Tələbin səmərəli dəstəyi səmərəli biznes dəstəyinin vacib şərtidir

***

-Rövşən bəy, koronavirus pandemiyasının dünyada yaratdığı iqtisadi vəziyyət heç də ürəkaçan deyil. Dünya ölkələrinin iqtisadiyyatı və vətəndaşlarının sosial təminatını qurtarmaq üçün atdıqları addımlar adekvatdırmı?

-Nəzəri olaraq böhran nəhəng sərvəti olanlara daha böyük, daha kiçik sərvəti olanlara daha az risk yaradır. Heç nəyi olmayanlar rahat ola bilərlər – onlara, ümumiyyətlə, risk yoxdur. Bu baxımdan dünyada hökumətlərin dəstək paketinin həcminə bir az da bu meyardan baxmaq lazımdır – nəhəng iqtisadiyyatlar nəhəng, ortalar orta, xırdalar da xırda dəstəklə vəziyyətdən çıxacaqlarına ümid edirlər.

Əlbəttə, əks arqument də ola bilər: hansısa iqtisadiyyat daha dayanıqlı və sağlam olduğu üçün daha az resursla ayaqda qala bilir. Əvvəlki böhranlar üçün bu arqument keçərli ola bilərdi. Amma indi bütün iqtisadiyyatın hərəkətsiz qaldığı, dünya ilə iqtisadi əlaqələrin hamı üçün eyni dərəcədə məhdudlaşdığı vaxtda belə arqument işləmir və biz əvvəlki meyar üzərində dayanmalı oluruq.

Dəstək paketinin forma və tərkibi, çatdırılma mexanizmləri isə iqtisadiyyatın mükəmməllik səviyyəsini əks etdirir. Məsələn, fond və qiymətli kağızlar bazarının inkişaf etdiyi ölkələrdə hökumət dəstəyinin əsas hissəsi aktivlərin (borc kağızları, hissə sənədləri) Mərkəzi banklar tərəfindən alınmasına yönəlir, işsizlərin və yoxsulların çox dəqiq uçotunun, ən azı 95%-i leqal olan əmək bazarının sayəsində hökumətlər birbaşa sosial yardımları çox da çətinə düşmədən ehtiyacı olana yönəldir. İqtisadiyyatın şəffaf olması, vergidən yayınmanın maksimum az, dövriyyələrin maksimum şəffaf olması vergi güzəştlərinə ehtiyacı olanları dərhal aşkara çıxarır.

Daha primitiv iqtisadi sistemlərdə isə yardımlar da sadə sxemlər üzərində qurulur.

-İqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov da böhran üçün hökumətin dəstək paketinin məbləğini açıqladı – 2.5 mlrd. manat. Maraqlıdır ki, əvvəllər söhbət 1 milyard manatdan gedirdi. Amma indi 2,5 milyard manatdan söhbət gedir. Bunun mənbəyi, dövlət büdcəsidirmi? Ümumiyyətlə, bu məbləği yetərli hesab etmək olarmı?

Dəstəyin çox istiqamətli olduğu açıqlandı:

1.304 min muzdlu işçi işlədikləri müəssisələrin fəaliyyətindən dolayı itirilmiş əmək haqqlarına görə 70-100% məbləğində kompensasiya alacaqlar;

2.Böhrana məruz qalma riskinə görə qruplara aid edilən sahələr üzrə biznesə vergi güzəştləri (tam və qismən vergilərdən azad olma) və vergi tətilləri (vergi ödənişlərinin daha sonrakı zamana ertələnməsi) veriləcək;

3.Biznesin əvvəl götürdüyü kredit borclarının, həmçinin bundan sonra götürəcəyi kreditlərin faizlərinə dövlət dəstəyi olacaq, həmçinin yeni kreditlərin 60%-nə dövlət zəmanəti təmin ediləcək;

4.İqtisadiyyatın əsas drayverlərindən biri kimi tikinti sektorunu ayaqda saxlamaq üçün sosial ipoteka dəstəklənəcək;

5.Vətəndaşlara birbaşa sosial dəstək, kommunal xidmətlərdə güzəştlər olacaq.

Bu təkliflər stiuasiyaya nə qədər adekvatdır?

