Qadın sahibkarların gücləndirilməsi: yarmarkalar Azərbaycanda dəyişiklik üçün katalizator kimi

Son illərdə qadın sahibkarlara dəstək olmaq məqsədilə müxtəlif tədris, təlim proqramları və ya yarmarkalar keçirilir. Buna misal sonuncu tədbir “Woman Bazar 3” yarmarkasını göstərmək olar. Uzun müddətdir fəaliyyət göstərən və ya yeni başlamaq istəyən qadın sahibkarların bu sahədə olan bilik və bacarıqlarını artırmaq üçün 5-6 aylıq təhsil proqramı keçirilib. Proqramın nəticəsi olraq da qadınlar yarmarkada özlərinin istehsal etdiyi məhsullar satmaq və brendlərini tanıtmaq üçün yarmarkada iştirak ediblər. Festival müddətində bir çox uğurlu qadın spikerlər gəlib öz hekayələrini bölüşərək qadın sahibkarların motivasiyalarını artıracaq çıxışlar ediblər.

Bu kimi proqramlar qadınların cəmiyyətdə iştirakçılığını artırır, xüsusən də sahibkarlıq sahəsində inkişafına tövhələr verir.  Gender eksperti Şəhla İsmayıl isə  hələ də Azərbaycanda qadın sahibkarlığın tam inkişaf etmədiyini vurğulayır.

“Bizim bir neçə ciddi çətinliyimiz var....”

Şəhla İsmayılın sözlərinə görə qadınların sahibkar olması üçün bir neçə dənə şərtə əməl olunmalıdır. Bu şərtlərin ödənməsi ilə bağlı qadınlar bir sıra çətinliklərlə üzləşirlər.

“ Bu çətinliklər kontekstual çətinliklərdir. Yəni  gender əsaslı  stereotiplər  və ön yarğılar, iqtisadi çətinliklər var. Sahibkar olmaq üçün müəyyən bir kapitala ehtiyacı var”. 

Şəhla İsmayıl qadınların sahibkarlıqla məşğul olmağa başlayanda kapitalının olmamasına da diqqət çəkib. Bu kapital hansısa torpaq sahəsi, gözəştli kreditlər və ya əlavə gəlir mənbəyi ola bilər. Əksər hallarda isə qadınlar buna sahib olmurlar. Qadınların bundan başqa da mənəvi üzləşdiyi çətinliklərin olduğunu qeyd edib.

“Biz bilir ki, qadınlardan çox vaxt depozit götürmək, girov qoymaq üçün nələrsə tapılmır. Çox vaxt onların öz adına heç bir mülk olmur. Olsa da söz haqqı qadının özündə olmur. Nəticədə qadın özü öz taleyinə qərar vermir. Bununla da qadın yetərincə sərbəst deyil. Çox aşağı faizlərlə, stimullaşdıran  müxtəlif proqramlar olmalıdır.  Bunlar olmalıdır ki, qadınlar çox az maliyə ilə bu startapları yerinə yetirə bilsinlər”.

“Bizim  digər yəni “soft obstacles” deyilən yumuşaq hesab edilən çətinliklərimiz var. Bunun içərisinə məlumat qıtlığı, biznes inkişaf imkalarının az olması  daxildir. Əlbəttə ki, qadın sahibkarlığını  artırmaq üçün bir çox  üsullar var. Bunlardan biri qadın yarmarkaların keçirilməsidir.  Bu  daha çox orta və kiçik sahibkarlara  aiddir”.

Digər yarmarkalara diqqət varsa qadın sahibkarların inkişafı üçün keçirilən yarmarkalara  iki qat diqqət olmalıdır.

Şəhla İsmayılın sözlərinə görə     qadın yarmarkaları balaca əl işlərinin düzəldilməsi, xalçaların toxunulması ümumiyyətlə sənət işlərindən tutmuş  daha iri miqyaslı deyək ki, hansısa bir təsərrüfatın məhsulu varsa o məhsulunu satış imkanı üçün yarmarkalar yaxşıdır.  Şəhla İsmayılın fikrincə yarmarkaların bir çox faydalı tərəfləri var.

“ İlk öncə yarmarkalar qadınlarda özlərinə güvən yaradır. Onlar ilkin qazancı əldə etdikdən sonra daha böyük təşəbbüslər göstərmək üçün özlərində güc tapırlar. İkinci də bir tanıtımdır. Məhsullar o qədər gözəl ola bilər ki, yarmarkadan sonra əlavə sifarişlər, müxtəlif əməkdaşlıq, lahiyə təklifləri ola bilər.

