələn, Ermənistanın köhnə partiyalarından biri olan "Daşnaksütyun"un liderlərindən biri olan Kiro Manoyan, hesab edirlər ki, 1915-ci il hadisələri şübhə doğurmur və ölkələr arasında indiki sərhədləri qanunsuz hesab etdiklərini də gizlətmirlər.

Bu partiya 1915-ci il hadisələrinin fəal iştirakçısı olub.

Qərb tarixçilərinin də qəbul etdiyi çoxlu sayda tarixi sənədlərə əsasən, daşnaklar Türkiyənin şərq rayonlarının ayrılmasına və orda erməni dövlətinin yaradılmasına can atan əsas siyasi qüvvə olub.

"1914-ci ildə gənc türklər bizi, Rusiya ermənilərini Türkiyəyə qarşı vuruşmamağa razı salmağa çağırdı. Biz isə onun tərəfdarı kimi çıxış edirdik ki, hər ölkənin erməni vətəndaşları öz ölkəsinə xidmət etsin. Nəticədə, Rusiya erməniləri Türkiyəyə qarşı vuruşurdu, Türkiyə ermənilərini isə sadəcə öldürdülər" - deyə Manoyan bildirir.

Dəqiqləşdirici- "öldürülən Türkiyə erməniləri Türkiyə hökumətinə qarşı vuruşurdumı?" sualına Manoyan müsbət cavab verdi.

Ərazisində qiyam qaldırılıbsa, hökumət müdafiə olunmalı deyilmi?

Bu suala cənab Manoyan cavab verib deyir ki, Türkiyənin bütün ərazisində qiyam yox idi, hakimiyyətin isə, sadəcə, dinc əhalini öldürmək məqsədi var idi.

O, böyük dövlətlərin Osmanlı imperiyasını zəiflətmək üçün ermənilərdən istifadə etdiyi fikri ilə razıdır, lakin Türkiyə hakimiyyəti Gənc türklərin şəxsində ərazini ermənilərdən və digər xristianlardan - bolqarlardan, yunanlardan təmizləmək və Türkiyəni islam dövlətinə çevirmək üçün vəziyyətdən istifadə ediblər.

Bu məsələnin fəlsəfi tərəfini Avropa Partiyasının həmsədri Tiqran Xzmalyan ifadə etdi: "Erməni həmrəyliyinin əsas hərəkətverici qüvvəsi gələcəkdə belə hadisələrin təkrarlanmasına yol verməməkdir. Cəmiyyətin bağlayıcı həlqəsi məhz budur".

Hərçənd bu problem digər dövlət - Türkiyə ilə bağlıdır, amma ictimai şüurda bu, Qarabağ münaqişəsindən ayrılmazdır.

Bu hadisələrin tarixi aspektinə toxunaraq Xzmalyan olduqca qeyri-adi versiya səsləndirdi ki, 1915-ci ildə ermənilərin əzablarının arxasında Almaniyanın Bağdad və Bakı neftinə çıxış əldə etmək ideyası dayanırdı.

Ora gedib çatmaq üçün Almaniya Osmanlı imperiyası ərazisindən Berlin-Bağdad dəmir yolu layihəsini reallaşdırmaq istəyirdi. Neft yataqlarına qədər dəmir yolunu tikmək lazım idi. Kayseridən Bağdada qədər (o vaxtlar Osmanlı imperiyası) xətti tikmək üçün 150 min fəhlə lazım idi, bunu isə "yalnız torpaq işləri təcrübəsi olan" ermənilər edə bilərdi. İdeya hələ 1903-cü ildə Almaniyanın baş qərargahında hazırlanıb və Türkiyə hakimiyyəti Şərgi Anadoludan bu tikintiyə 150 min erməni (ailə üzvləri ilə birgə 800 min) köçürməyə razılıq verib və onların siyahısı əvvəlcədən tərtib edilib.

Lakin Birinci dünya müharibəsi başladı, Osmanlı imperiyası ərazilərini itirməyə başladı, britaniyalılar ərəb xalqlarının türklərə qarşı üsyan qaldırmasına kömək etdi, erməniləri isə deportasiya etdilər. Bu fonda da onlar zərər çəkib. "Bizim günahımız ondadır ki, işləyə bilirik, neft isə qanımızdan ağır oldu. Ancaq bir daha buna yol vermərik", - deyə Xzmalyan qeyd etdi.

Əgər hansısa nəticəyə gəlməyə çalışılsa, indiki situasiyanın nizamlanma yolları axtarmaq üçün əlverişli olduğunu demək çətindir. Mənə etiraz edə bilərlər: ümumiyyətlə, ora getməyə nə ehtiyac var idi, orda yeni nə deyiblər, onsuz da hər şey aydındır.

Lakin ünsiyyət prosesinə nə vaxtsa başlamaq lazımdır və burda vətəndaş cəmiyyətinin rolu da nəhəngdir. Əlaqə və ünsiyyət hətta müharibə vaxtı da lazımdır. İki ölkənin birinci şəxslərinin bu yaxınlardakı görüşü də bunun növbəti təsdiqidir.

Yeri gəlmişkən, müharibə ilə bağlı özünü birinci kəşfiyyat-diversiya batalyonunun rəhbəri adlandıran erməni hərbçi ilə söhbət oldu. Ancaq bu barədə növbəti materialda.

(Ardı var)

Yerevan səfəri (birinci hissə)

Levon Zurabyan: "Qarşılıqlı güzəştlərə hazır olmaq lazımdır

Tiqran Xzmalyan: "Ermənistan Rusiyanın işğalı altındadır"

Tevan Poqosyan: "Biz Qarabağı qaytarmaq üçün 70 il gözləmişik"

Kiro Manoyan: "Biz Ermənistan və Qarabağın birləşməsinə tərəfdarıq"