-Bir reallığı demək lazım: heç bir böhranda hökumətin vəzifəsi ev təsərrüfatlarının və biznesin (banklar da daxil) bütün itikilərini kompensasiya etmək deyil.

Əvvəla, hökumətin 1 nömrəli vəzifəsi elə iqtisadi mühit və sistem yaratmaqdır ki, iqtisadiyyat istənilən böhrandan maksimum az itki ilə çıxa bilsin. Xüsusilə də iqtisadiyyatın təbii resurslardan yüksək asılılığı qalırsa, şəffaf və iştirakçı, səmərəlı ictimai maliyyə xərcləmələrinə əsaslanan idarəçilik qurulmayıbsa, demək iqtisadiyyatın istənilən qlobal böhrana immuniteti aşağıdır. Bəzi iqtisadçı həmkarlarımızın dediyinin əksinə olaraq valyuta ehtiyatlarının həcminin böyüklüyü makroiqtisadi sabitliyi qorumaq üçün çox vacib şərt olsa da, bizim kimi ölkələrdə iqtisadiyyatdan çox siyasi hakmiyyətin immunitetini gücləndirir.

-Amma fövqəladə halın nəticəsində böhran dönəmini yaşayırıq.  Açıqlanan təkliflər mövcud şəraitə adekvatdırmı?

-Artıq bu reallıqda hökumətin 1 nömrəli vəzifəsi mümkün olduğu qədər əlində olan tənzimləmə rıçaqları və resurslar vasitəsilə iqtisadi tsiklin pozulmasının qarşısını almaq, böhranın ölkənin milli təhlükəsizlik sərhədlərini aşmasına yol verməməkdir.

İqtisadi tsiklin pozulmasının qarşısını almaq üçün təklifi dəstəkləyən mexanizmlər önə keçir – biznesə vergi güzəştləri, biznes kreditlərə dəstək və s. bu səbəbdən işə salınır. Biznesə dəstək həm də dolayısı ilə tələbin dəstəklənməsidir - çünki müəssisələr bir-birindən xammal və material alaraq son məhsul və xidmətlərini hazır hala gətirirlər.

İqtisadi tsiklin pozulmasının qarşısını almaq üçün 2-cu qrup tədbirlər bilavasitə ev təsərrüfatları vasitəsilə tələbin dəstəklənməsidir – xüsusilə də istehlakı ÜDM-nin 70-75%-ə çatan, iqtisadi artımın əsas mənbəyi kimi çıxış edən ev təsərrüfatlarının dəstəklənməsi böhran şəratində hökumət üçün 1 saylı prioritetə çevrilir. Onların itirilmiş gəlirlərinin kompensasiyası, böhranın dərinliyinə uyğun olaraq sosial proqramların əhatə dairəsinin və maliyyə tutumunun genişləndirilməsi bu istiqamətdə hökumətin əsas işi olur. Ev təsərrüfatlarının dəstəklənməsi həm də sosial təhükəsizlik məsələsidir – kəskin yoxsullaşmanın doğurduğu sosial nəticələrin çox ağır siyasi nəticələri də ola bilir.

Milli təhlükəsizlik məsələsi dedikdə isə indilikdə daha çox ərzaq təhlükəsizliyi məsələsini nəzərdə tuturam – həm aqrar sektorun, həm də qida idxalı zəncirinin dəstəklənməsi elə olmalıdır ki, ən kritik və uzun sürən böhran şəraitində belə cəmiyyətin minimum səviyyədə də olsa zəruri məhsullara tələbatı ciddi qiymət yüksəlişi olmadan təmin olunsun.

-Bu böhran daha çox hansı sahələrə zərər vuracaq?

