Nə baş verdi, niyə baş verdi?

Biz, tariximizin son dərəcə ağır mərhələsindən keçirik. Ordumuz sentyabrın 27-dən noyabrın 10-a qədər amansız müharibə aparıb və nəhəng nəticələrlə müşaiyət olunan ciddi məğlubiyyət yaşayıb.

Qaranlıq tuneldən çıxış yolu tapmazdan əvvəl nə və niyə baş verdiyini anlamaq lazımdır. Biz mütləq baş verənlərlə barışmalı və onları qəbul etməliyik. Mənim bir çox həmkarlarım bu məsələyə fikir bildiriblər. Bu məqalə sözügedən polemikaya mənim töhfəmdir.

1.  Biz müharibədə uduzduq. O müharibədə ki, nəyin bahasına olur-olsun, onun baş verməsinə yol verməməliydik. O müharibədə ki, orada qalib gələ bilməzdik.

* Xalqımızın daha bir hissəsi əcdadlarının evlərindən və öz kollektiv həyatlarından məhrum oldu.

* Biz gənc kişilərdən ibarət bütöv bir nəsli – ən dəyərli sərvətlərimizdən birini itirdik.

* Biz uzun illər boyu Qarabağa qoyduğumuz insan və maliyyə kapitalımızı itirdik.

* Baş nazirimiz Qarabağ münaqişəsinin həlli məqsədilə qarşısına qoyduğu üç hədəfdən məhrum oldu:

a) Qarabağın rəhbərliyini danışıqlar masasına qaytarmaq istəyirdi;

b) İstənilən həll münaqişəyə cəlb olunmuş üç xalq – Qarabağ, Azərbaycan və Ermənistanın xalqları üçün məqbul olmalıdır, deyirdi;

c) Hətta uzaq gələcəkdə olsa belə, Qarabağın müstəqilliyini təmin etmək imkanından danışırdı.

* Biz özgüvənimizdən, nikbinliyimizdən və əldə etdiyimiz nailiyyətlərin böyük hissəsindən məhrum olduq. Ola bilsin ki, hətta demokratiyaya inamımızı da itirdik. Biz nə baş verdiyini və niyə baş verdiyini qəbul etməyə qətiyyən hazır olmayan travmalı xalqıq.

* Biz öz müstəqilliyimiz və suverenitetimizin daha bir parçasını itirdik.

2020-ci il noyabrın 10-da bağlanan atəşkəs haqqında razılaşma və ardınca da prezident Putinin bəyanatı aydın göstərdi ki, Qarabağın adından məhz Ermənistan çıxış edir: hadisələrin sonrakı gedişatının müəyyənləşdirilməsi prosesində Ermənistanın özünün necə bir səsə sahib olacağı tamamilə naməlumdur. Buna baxmayaraq, Ermənistan, maraqlı tərəflərin gözündə Qarabağla bağlı bütün məsələlərə görə cavabdehlik daşıyan tərəf qismində olub və elə də qalır.

2- Məğlubiyyətdən sonra biz çaşqın vəziyyətə düşmüşük və ətrafımızda da çaşqınlıq görürük.

Bir tərəfdən, baş verənlərə inana bilmirik, xəyanətə uğradığımızı düşünürük, bizə məhv olmuş dünya təsiri bağışlayan şeyin qırıntılarını toplamağı bacarıb-bacarmayacağımıza əmin deyilik. Digər tərəfdən isə, hamısının hədəfi günahlarımızın səbəbkarlarını tapmaqdan ibarət olan qarşılıqlı ittihamlar, çıxışlar və bəyanatlar atəşinə tutulmuşuq. Ki, bu da sözlərimizi və əməllərimizi izah etmək və bəraət qazandırmaqla müşayiət olunur: müharibənin qaçılmazlığına bəraət qazandırmaq cəhdi, məğlubiyyətin, əslində, niyə məğlubiyyət olmadığını izah etmək cəhdi… Və bütün bunlar intiqam çağırışları ilə paralel baş verir.

