Kinomuzun yaşı var...bəs başı?

Tanışlıq

Kazımzadə Aydın Ələsgər oğlu (Aydın Kazımov) 1940-cı il yanvar ayının 15-də Bakı şəhərində anadan olub. 7-ci sinfə kimi Bakıdakı 44 nömrəli orta məktəbdə oxuyub, 1958-ci ildə isə 57 nömrəli axşam fəhlə-gənclər məktəbini bitirib. 1955-1958-ci illərdə istehsalatda işləyib. 1958-1963-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) jurnalistika fakültəsində təhsil alıb. 1963-cü ildən kinematoqrafiya sahəsində çalışıb. 1985-ci ildə Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutu nəzdində reklam işi üzrə yaradıcı və rəhbər kinematoqrafiya işçillərinin ixtisasartırma kurslarını bitirib. Təqribən 60 il iş stajı var.

Azərbaycanda kino mətbuatının yaradıcısı olan A. Kazimzadə “Kino” qəzetinin və “Film” jurnalının baş redaktoru, Azərbaycan SSR Dövlət Kinemotoqrafiya Komitəsi Məlumat-reklam bürosunun direktoru, Az.TV-də dublyaj şöbəsinin, “Azərkinovideo” İstehsalat Birliyində reklam şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Kino Ensiklopediyasının baş redaktor müavini, icraçı direktoru, Dövlət Filmfondunun direktor müavini, baş mütəxəssisi vəzifələrində çalışıb.

1997-ci ildən başlayaraq uzun müddət  Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin dosenti kimi Azərbaycan kino tarixi fənnini tədris edib. Azərbaycan Dövlət Film Fondunda kino arxiv üzrə baş mütəxəssis vəzifəsində fəaliyyət göstərib.

Redaktoru olduğu “Kino” qəzeti 1974-cü ildə kinemotoqrafiya sahəsindəki mətbuat orqanlarının ümumittifaq müsabiqəsində qalib gəlib və SSRİ Kinemotoqrafiya Komitəsinin diplomu ilə mükafatlandırılıb. Kinoya aid çox sayda elmi və publisistik məqaləsi dövri mətbuatda işıq üzü görən tədqiqatçı yerli televiziya kanallarında “Kino tariximizdən” və “Kinoman” verlişlərinə aparıcılıq edib, “Mədəniyyət” kanalında gedən “Kinosalnamə” verlişininsə aparıcısı və ssenari müəllifi olub.

Milli kino tariximizin 1916-cı ildən deyil, məhz 1898-ci ildən başlanması faktını əsaslandırıb. 18 dekabr 2000 – ci ildə ölkə başçısının imzaladığı sərəncamla hər il avqust ayının 2-si Milli kino günü kimi qeyd edilir. Aydın Kazımzadənin adı yalnız bu hadisə ilə deyil, Azərbaycanda animasiya kinosunun 1933-cü ilə yaranması faktının üzə çıxarılması ilə də bağlıdır.                    Qırğızıstanın Bişkek şəhərində,  BAM-da (Baykal Amur Magistralı) və keçmiş SSRİ-nin müxtəlif yerlərində keçirilən Azərbaycan kino günlərinin və festivallarının təşkilatçısı və iştirakçısı olub.

İndiyədək 34 kitabın, o cümlədən “Sənədli filmlərin ssenariləri” (müəllif kollektivi) “Kino sənəti məsələləri, “Azərbaycan kino sənərtində ədəbi əsərlərin təcəssümü” (A.Babayevlə birgə), “Kinorejissor Nazim Rza İsrafiloğlu”, “Azərbaycan kino tarixi oçerkləri” (müəllif kollektivi), “Azərbaycan kinematoqrafçıları”, “Azərbaycan kinosu. Filmlərin izahlı kataloqu”, “Rasim Ocaqov”, “Bizim "Azərbaycanfilm”, “Kamil Nəcəfzadə”, “Üzeyir Hacıbəyov və kino”, “Azərbaycan kinosu və müharibə”, “Kinoşünasın qeydləri” və sair kitabların müəllifidir.

Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi, Prezident təqaüdçüsüdür. Eyni zamanda “Qızıl qələm”, “Humay”, “Qızıl çıraq”, “Rəsul Rza”, “Həsən bəy Zərdabi”, “Yusif Məmmədəliyev” mükfatı “Cəfər Cabbarlı” mükafarlarına layiq görülüb.

- Salam! Xoş gördük, Aydın müəllim! Necəsiniz?

- Əleyküm-salam! Buna da şükür!

- Şükür içində olasınız! Siz təqribən altmış ildir kinodasınız. Tale elə gətirib ki, sadəcə iş yeri kimi tutduğunuz sahəyə ömürlük bağlanmısınız...

- Doğrudur! Mən kinoya təsadüfən gəlib düşdüm. Amma qismətdən ömürlük burada qalası oldum. 1963-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) jurnalistika fakultəsini bitirdikdən sonra iş axtarırdım. Hara gedirdim, deyirdilər ki, üç ay sınaq müddətində çalış, sonra baxarıq. Ailəmizin dolanışıq vəziyyəti ağır olduğundan məni  bu şərtlə işləmək qane etmirdi. Belə bir vaxtda yolum o zamankı kinoprokat idarəsinə düşdü. İdarədə bir qrup adam ekrana çıxan filmlərin anonsunu hazırlayırdı, bülletenlərini buraxırdı. Həmin qrupa işə götürüldüm. Bir müddət beləcə çalışdım. Sonra rəhbərliyə bülleten əvəzinə “Kino yenilikləri” adlı qəzet buraxmağı təklif elədim. Razılıq verildi. Və beləliklə Azərbaycanda sırf kinoya aid ilk mətbu orqan  yarandı. Az sonra bizim heyətin gücü ilə “Film” jurnalı işıq üzü gördü. Qəzet və jurnalların çapı məlumat-reklam bürosunun formalaşmasıyla nəticələndi. Büroya rəhbərlik mənə tapşırıldı. Uzun illər bu vəzifədə çalışdım.

- SSRİ dağılandan sonra dediyiniz o qurumun aqibəti yadımdadır. Müstəqilliyimizin ilk illərində vəziyyət qarışığıydı. Maliyyələşmə məsələsi çətiniydi. Büro bağlandı, jurnalın çapı dayandı...

- Elədir! Bir vaxtlar açdığım jurnalı öz əlimlə bağlayası oldum. Ta reklam büroya da ehtiyac duyulmurdu. Qəzeti güc-bəlayla saxladıq. Mən televiziyaya işə getdim. Bir müddət dublyaj şöbəsinin, “Azərkinovedeo”  İstehsalat Birliyi reklam şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışdım. Həmin illərdə Azərbaycan Kino Ensiklopediyasının, Dövlət Film Fondunun yaradılmasında iştirakıma görə qürurluyam. Həyat elə gətirib ki, çox şeylərin qurulmasında iştirak və rəhbərlik etmək qismətimə yazılıb. İndidən baxanda və baş verənləri xatırlayanda bu şirindir. Baxmayaraq ki, o illərdə nə qədər zəhmət çəkmişik, gərginlik keçirmişik. Amma ömür tarixə dönəndə bəzi məsələlər adamın gözündə adiləşir. İndi xatirələrimi yazıram.

- Madam söhbət tarixdən düşdü, gəlin kinomuzun təvəllüdüylə bağlı məsələdən danışaq. Azərbaycan kinosunun tarixi sovet vaxtı 14 may 1916-cı ildən – “Neft və milyonlar səltənətində” filminin nümayişindən hesablanırdı. 27 avqust isə sovet kinosu günü kimi qeyd edilirdi...

