Azərbaycan vətəndaşları pensiya sisteminə inanmırlar

Bakı/06.10.21/Turan: Prezident yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin Əmək Münasibətlərinin Monitorinqi Mərkəzi dörd il ərzində tikinti sahələrində 7848 nəfəri yoxlayıb və 1426 nəfərin əmək müqaviləsi və ya xidməti müqavilə olmadan işə düzəldiyini aşkar edib.

Bu barədə qurumun açıqlamasında deyilir.

Qeydə alınmış pozuntulara görə ümumilikdə 1 milyon 900 min manat məbləğində cərimə və sanksiya tətbiq edilib.

Rəsmiləşdirilməyən məşğulluqla mübarizə çərçivəsində aparılan yoxlama işləri ilə yanaşı, əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirilməsini təşviq etmək üçün müxtəlif təbliğat və maarifləndirmə işlərinin aparıldığı qeyd edilib.

Ekspertlər qeyd edirlər ki, əmək müqaviləsi bağlamaqdan imtina halları təkcə tikinti sektorunda deyil, digər sahələrdə də geniş yayılıb.

Bəs niyə işəgötürənlər və işçilər əmək müqaviləsi bağlamaqda maraqlı deyillər? Bunun qarşısını necə almaq olar? İnzibati və ya başqa vasitələr seçilməlidir?

2020-ci ilin sonunda iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov qeyri-neft sektoruna daxilolmaların artmasının səbəblərindən biri kimi qeyri-neft sektorunda çalışan işçilərin əmək haqqının vergi sisteminə daxil edilməsini qeyd etdi. "Bu həmçinin ölkədə kölgə iqtisadiyyatının azalmasına səbəb oldu". 

İqtisadiyyat Nazirliyindən verilən məlumata görə, 1 avqust 2021-ci il tarixinə qeyri-dövlət sektorunda bağlanılan əmək müqavilələrinin sayı 748.309 təşkil edib ki, bu da şəffaflıq sahəsində islahatların aparılmağa başlandığı 2019-cu ilin əvvəli ilə müqayisədə 208.4 min çoxdur. “Təkcə 2021-ci ilin iyul ayında qeyri-dövlət sektorunda əmək müqavilələrinin sayının artması ilə bağlı 9800-dən çox hadisə qeydə alınıb. Nəticədə əmək bazarında şəffaflıq proseslərinin göstəricisi olan və gəlir vergisi güzəştinin tətbiqinin maliyyə təsirini göstərən məcburi dövlət sosial sığortası və işsizlikdən sığorta haqları gəlirlərində əhəmiyyətli artım var”. 

Nazirlik qeyd edir ki, 2021-ci ilin yanvar-iyul aylarında işçilərin sayının və əmək haqqı fondunun "ağardılması" prosesi çərçivəsində məcburi dövlət sosial sığortasına ayırmalardan daxilolmalar 8.4 % artaraq 2 milyard 218,2 milyon manat olub. "Qeyri-büdcə təşkilatlarından daxilolmalar ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 14,4 faiz artaraq 1 milyard 386 milyon manat olub, proqnoz 113,8 faiz yerinə yetirilib".

Nazirlikdə qeyd ediblər ki, əmək müqaviləsinin bağlanması hər bir şəxsin haqqı və işəgötürənin borcudur. "İşəgötürən əmək müqaviləsi bağlamaqdan imtina edə bilməz. Əmək müqaviləsi bağlamaqdan yayınma halları üçün ciddi məbləğdə cərimələr var. Vergi qanunvericiliyinə görə, əmək müqaviləsi bağlamayan işəgötürənə təqvim ili ərzində ilk dəfə 2 min manat, ikinci dəfə 4000 manat, 3-cü  dəfə və ya daha çox olanda 6000 manat maliyyə sanksiyası tətbiq olunur.