Avantüristlər, ikiüzlülər və fövqəlvətənpərvərlər bütün arsenallarını – müharibənin gedişatında buraxılmış ən əhəmiyyətsiz səhvlərdən tutmuş ən ağlasığmaz konspiroloji nəzəriyyələrə, yanlış qərarlarda, qorxaqlıqda, fərarilikdə ittihamdan tutmuş, gilyotinə layiq xəyanətə qədər – cəmiyyətə yönəldirlər.

Hər şeydən əvvəl, artıq diqqətimizi daha vacib olan şeylərə yönəldəcəyimizə şübhə edirik.

Artıq inanmırıq ki, aşağıdakı sualların doğru cavablarını bilib-bilmədiyimizi müəyyənləşdirmədən doğru problemləri qaldırmaq mümkün olacaq: Bizi bu yerə gətirib çıxaran yolu necə dəyərləndirməliyik və gələcəkdə nə etməliyik?

3- Biz hələ də özümüzə bir sualı verməyə davam edirik: necə oldu ki, bu vəziyyətə düşdük? Qələbə qazanından məğlubiyyət çıxarmağı necə bacardıq? Hansı səhvlərə yol verdik?

Bu vaxta qədər buraxılan səhvlərlə bağlı sualı cavablandırmaq cəhdlərinin əksəriyyəti müharibənin gedişatında yol verilən xətalara və hesablamalara, diplomatik uğursuzluqlarımıza əsaslanır. Çoxları baş naziri günahlandırır.

Bu tip cavablar bizi aşağıdakı həllərə gətirib çıxarıb:

a) baş nazirin istefasını tələb etmək;

b) noyabrın 10-da bağlanmış atəşkəs haqqında razılaşmadan imtina etmək və ya onu dəyişdirməyin yollarını tapmaq;

c) Qarabağın müstəqilliyinin beynəlxalq səviyyədə tanınması üçün daha israrlı səylər göstərmək;

ç) müharibənin yeni mərhələsinə hazırlaşa bilməkdən ötrü əvvəl buraxılmış səhvləri düzəltmək və bu dəfə başqa nəticəyə – əvvəlki status-kvonun bərpasına ümid bəsləmək.

Böyük ehtimalla, müharibəyə hazırlaşarkən, ya da müharibə apararkən çox şeyləri başqa cür etmək mümkün idi, amma bu günkündən fərqli nəticəyə nail olacağımıza inanmaq çətindir.

Ekspertlər, komissiyalar və tarixçilər hələ uzun müddət bu uğursuzluqları analiz edəcəklər və güman ki, nəyin yanlış edildiyi ilə bağlı konsensusa gələ bilməyəcəklər.

Bu cavablardan heç biri – birlikdə və ya ayrı-ayrı – bizim əsas hədəfimizi anlamağımız üçün kifayət deyil.

4- Biz ona görə uduzduq ki, birlikdə reallığın gözünə baxmaq əvəzinə, rəhbərlərimiz iyirmi ilə yaxındır, öz mülahizələrini ideoloji, siyasi, partiya və şəxsi mülahizələr üzərində qururdular.

Biz məğlub olduq, çünki güclər balansının dəyişdiyini görmək və zamanın artıq bizə işləmədiyini etiraf etmək istəmirdik. Biz, özünü öz boşqabında hiss etmək duyğusunu strateji düşüncə ilə qarışdırmışdıq.

O ki qaldı baş nazir Paşinyana, burada da iki amili nəzərə almalıyıq:

a) Onun, Qarabağ məsələsində demokratik Ermənistanın mövqeyinin beynəlxalq səviyyədə dəstəklənəcəyinə, “Qərb”in öz maraqlarından çox demokratiyanı müdafiə edəcəyinə, xalqa yönəldilmiş və İlham Əliyevin səlahiyyətləri çərçivəsindən çıxan çağırışa azərbaycanlıların fərqli, ermənilərin maksimalist mövqeyinə daha yaxın bir mövqe sərgiləyəcəyinə səmimi, lakin kökündən yanlış və təhlükəli inancı;

b) Paşinyanın, bir dövlət xadiminə layiq şəkildə davranmaq, işğal olunmuş ərazilərin geri qaytarılma qaydaları və xalqımızın bu torpaqlarda təhlükəsiz yaşamasına zəmanət verən sülhlə bağlı danışıqlar aparmaq istəyinin olmaması.