- Bildiyin kimi, 1919-cu il avqustun 27-də Lenin kino və fotoqrafiyanın milliləşdirilməsi haqqında dekret imzalayıb. Həmin tarix əvvəlcə Rusiya, sonra SSRİ üzrə kino işçilərinin peşə bayramı sayılırdı. Mən təzə-təzə bu sahədə çalışanda “Neft və milyonlar səltənətində” filmiylə bağlı müəyyən məlumatlar öyrəndim. 1966-cı ildə bu filmin 50 yaşını Azərbaycanda kinonun yaranma günü kimi keçirilməsini təklif etdim. Gənciydim, rəhbərlik sözümə məhəl qoymadı. Üstündən on il ötdü. Artıq yerimi möhkəmlətmişdim deyə özümə inamlıydım. Bununla belə, 1976-cı ildə kinomuzun 60 illiyinin qeyd edilməsi üçün tədbirli tərpəndim. Elmlər akademiyasında çalışan Nazim Sadıqovdan xahiş elədim ki, o Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının sədri Həsən Seyidbəylini, mənsə “Azərbaycanfilm”in direktoru Cəmil Əlibəyovu təşəbbüsü dəstəkləməyə cəlb edək. Razılaşdıq. Və adlarını çəkdiyim yoldaşlarla Azərbaycan Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin sədri işləyən Məmməd Qurbanovun yanına getdik. Məmməd müəllim bizi dinlədi, təşəbbüsdən məmnun oldu. Və qaydaya uyğun şəkildə SSRİ Kinematoqrafiya Komitəsinin sədrinə zəng vurub məlumat verdi. Moskvadakı vəzifəli yoldaş Azərbaycanın öz kino gününü keçirmək istəyinə etirazını bildirdi. Məmməd Qurbanov bir neçə dəqiqəlik telefon danışığından sonra pərt şəkildə “rəhbərlik heç bir tədbirdən söhbət gedə bilməz. Azərbaycanda nə yaranıbsa, hamısı SSRİ-nin sayəsində olub, bunu yadınızda saxlayın” dedi. Hamımız bikeflədik, belə gözləmirdik. Amma yenə çıxış yolunu Məmməd müəllim tapdı: “ Ümid Heydər Əliyevədir.” Komitə sədri inanırdı ki, o zaman Azərbaycanın birinci katibi vəzifəsində çalışan Heydər Əliyev bu məsələyə diqqət yetirəcək. Ona görə də mənə təcili arayış hazırlamağı tapşırdı. Görüşdən qayıdan kimi tez lazım olan işi gördüm. Heydər müəllimə məlumat verildi. Və o məsələdən xəbər tutan kimi tədbirin keçirilməyindən danışıb. Bu barədə Məmməd Qurbanovun bizimlə növbəti dəfə görüşəndə bildik. Komitə sədri dedi ki, Heydər Əliyev fakta çox maraqla, diqqətlə yanaşdı. Söylədi ki, amma artıq mart ayıdır, vaxta az qalıb. İlin sonunda yaxşı tədbir keçirək, SSRİ-nin hər yerindən qonaq çağıraq. Qoy görsünlər ki, Azərbaycan elə belə yer deyil, burada əvvəldən hər şey var. Bunu eşidəndə çox sevindik. Və yubileyə ciddi hazırlıq işləri başladı. Radio-televiziyada, bütün qəzet-jurnallarda kinomuzun 60 illiyilə bağlı verilişlər, yazılar getdi, görüşlər oldu. Bir sözlə əməlli-başlı təbliğat işi aparıldı. Dekabr ayında indiki Heydər Əliyev sarayında təntənəli bir yubiley baş tutdu. Foyedə qurulan sərginin müəllifi mən idim. Hamı, xüsusilə qonaqlar maraqla baxırdı. Beləliklə, tədbir yüksək səviyyədə keçdi və öz kino günümüzü Moskvaya qəbul elətdirə bildik.

- 14 may tarixi 1990-cı illərin ortasınadək milli kino günümüz sayıldı. Sonra siz 1898-ci il avqustun 2-sindən gen-bol yazmağa başladınız. Vaxtilə kinoşünas, rəhmətlik Məsumə Rzayeva deyilən tarixdə Bakıda Mişonun çəkdiyi süjetlərin – qısa filmlərin nümayişinin olmasından söhbət açmışdı. Sizin birdən-birə o fakta dönməyiniz və kinomuzun “qocaldılması” cəhdinizi zəruri edən nəydi?