-Bu böhrandan ən çox təsirlənən xidmət sektoru, onun içərisində isə turizm, ictimai iaşə və nəqliyyat sektorudur. Bu sektorlar 100%-lik risk qrupuna daxildir - fəaliyyətsiz qaldıqları üçün tamamilə gəlirlərdən məhrum olublar. Bu baxımdan onlar üçün gəlirdən asılı olmayaraq xərc yaradan vergilərdən (əmlak və torpaq) tam azad edilmə, mənfəət və sadələşdirilmiş vergidən güzəştlər, vergi tətilləri doğru yanaşmadır. Eyni yanaşmanın fəaliyyəti iflic olan az sayda geyim və toxuculuq, içki sənayesi kimi sahələrə də aid edilməsi zərurətdir. Amma burada çox önəmli məsələ dəstəyin formalarının doğru seçilməsilə yanaşı dəstəyin miqyasının qeyd olunan sahələrdə iqtisadi tsikli nə dərəcədə qoruya biləcəyidir. Bu, asılı olacaq iqtisadi hesablamaların və əsaslandırmaların nə dərəcədə düzgün aparılmasından. Zəruri iqtisadi göstəricilər (dəstək elan olunan sahələr üzrə real dövriyyələr, onların yaratdığı real əlavə dəyər və real məşğulluq miqyası) bizim üçün açıq olmadığı üçün zamanı gözləməli olacağıq - məsələn, ilin sonunda bu sahələrdə ən azından hədəflənən iqtisadi artımı qorumaq oldumu? Ümumiyyətlə, bu dəstək müqabilində hədəflənən iqtisadi göstəricilər nədir - iqtisadi daralmaya imkan verməmək, yoxsa ən azından böhrana qədərki səviyyəyə yaxın bir səviyyədə iqtisadi böyüməni qoruyub saxlamaq? Şübhəsiz ki, rəsmi açıqlanan dəstək paketində əsaslandırmalar mütləq olmalıdır.

-Tikinti sahəsinə ayrılan vəsaiti daha çox ehtiyacı olan sosialyönlü sahələrə ayırmaq daha yaxşı olmazdımı?

-Tikintinin mültiplikativ effektini kimsə inkar edə bilməz, bu baxımdan sosial ipoteka üçün büdcə dəstəyinin genişləndiriməsini mübahisə etməzdim. Amma büdcə investisiyaları vasitəsilə hədəflənən mültiplikativ effekt 2 mühüm şərtdən asılıdır: həmin xərclərin səmərəli və şəffaf istifadəsindən. Xüsusilə də həmin xərclərə satınalamalar vasitəsilə bütün biznesin, xüsüsilə də kiçik və orta biznesin çıxışı tam maneəsiz olmalıdır. Böhran dövrlərində büdcə vəsaitləri hesabına iri xərcləmələrin kiçik iqtisadi qruplar vasitəsilə istifadəsi qısa müddətdə məşğulluğu təmin etməkdə rol oynasa da yüksək mənfəətin və böyük həcmli yığımların təmərküzləşməsi bir müddət sonra makroiqtisadi riskə çevrilir. Çünki həmin yığımlar daha çox subyekt və iqtisadi qruplar arasında paylandıqda daha çox kanallarla əlavə biznesə, istehlaka yönəlir. Yığımlar daha az sayda sandıq və kassada təmərküzləşdikcə çox keçmədən onların daha etibarlı sərvət kimi valyutaya çevrilməsi reallıqdır. İkinci mühüm şərt isə odur ki, büdcə investisiyaları ağırlıqlı olaraq idxalı əvəzləyən yerli istehsalı dəstəkləsin. Məsələn, büdcə dəstəyilə tikilən evlərdə istifadə olunan bütün mal-materialların dəyərinin yarıdan çoxu yerli məhsullardırsa, bu, çox böyük uduş və yüksək mültiplikativ effekt deməkdir. Yox, əgər daxili istehsal üçün komponent və xammalı da nəzərə alaraq yarıdan çox idxal edilirsə, əksinə biz əcnəbi sahibkarı maliyyələşdirməklə məzənnə üçün əlavə təzyiq kanalı açırıq. Həm də böyük xərclə aşağı mültiplikativ effekt deməkdir.

-Və sonuncu iki bənd. 9 proqramdan biri ümumi dəyəri 1 milyard manat olan biznes kredit portfelinə dəstək verəcək və  bank sektorunu canlandıracaq və iqtisadiyyatın real sektorunun maliyyələşdirilməsinə müsbət təsir göstərən yeni kreditlərdir. Bunların mahiyyəti nədir?