Qərb, Şərq, Şimal və Cənub, 20 ildən çoxdur, bizə deyirdi ki:

a) Onlar Qarabağın müstəqilliyini tanımırlar,

b) erməni tərəfin nəzarəti altında olan Qarabağətrafı 7 rayonu işğal olunmuş hesab edirlər və bizim o torpaqlara nəzarətimizin səbəbi nə olur-olsun, onları geri qaytarmalıyıq. Üstəlik, bütün bu müddət ərzində Azərbaycan da bizə deyirdi ki, o torpaqlar uğrunda vuruşacaq.

Bu qədər uzun müddətdə onların fikirlərinə etinasız yanaşan biz, üstəlik, Qərbdən xahiş edirdik ki, o yeddi rayonu əlimizdə saxlamağımıza kömək etsin və Qarabağın müstəqilliyini tanısın. Müharibədə uduzmağa başlayanda olduğu kimi.

5- Bizim əsas problemimiz düşüncə tərzimizdir.

(Bu halda “bizim” deyəndə mən dövlətimizin rəhbərlərini və bu gün küçəyə çıxmış siyasi partiyaların əksəriyyətini nəzərdə tuturam). Bizim problemimiz Qarabağ münaqişəsini necə qavramağımız, onun həlli ilə bağlı məsələləri necə ifadə etməyimizdir: xəyallarımızla üst-üstə düşən mülahizələrlə başladıq, sonra sadəcə bizim mülahizələrimizi təsdiqləyən məsələləri dilə gətirdik, lakin öz ehtimallarımızı, məntiqimizi sorğu-sual etmədik.

Bizim problemimiz – danılmaz faktlara yox, xəyallara söykənən siyasi mədəniyyətimizdir: strategiya hazırlamaq üsulumuz da budur. Biz siyasi strategiyamızı öz arzularımız, bizə xoş olan şeylər əsasında qururuq, bizi əhatə edən reallığı yaradan sadə faktları nəzərə almırıq.

Bizim problemimiz odur ki, ən ali, yüksək və mükəmməl qərarların, illüziyalarımızın şüurumuzu dumanlandırmasına imkan veririk.

Bizim problemimiz odur ki, öz strategiyamızı şübhə altında qoymamaq, xəyallarımızı dağıtmamaqdan ötrü israrla imkanlarımızı zorlayırıq. Biz “dırnaq ucu qədər də torpaq vermərik” strategiyamızı doğru hesab edirdik, çünki haqlıyıq. Biz inanırdıq ki, düşmənin və beynəlxalq ictimaiyyətin iradəsini özümüzə tabe edə, onları bizim kimi düşünməyə və hiss etməyə vadar edə bilərik. Biz hesab edirdik ki, xəyallarımız strateji düşüncəni əvəz edəcək qədər alidir – onları siyasi proqrama çevirmək və bütün dünyaya bəyan etmək kifayətdir.

Biz özümüzü vətərnpərvər hiss etmək kimi sərfəli vəziyyəti korlamaq istəmirdik.

Düşmən arzuladığımız şeyi bizə vermək istəmədiyinə görə, onun çevik, danışıqlara hazır olmadığını düşündük. Bununla da “müharibə qaçılmazdır, ən məqbul variantdır, situasiya bunu diqtə edir və bunda bizim təqsirimiz yoxdur” demiş olduq.

Və bu məntiq labüd qənaətə gətirib çıxardı: biz döyüşəcəyik və təbii ki, qalib gələcəyik, düşməni bizim məntiqimizi, bizim şərtlərimizi, bizim qərarımızı qəbul etməyə məcbur qoyacağıq. Güclər balansının real dəyərləndirməsi də cəhənnəm olsun! Öz bəxtini sülh şərtlərində yox, müharibədə sınamaq daha yaxşıdır.

Biz iddia edirdik ki, sülhü məğlublar seçirlər: əlimizdə olan hər şeyi danışıqlara qoymağa, xəyallarımızın saflığını qurban verməyə ehtiyac duymurduq.