-  Həqiqət yerini tapmalıydı. Kinomuzun əsl tarixi məhz Mişonun çəkdiyi materialların nümayişilə hesablanmalıdır. Sovet vaxtı bizim bu məsələni qabartmağımız o faktı keçirtməyimiz qəliz, hətta mümkünsüz məsələydi. Ona görə də Məsumə xanım faktı dilə gətirsə də, necə deyərlər, çox səs-küyə salmadan üstündən sükutla ötmüşdü. Açıb-ağardılması ideolju məsələ olduğundan, başqa nə edə bilərdi? Ölkəmizin təkrarən müstəqilliyə çıxması əl-qolumuzu açdı və hər sahədə, hər şeydə olduğu təki bu barədə də həqiqəti deməyə imkan verdi. Fransız kimi təqdim edilən Mişon Bakıda nə az, nə çox düz iyirmi beş il yaşayıb. Əslən Ukraynanın Xarkov şəhərindəndir, milliyyətcə polyakdır. Öz soyadı Berezovskidir. Qardaşının çara sui-qəsddə ittihamından qorxub və milliyyətcə fransız olan arvadının soyadını götürüb. Əvvəl-əvvəl peşəkar fotoqraf kimi Bakıda şəkillər çəkib. Dünya kinosunun yaranışından sonra indi kimematoqraf, o vaxt sinematoqraf adlanan sənətlə ciddi maraqlanıb. İlk işlərini də məhz burada görüb. Sovet vaxtı bizim foto-kino sənədləri saxlanan arxivdə onun çəkdiyi, 1898-ci il avqustun 2-də nümayiş olunan süjetlər yox, fotolar qeydə alınıb. Deməyim odur ki, Alekandr Mixayloviç Berezovski –Mişon təsadüfi adam deyil. Və o beş-on gün gəzmək, yaxud pul qazanmaq üçün buraya gəlməyib. Azərbaycanda uzun müddət yaşayıb, fotonun, kinonun təbliğatçısına çevrilib. İndiki Əziz Əliyev küçəsinin kukla teatrına dönən hissəsindəki bağın yerində onun atelyesi, kinosalonu varmış. Vətənimizə çox bağlandığından, hətta arvadı öləndən sonra Qusardan bir qadınla ailə qurub. Necə deyərlər, bizim yeznədir (gülür). Danışdıqlarımın hamısı neçə mənbəyə baş vurduqdan sonra öyrəndiklərimdir. Məndə bir xasiyyət var, eşitdiyimi, bəzən oxuduğumu belə dəqiqləşdirirəm. 1898-ci ildə Mişonun göstərdiyi süjetlərdə neft yanğınından söhbət açılır. Demək, belə bir hadisə baş veribmiş ki, onu çəkibmiş. Daha dəqiqini bilmək üçün o dövrün qəzetlərinə nəzər saldım. Bakıda 19 buruq yanıbmış. Mişon hadisəni lentə alıb və özü də bilmədən sənədli kinomuzun əsasını qoyub. Yeri gəlmişkən, Ayaz Salayev Fransaya gedəndə, xahiş etmişdim ki, Mişonla və çəkdiyi filmlərlə bağlı  məlumat toplasın. Ayaz bəyin şahidliyi əsasında deyirəm ki, onun ilk dörd süjetinin ikisi Parisdə arxivdə qorunur.

- Beləliklə, Azərbaycan kinosu dünya kinosundan üç yaş kiçikdir. Bu məsələnin kəmiyyət tərəfidir, bəs keyfiyyət? Qədimləşmək dünyada sanbal baxımından seçilməyimizə səbəb oldu?

- Maraqlı sualdır. İlk baxışda cavab vermək asandır. Amma həm də çətindir. Azərbaycan kinosu əsasən dramaturgiya sarıdan axsayıb. Bu, bizim zəif yerimizdir. Halbuki ssenaridən çox şey asılıdır. Rüstəm İbrahimbəyovun ssenarisi əsasında Nikita Mixalkovun çəkdiyi “Günəşdən usanmışlar” filmini yadımıza salaq. Ən yaxşı xarici film kimi “Oskar” qazandı. Doğrudur, Mixalkov sənətkardır, ustalıqla yaradıb. Amma onun yaratmağı üçün material – ssenari varıydı. Kinomuz indən belə brendə, markaya çevrilmək üçün çalışmalıdır.