Sahibkarlara və işəgötürənlərə fəaliyyətlərinin qanun çərçivəsində aparılması üçün ayrılan vaxtla yanaşı, həvəsləndirmə imkanı verildiyi qeyd edilib. “Belə ki, gəlir vergisi ilə bağlı qanunvericiliyə ciddi dəyişikliklər edildi, qeyri-neft və qeyri-dövlət sektorunda çalışan işçilərin əmək haqqı 8000 manata qədər gəlir vergisindən azad edildi. Bu uzunmüddətli güzəştlərin tətbiqindən bəri əmək müqavilələrinin sayında ciddi artım müşahidə olunur".

İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli “Turan”a bildirib ki, Azərbaycanda iş yerlərinin "ağardılmasına" böyük ehtiyac var. “Bu baxımdan hökumət bir neçə ildir ki, müəyyən addımlar atmağa çalışır. Amma problem ondadır ki, inzibati yolla və ya cərimələrlə məsələnin həllinə nail olmaq mümkün deyil. Həm işəgötürənlərin, həm də işçilərin rəsmi müqavilə əsasında işləməsinin sərfəli olduğuna əmin olmalıyıq".

Ekspertin sözlərinə görə, hazırda sosial müdafiə üçün çox yüksək ödənişlər var ki, bu da işəgötürən və işçilər üçün əlavə maliyyə yükü yaradır. "Bu səbəbdən özəl sektorda işəgötürənlə işçi arasında tez-tez  razılaşma olur - ya çox aşağı maaş verilir, ya da heç bir rəsmiyyət olmadan işləməyə çalışırlar."

O qeyd edib ki, mövcud qanunvericiliyə görə, işçi minimum əmək haqqının yuxarı hissəsinin 10 faizini və üstəgəl 6 manat, minimum əmək haqqının yuxarı hissəsinin 15 faizini və Sosial Müdafiə Fonduna 46 manat ödəməlidir.

"Buna görə də yüksək maaş olanda nə işçinin, nə də işəgötürənin bunu rəsmiləşdirməsinə həvəsi olmur, bir-biri ilə razılaşırlar, ya müqaviləsiz işləyirlər və ya sənədlərdə aşağı maaş göstərirlər."

İqtisadçı deyir ki, inzibati yollarla bunun qarşısını almaq mümkün deyil. “Burada elə bir sistem qurulmalıdır ki, bir tərəfdən dövlət, digər tərəfdən iş adamları və vətəndaşlar razı qalsınlar. Hazırda bu, mümkün olmadığından qeyri-rəsmi iş yerlərinin yaradılması daha çox yayılmağa başlayıb. Dövlət elə oyun qaydalarını təklif etməlidir ki, bu, tərəflərə sərfəli olsun. Məsələn, Türkiyədə Sosial Müdafiə Fonduna ödənişlərin yarısını dövlət öz üzərinə götürdü”.

Onun sözlərinə görə, Azərbaycanda 5,7 milyona yaxın əmək qabiliyyətli adam var. “Bunlardan yalnız 1.6 milyonu muxdlu işçidir. Təxminən 4 milyon sakin işlədiyi yerdə problemlərlə üzləşir. Bunlardan 600 mindən çoxu VÖEN üzrə çalışır, təxminən 1,7 milyon insan kənd təsərrüfatı sektorunda işləyir, təxminən yarım milyon insan isə özünüməşğulluq proqramı çərçivəsində qeydiyyata alınıb. Amma bu rəqəmlər həqiqəti əks etdirmir. Reallıq budur ki, Azərbaycanda ən azı 1 milyon insan heç bir qeydiyyat olmadan işləyir".

Ekspert vurğulayıb ki, vətəndaş ödədiyi vəsaitin ona pensiya şəklində qaytarılacağına inanmalıdır. “Amma Azərbaycan vətəndaşları pensiya yaşına çatıb-çatmayacaqlarını bilmirlər və pensiya sisteminin özünə inanmırlar. Buna görə də əvvəlcədən sosial müavinətlərə qənaət etməyə və “qara gün” üçün yastığın altında pul yığmağa çalışırlar". - 0—