Hətta gənc insanların ölümünə bəraət qazandırmaqdan ötrü lazım olan əsasımız da vardı: Məgər tariximiz qəhrəmanlarla və əzabkeşlərlə dolu deyil? Axı, bizim Vardanants kimi bir savaş yaddaşımız var. Mindən çox əsgərin həlak olduğu bir savaş… Məgər tariximiz və kilsə bizə demir ki, minlərlə insanın fədakarlığı qələbə gətirməsə belə, gənc insanların həlak olması məqbuldur?

Biz sülhə, ən yaxşı halda, müharibədən aşağıda dayanan seçim kimi yanaşırdıq: onu qəbul edə də bilərdik, etməyə də bilərdik. Bizim ritorikamız bu təkəbbürlə, bu təhlükəli dərəcədə ağılsız fikirlə uzlaşırdı.

Hər iki həll – danışıqlar yolu və müharibə – riskli idi. Hər birinin öz riskləri vardı. Amma sülh pozulduğu təqdirdə biz, ən pis halda, indi olduğumuz yerdə, hətta bəlkə daha yaxşı mövqedə olardıq. Noyabrın 10-da imzalanan atəşkəs razılaşması isə, bu müharibədə ümid edə biləcəyimiz ən yaxşı nəticə idi.

6- Bu gün strateji düşüncə bazarında əlimizdə olanlar – hökuməti və hakimiyyəti devirmək istəyən müxalifət – həddindən artıq təhlükəlidir.

Biz görürük ki, real suallar və onların sadə cavablarının qəbulundan imtina davam edir. Eyni şüarları təkrarlayıb eyni illüziyalara sarılırıq. Yanlış diaqnoz üçün yanlış həllər təklif edirik.

Məsrəfli və uğursuz strategiyanın davam etməsində israrlı olan hökumət bizi – bəlkə elə özünü də – inandırmağa çalışır ki, onun bu məsələ ilə bağlı düşündükləri yeganə çıxış yolu idi və başqa alternativlər mövcud deyildi. Baş nazir, onun mülahizələrinin və strategiyasının real müvəffəqiyyətsizliyini ört-basdır edən əhəmiyyətsiz səhvlərini boynuna aldı.

Onun əleyhinə küçəyə çıxmış partiyalar isə Paşinyanın etdiyini belə etmədilər. Onlar da səhvə – kiçik və ya böyük – yol verdiklərini dərk eləməlidirlər.

Bu müxalifət qüsurlu strategiyanın və problemli düşüncənin onurğasını təşkil edən partiyalardan ibarətdir: seçilən yolun müharibəni qaçılmaz edəcəyini xəbər verməyən dəstədir, müharibədən əvvəl də, müharibə başlayandan bir neçə gün sonra da Paşinyan Lavrovun təklif etdiyi qarşılıqlı güzəştlər barədə variantdan imtina edəndə onu alqışlayan müxalifətdir. Lavrov variantı bizə indikindən daha yaxşı və itkilərsiz bir vəziyyət təmin edə bilərdi. Biz, o insanların hansı məqsədə xidmət etdiklərini araşdırmalıyıq.

Kimlərsə təklif edirlər ki, razılaşma etibarsız elan olunsun, ya da onu imzalayan digər tərəflər razılaşmanı dəyişsinlər, yaxud da qisas almaqdan ötrü yenidən müharibə başlasın.

Prezident Putin bu cür addımların intihara bərabər olduğuna dair xəbərdarlıq etmədimi?

Bizi bu tarixi itkiyə gətirib çıxaran düşüncənin davam etməsinin mümkün nəticəsi müharibənin yenidən başlaması olacaq. Ki, bu baş verərsə, biz əlimizdə qalanları da itirə bilərik.

Əgər biz gələcək üçün, zamanın və sağlam düşüncənin sınağından keçəcək bir proqram hazırlamaq istəyiriksə, yaxın keçmişimizi göstərən işarənin istiqamətini dəyişməyin vaxtı çatıb.

24 noyabr 2020-ci il