Üçüncüsü yerindəcə məhsulların satışından əldə olunan gəlirdir. Satışan əldə olunan gəlir biznesə sərmayə qoyulmasında istifadə oluna bilər. Amma bilavasitə qadınların birbaşa maliyyəyə çıxışı deməkdir.  Həvəsi artırmaq üçün isə müxtəlif formatlarda təşkil oluna bilər”.

Yarmarkaların müsbət təsirləri olsa da inkişaf üçün bu yetərli deyil. Şəhla İsmayıl mane olan amillərin də aradan qaldırılmalı olduğunu vurğulayıb.

“Qadın  sahibkarlığa mane olan əsas amil məlumat qıtlığının olmasıdır.  Sahibkarlıqla məşğul olan qadınlar ali təhsilli ola da bilərlər, olmaya da bilərlər. Amma çox zaman təhsilindən kənar bir işlə məşğul olur və əlavə gəlir əldə eləmək üçün müxtəlif imkanlara baş vururlar. İdeya gözəl ola bilər. Amma deyək ki, biznes planının yazılması, müəyyən qədər biznesin yürütmək qaydaları ilə bağlı biliklərin olmaması onlara çətinliklər yaradır”.

Qadınlar daha dəqiq, səliqəli, vaxtında hər şeyi edənlərdir....

Qadınların psixoloji olaraq özlərini hazır hiss etmələri üçün də müəyyən dəstəyə ehtiyacınlarının  olduğunu vurğulayıb.

“Əlavə olaraq qeyd edim ki, bilik və bacarıqlarından əlavə qadınların fərdi keyfiyyətlərinin  güclənə bilməsi üçün kurslara da, təlimlərə də ehtiyac var. Məsələn liderlik, özünə güvən kursları da yaradıla bilər. Qadınlar hansısa bir ideyaya sahib ola bilərlər amma onu yürütmək üçün yetərincə cəsarətləri, özlərinə güvənləri və ya liderlik qabiliyyətləri yoxdur. Və yaxud da bunların hamısı ola bilər amma kommunikasiya bacarıqları olmaya bilər. Özlərini və məhsullarını istədikləri kimi təqdim edə bilmirlər”

Şəhla İsmayılın fikrincə maliyyə ala bilmək üçün də qadınların öz resurslarına ehtiyacı var. Maliyyə resursu almaq üçün təqdimata ehtiyacları var. Buna misal olaraq banka gedib danışıqlar apararkən qadınların komunikasiya bacarıqlarına olan ehtiyacını göstərmək olar.  Bu kimi təqdimat bacarıqlarının zəif olması istər - istəməz həmin kreditin verilməməsinə və maliyyə resursununun azalmasına gətirib çıxarır. Heç bir sahibkarlıq, biznes maliyyəsiz mümkün deyil.

“Əslində qadın sahibkarların inkişafı maliyyə instutlarının da inkişafına gətirib çıxarda bilər.  Hazırda maliyyə investisyası olmayan amma uyğun şərtlərlə maliyyə verilərsə çox yaxşı müştəri ola bilən bir çox potensiallı qadınlar var”.

Şəhla İsmayıl qadın sahibkarların sayı artsa da bu hələ də qane edici rəqəm olmadığını vurğulayıb. Artıma səbəbin ailəni saxlamaq üçün hər iki cinsin  işləməsinin insanlar tərəfindən anlaşılmasıdır. Sahibkarlıq digər sahələrdən  daha az mübahisəli mövzu olur.

“Bəzi ailələrdə hələ də qadının işləyib-işləməməsinə bütün ailə müdaxilə edir. Onlar qadının işi haqqında müzakirəni birlikdə edirlər. Qadın harada işləyəcək? İş saatları necə olacaq? Kollektivdə kişi olacaqmı? Və s. kimi suallar əsasında qərar verilir. Qadın sahibkarlıq isə bundan bir qədər fərqlidir.  Qadının bilavasitə özünün hər şeyi qurması və uyğunlaşdırması  ailə tərəfindən dəstəklənməlidir”.

Örnək qadınların da keysləri məhduddur. Keyslərdə əsasən çox böyük resurslara sahib qadınların nümunələrini görürük...

Şəhla İsmayıl qadınların “Qadın bacara bilərmi?” “Hər zaman mətbəxdə olan qadın gedib işgüzar qadın ola bilərmi?”  “İşgüzar qadın necə olmalıdır?" və s. kimi suallarla da üzləşdiyini vurğulayıb.