- Azərbaycanda yetərincə istedadlı aktyorlar olub. Hətta, onlardan bəziləri dünya miqyasında tanına, ulduza çevrilə bilərdilər. İstedadlı rejissorlarımız və müəyyən uğurlu film nümunələrimiz də var. Amma məncə, kino məktəbimizin, ənənəmizin formalaşmasını söyləmək mübahisəlidir...

- Razıyam. Bizdə ayrılıqda götürdükdə, seçilən filmlərimiz var. Aktyorlar sarıdan vəziyyət daha ürəkaçandır. Məktəb, ənənə məsələsi qəliz söhbətdir. Burada kino tariximizin böyük hissəsini təşkil edən sövet dövrü, tələbi və müxtəlif amillərin təsirini nəzərə almalıyıq. Mən şəxsən bir günlük baxışdan sonra ekrandan yığışdırılan filmlər də görmüşəm, ən azı SSRİ-yə səs salan, hər yanda bəh-bəhlə baxılan filmlər də. Açığı, bəyənilən filmlərimizdə rejissorlarımızdan daha çox, aktyorlarımızın uğur payı var. Məhz elə ekran nümunələrini sənət əsəri hesab etmək olar. Və onlar tarixdə qalacaq.

- Müstəqil Azərbaycanımızın kino siyasəti necə qurulmalıdır? Kinomuzun bu gününü və gələcəyini necə görürsünüz?

 - Kino incəsənətin ən təsirli növlərindən biridir. Sovet dövrü arxada qaldı. Dünən çəkilənlə bu günün işini müqayisə eləmək tam yerinə düşmür. O vaxtın yaxşı tərəflərindən biri məsuliyyətlik idi. Senzuranın da mənfiylə yanaşı müsbət tərəfi varıydı. İndi sanki başıpozuqluq, nəzarətsizlik şəraitində iş gedir. Sistem yaradılmalı, konkret mexanizm işlənməlidir. Belədə hər şey normal məcrasına düşəcək. Peşəkar, sağlam rəqabətli mühitdə əsl sənət yaranacaq. Kimsə, necə deyərlər, kassa (xəzinə) üçün cəhd eləyəcək. Qoy, olsun. Bir başqası ciddi kinonu düşünəcək, çalışacaq. Dövlətin, bu sahəyə cavabdeh təşkilatların, məmurların vəzifəsi deyilən mühiti formalaşdırmaq, sənətkarları stimullaşdırmaqdır. Bu, nə qədər tez və rahat baş verərsə, forma və məzmun dəyişikliyi də yubanmadan meydana çıxacaq. Hazırda Mədəniyyət Nazirliyində kino üzrə komissiya yaradılıb və onlar ssenarilərə çox diqqətlə yanaşırlar. İnşallah nəticəsini görəcəyik. Sən özün də uzun illərdir kinoyla bağlısan. Və bilirəm ki, keyfiyyət dəyişikliyi barədə düşünürsən. Hamımızın əl-ələ verməsi lazımdır. Artıq kinomuzun 123 yaşı var, balaca rəqəm deyil. Qarşıdakı yubileyə uğurla addımlamağımızı arzulayıram.

- Nikbinləyiniz yaxşıdır və məni sevindirir. Allah möhlət versin, kinomuzun və sizin qarşıdakı yubileylərdə görüşək. Görüşümüz və maraqlı söhbət üçün təşəkkür edirəm. Var olun!

- Xoşdur, mən təşəkkür edirəm. Kino yalnız mənim, sənin deyil, bütün xalqımızın həyatına daxildir. Ona görə də hamımızın bayramı mübarək!

Çəkilişlimiz bitir. Aydın müəllim bizimlə birgə həyətə düşür. Danışığındakı cəldliyi hərəkətində görmürəm. Sakit-sakit yeriyir, aram-aram danışır bu səfər. Sanki kadrları montaj edir, nəsə gözdən qaçmasın deyə asta-ustadır. Yəqin özü demiş, səksəndən sonranın ləngəri bir ayrıdır. Daha tələsməyin adı yoxdur... Ondan ayrılandan sonra yol boyu elə hey düşünürəm: bəs bizim tələsməyimizin necə, adı, dadı var?