-Bəxtimiz onda gətirib ki, bizim iqtisadiyyat yüksək səviyyədə kredit yükü olan iqtisadiyyat deyil. Məsələn, dünya üzrə ev təsərrüfatlarının borcunun ÜDM-ə nisbətinin median göstəricisi 15%, inkişaf etmiş ölkələrdə 40-50%, bəzən daha yüksəkdir. Azərbaycanda cəmi 9%. Eyni qaydada biznes kreditlərinin ÜDM-də payı 100%-dən çox olan ölkələr var, bizdə 9% ətrafında. Bizdə az qala ev təsərrüfatları biznesdən daha çox borclanır. Bu, təkcə riskdən qaçmaq məsələsi deyil – maliyyə sisteminin potensialını, biznesin və ev təsərrüfatların durumunu göstərir. Əslində inkişafsızlığı xarakterizə edən bu vəziyyət böhran dövründə hökumətin köməyinə çatır – indiki halda bu həcmdə kreditlər üçün faiz dəstəyi vermək fiskal yük baxımından hökumətə narahatlıq yaratmır. Ümumiyyətlə isə bizim problemimiz kreditlərin iqtisadiyyatda məhdud istifadəsi ilə də bağlı deyil – kredit emissiyasının gücünü və effektini xarakterizə edən pul multiplikatoru göstəricisinin həddən artıq aşağı olmasıdır (M3 pul aqreqatının bazasında 2.1-ə bərabərdir). Belə şəraitdə yeni kreditlərin stimullaşdırılması mexanizm olaraq doğrudur, amma iqtisadiyyata böhran təsirlərinin neytrallaşdırılmasında nə dərəcədə təsirli olacağını zaman göstərəcək.

Amma bu da aydındır ki, kredit dəstəyi həm də yenicə özünə gəlmiş bankları qorumaq üçündür - kreditlər ödənməsə bankların aktivlərinin keyfiyyəti və kövrək maliyyə durumu yenidən pisləşəcək.

-Konkret olaraq iqtisadiyyat nazirinin təkliflər paketi işə yarayacaqmı?

-Biznesə dəstək formalarının (həm vergi, həm də kredit) seçimində yanaşmaların dartışılmasının indi mənası yoxdur. Belə  baxanda müstəqil ekspertlərin də sosial şəbəkələrdə səsləndirdiyi vacib məqamlar nəzərə alınır. Sadəcə, bir yuxarıda dediyim məqam - vəsaitlərin səmərəli və şəffaf xərclənməsi, xüsusilə də paket çərçivəsində birbaşa yardımlardan savayı satınalma mexanizmi tələb edən xərcləmələrin müükün qədər bütün biznesin əlinin çata biləcəyi ortamda istifadəsi şərtdir. Dəstək paketinin yönəldiyi xidmət sahələri milli gəlirin təxminən 5-6%-ni, ümumi məşğulluğun 10-12%-ni təşkil edir. Bu baxımdan biznesin və təklifin dəstəklənməsi vasitəsilə böhrana təsirdən daha çox istehlakın genişləndirilməsi (ən azından sabit saxlanması) sayəsində tələbin stimullaşdırılması önəmli olacaq. Nəzərə alın ki, hətta bizim kimi istehlak xərclərinin ÜDM-in 60%-ni formalaşdırdığı ölkədə də iqtisadi böyümənin əsas mənbəyi ev təsərrüfatlarıdır. Xüsusilə də böhran şəratində hökumət və biznesin sərmayə qoymaq imkanı məhdudlaşanda. Bu amil isə hələ açıqlanmamış sosial paketlə bağlı məsələdir.

Azərbaycanda tələbin dəstəklənməsini “qara iqtisadiyat” və yanlış statistika imkansız edir. Bir tərəfdən böyük miqyaslı qeyri-leqal məşğulluq, bu seqmentdə yaranan real gəlirlər barədə məlumat yoxdur. Böhran rəsmi və qeyri-rəsmi iqtisadiyyat tanımır,  hər ikisini vurur.Amma ehtiyac olanda birinci dəstək alır, ikinci qalır köməksiz. İndi bizim işçi qüvvəsinin cəmi üçdə biri leqaldır. Demək istehlak xərclərinin ən azından yarısı bu sosial-demoqrafik qrup üzərindən formalaşır və biznesə dəstəyin nəticəli olmasında tələbin effektiv dəstəkləməsi ən vacib şərtlərdəndir.