“Hansı ki, bir qadını nümunə kimi çıxaranda  onun sahib olduğu resurslara da diqqət etmək lazımdır. Məsələn,  ailə üzvlərindən yüksək vəzifə sahibi olanlar bunu sayəsində öz işini qura bilir. Bu çox da məhsuldar bir nümunə deyil. Ona görə ki,  insanlarda stereotip yaradır. Mənim o imkanlarım yoxdur deyə  mən bunu bacarmayacam”. 

Bu stereotipləri qırmaq üçün sadə əhalidən olan qadın nümunələrini əziyyətləri və uğurları ilə birgə  göstərilməsi effektivdir.

Sahibkarlıqla bağlı olan problemlərə kompleks yanaşma olmalıdır.

“Cəmiyyətdə gender mariflandirməsini artırmaq lazımdır.  Qadın hüquqları ilə bağlı çox saylı işlər  və proqramlar həyata keçirmək lazımdır ki, insanların gözləri, qulaqları alışsın. Anlasınlar ki,  cəmiyyətin hamısına bərabər sayda işləmək imkanı yaradılmalıdır”.

 Sosial araşdırmaçı və Neyromarketinq ekspert Orxan Şahbaz yarmarkaların yaradıcılığa və cəmiyyətə olan qatqısı haqqında danışıb.

“Mən özüm də yaramarkalarda olmuşam. Cəmiyyətdə düşüncə sahəsini genişləndirir, həm də sahibkarların inkişafına kömək edir. Qadın  sahibkarlara dəstək olmaq cəmiyyətdə mənə görə 3 əsas şeyi dəyişdirir”.

Orxan Şahbazın sözlərinə görə yarmarkalar yaradıcılıq qabiliyyətini artırır.

Sahibkarlıqda yaradıcılıq daha ön plana çıxır və sən yavaş- yavaş uğurlu nəticələr əldə edə bilirsən.  Yeni məhsul, xidmət yaradırsan yaradırsan. İkinci əsas təsiri isə cəmiyyətin özgüvəni formalaşdırmasını qeyd edib. Yəni qadınlar və kişilər fərqi yoxdu hamısında özgüvən yaradır. Qadınlara dəstək olmaq cəmiyyətdə dayanıqlılığı artırır. 

İndiki iş mühitində 5 il əvvələ nəzərən qadınların sayında artımı müşahidə edirəm. 

Mən düşünürəm ki, qadın nə qədər maddi və mənəvi olaraq öz ayaqları üzərində güclü dayana bilirsə  cəmiyyətdə olan  insan davranışları o qədər sistematik formada davam edir. Hər şey balanslı olmalıdır.  Hazırda mənim işlədiyim , konsultasiya etdiyim, xidmət satdığımız şirkətlər də  qadın sahibkarlar da var.  Şirkət sahibi kişidir amma icraçı direktoru qadındır.  Bu çox yaxşı bir məsələdir.  Əvvəlkilərə nisbətdə bu daha  effektivdir. Bu günbəgün artan göstəricidir.

Orxan şahbaz qadın sayının hələ də yetərli olmamasının səbəbi kimi patriarxal cəmiyyəti görür.

“Biznes deyəndə ağıla ilk kişi gəlir. Sırf  sahibkarlıqla bağlı sözün alt mənalarında həmişə kişilər ön planda olub deyə  qadınlar sadəcə  fiziki və zehni olaraq zəif işlərdə  daha ön plana çıxıblar.  Yemək bişirsin, tapşırıqları icra etsin və ya kağız-dəftər yazsın”. 

Sonda isə qeyd edib ki, qadınların sahibkarlıqda cəsarət göstərməsi, öz üzərilərində işləyərək irəli getməsi  cəmiyyətdə çox yaxşı nəticələrə gətirib çıxara bilər.  Zamanla  olan problemlərin də həll olacağını düşündüyünü qeyd edib.

Yarmarkalar hər zaman müxtəlif konseptlərdə olur. Hər yarmarkada yeni simaları və brendləri görmək mümkündür. Yarmarkalar müxtəlif məqsədlərlə də keçirilir. Amma bütün yarmarkaların əsas ortaq özəlliyi tanıtım və satışa verdiyi dəstəkdir. Qadın sahibkarlara dəstək məqsədilə bir çox festival və yarmarkaların keçiriləcəyi də gözlənilir. Bundan başqa digər sahələrdə məsələn, kitabların oxusucular üçün daha əlçatımlı olması və yazarların tanınması üçün kitab yarmarkaları da son zamanlar da tez-tez keçirilir.