Qaragöllə bağlı qısa tarixi arayış

Son vaxtlar Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi prosesi başlayıb. İki ölkə arasında sərhədlərin ən kövrək yerlərindən biri Laçın rayonunun Qaragöl ərazisndən keçir. Hələ 1921-ci ildə sərhəd müzakirələri zamanı Qaragölün Azərbaycan ərazisi olması barədə heç bir mübahisə yox idi. 1927-1929-cü illərdə Zaqafqaziya Sovet Respublikaları arasında sərhədlərin son dəqiqləşdirmə işləri aparılanda Qaragöl gölü bütövlükdə Azərbaycanın ərazisinə düşdü və bu yeni hazırlanan xəritələrdə də öz əksini tapdı. Həmin illərdə hər iki respublika arasında sərhədlərin dəqiqləşdirilməsinin yekunları Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən təsdiq edildi. Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin təsdiq etdiyi sənədlərdə bu ərazinin adı Qaragöl toponimi adlanır və onun ətrafındakı coğrafi məntəqələr: Dağlar – Keçəl dağ, Sarı dağ, Böyük işıqlı, Kiçik işıqlı, Dəmir daş, Boz dağ; Gölün ətrafında olan yaylaqlar: Ayı dərəsi, Əyriqar, Qanlıca, Dəlicəli, Boz dağ; İbadət yeri: Məscid; Qəbristanlıqlar: Qara Məmmədli, Qanlıca kimi qeydə alındı. Bütün bu dəqiqləşmələr həmin dövrdə SSRİ Xalq Komissarları yanında Geodeziya və Kartoqrafia İdarəsinin hazırlayıb Moskva və Tiflis mətbəələrində nəşr etdiyi xəritələrdə təsbit olundu. Rusiya Dövlət Ən Yeni Tarix Arxivində Qaragöllə bağlı çox maraqlı sənədlər, məktublar, müraciətlər, arayışlar vardır.

Lakin ötən əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Qaragöl məntəqəsinin Ermənistan SSR tərəfindən mənimsənilməsinə cəhdlər başladı. 1930-1932-ci illərdə Azərbaycanın heyvandarlıq təsərrüfatının həmişə istifadə etdiyi 300 hektardan artıq sahəsi olan yaylaqlar ermənilər tərəfindən mübahisələndirildi və 1934-cü ildə bu sahələrin yarıya qədəri azərbaycanlıların əlindən alındı.

1950-ci ildən başlayaraq bu açıq xarakter aldı. 1951-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti Azərbaycan heyvandarlarının Qaragöl ətrafında yerləşən dədə-baba aylaqlardan istifadəsini qadağan etdi. 1967-ci ildə SSRİ mərkəzi orqanlarının birbaşa müdaxiləsi ilə bu proses tamamilə başa çatdırıldı. Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi Pyotr Yelistratov 1967-ci ilin iyununda və 1968-ci ilin mayında Sov.İKP MK-ya müraciət etsə də, məsələni həll etmək mümkün olmadı. Əvəzində, 1968-ci il iyunun 10-da və 20-də SSRİ Nazirlər Soveti, iyunun 23-də isə Sov.İKP MK hər iki respublikaya tapşırıq verdi ki, Azərbaycan SSR və Ermənistan SSRin ayrı-ayrı kolxozları arasında ərazi mübahisələri nizama salınsın. Nəhayət, 1968-1969-cu illərdə Ermənistan tərəfi Sovet Azərbaycanı rəhbərliyinin qorxaqlığı və mütiliyindən istifadə edərək Moskvanın dəstəyi ilə 1927-1929-cu illərdə dəqiqləşdirilib təsdiq edilmiş və Qaragölü də Azərbaycan ərazisi kimi təsbit etmiş sərhədləri mübahisələndirib onun yenidən baxılmasına nail oldu.

Deməli 1968-1969-cu illərdə bu məsələyə yenidən baxanda müdhiş bir saxtakarlığa yol verdilər. Zaqafqaziya MİK-nin sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi haqqında yekun qərarına əl gəzdirildi və yuxarıda qeyd etdiyimiz yer adları və toponimlərin bəziləri xəritələrdən çıxarıldı. Məsələn, 30-cu ilin xəritələrində əks olunmuş “Dəmir daş” məntəqəsini xəritədən silməklə ermənilər Qaragöl istiqamətində sərhədi 7 km. Azərbaycan tərəfə “sürüşdürə” bildilər. Və bu da Qaragölün Laçın rayonun Telman adına kolxozun istifadə etdiyi Qaragöl yaylağının onların nəzarətindən çıxıb Ermənistanın Gorus rayonunun istifadəsinə keçməsinə gətirib çıxardı. Bundan sonra 1969-cu ildə Qaragöl iki respublikanın şərikli dövlət qoruğu elan edilsə də, yeni təftişdən sonra sərhədlər açıq saxlanıldı və Qaragöl faktiki olaraq Ermənistanın istifadəsinə verildi. Lakin Laçın rayonun Telman adına kolxozu, (1976-cı ildən Telman adına sovxozu) birləşdirən Qaraqışlaq və digər yaxın kəndlərin sakinləri bu saxtakarlıqla barışmadılar. 1969-cu ilin mayında hər iki respublikanın Ali Sovetləri sənədlərin saxtalaşdırılması nəticəsində baş vermiş bu dəyişiklikləri təsdiq etdilər.

1972-ci ildən başlayaraq Qaraqışlak kəndinin sakinləri SSRİ-nin müxtəlif orqanlarına, Sov.İKP MK-ya, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinə, SSRİ Nazirlər Sovetinə, “Pravda” və “İzvestiya” qəzetlərinin redaksiyalarına çoxsaylı ərizə və şikayətlər yazaraq qeyri-qanunu yolla, sənədlərin saxtalaşdırılması yolu ilə onların əlindən alınmış torpaqları geri tələb etməyə başladılar. 1987-1988-ci illərdə Laçın rayonunun Telman adına sovxozun üzvlərinin, Qaraqışlaq kənd əhalisinin çoxsaylı müraciətləri ilə bağlı hər iki respublikanın hakimiyyət orqanlarının iştirakı ilə paritet komissiyalar yaradılsa da, məsələnin həlli sona çatdırılmadı, problem həll edilmək əvəzinə əvvəlki formada, yəni 1987-ci ilin noyabr ayının 17-də Moskvanın süni şəkildə “mübahisələndirdiyi” Qaragöl ərazisini hər iki respublikanın Nazirlər Sovetlərinin qərarları ilə respublikalar arası dövlət qoruğu kimi saxlamağa üstünlük verdilər. Faktiki olaraq Qaragöl və ətrafını qeyri-qanuni olaraq Gorus rayonun nəzarətində saxlamağa şərait yaratdılar, yəni 1969-cu ildəki vəziyyəti davam etdirməyi uyğun bildilər. Hazırda, məsələnin köklü, tarixi sənədlərə uyğun həll edilməsi, Qaragöl ətrafında baş vermiş saxtakarlıqları, səhlənkarlıqları aradan qaldırmağın, ötən əsrin 30-cu illərində Moskvada, Tiflisdə nəşr edilmiş xəritələrdəki qanunsuz dəyişiklikləri bərpa etmək üçün əlverişli şərait yaranmışdır.