Cəmiyyət və hökumət narahatlığı

- Son vaxtlar ard-arda bir neçə siyasi məhbusun azadlığa çıxmasına sayılı günlər qalmış onlar haqqında yeni cinayət işləri başlanılıb və həbs müddətləri uzadılıb. Bir çoxları bunları qondarma hesab edir. Siz bu barədə nə düşünürsünüz?

-Azadlığa çıxmasına bir neçə gün və ya bir neçə ay qalmış həbsxana işçisinə kəllə atması barədə deyilənlərə yalnız sadəlövh adam və ya yalanları həqiqət kimi topluma sırımaqda ixtisaslaşmış siyasi qrup və onun himayəsi altında olanlar inana bilər. Əli İnsanov azadlığa çıxmasına barmaqla sayılacaq vaxt qalmış həbsxanaya niyə qanunsuz dərman keçirsin ki? Və ya Məmməd İbrahim nədən azadlıq qapısının ağzında ikən yastığının altında bıçaq gizlətsin ki? Və ya Mehman əksəriyyəti qolu zorlu həbsxana əməkdaşlarının qarşısında idmançı görkəmli leytenantı necə döyə bilərdi ki? Eynilə Nardaran məhbusları.

Adamlar çörəyi qulağı ilə yemirlər. Azərbaycanın qapalı müəssisələri insanların istər fiziki, istərsə də mənəvi baxımdan sındırıldığı məkandır. Burada hər hansı formada etiraz inkvizisiya dövrünün qaydaları ilə yatırılır. Oraları görməyən adamlar o tikanlı məftillər arxasında insanların başına hansı dəhşətlərin açıldığını təsəvvürünə belə gətirə bilməz. Orada nə Mehman Hüseynov, nə Əli İnsanov, nə də başqa hər hansı məhbusun həbsxana işçisini döyməsi mümkündür. Həmin adamı ac-susuz şaxtalı havada lüt saxlayarlar, ayaqlarından asarlar, buzlu suya atıb hər tərəfdən dairəyə alıb çölə çıxmasın deyə təpikləyərlər, başqalarına görk olsun deyə adamı döyüb öldürər, qanını batırarlar da. Necə ki öldürürlər və qanlarını batırırlar da.

- Mehman Hüseynov özünə qarşı açılmış cinayət işinə etiraz əlaməti olaraq aclıq aksiyasına başladı. Amma bununla bağlı fərqli məlumatlar yayıldı. Penitensiar Xidmət, Ombudsman aparatı bu xəbəri yalanladı. Amma vəkilləri isə Mehmanın vəziyyətinin ağır olduğunu bildirdilər. Əgər Mehman Hüseynov və ya analoji halla qarşılaşmış başqa bir məhbusun başına bir iş gəlsə, məsuliyyət daşıyan hakimiyyət qurumları bu məsulliyyətin altından qalxa biləcəklərmi?

- Mehmanın səhhəti hər kəsi narahat edir (qəlbini nifrət örtmüşlər istisna ola bilir), amma onun dirənişi də ciddi hadisədir, güclü təzyiq altında olmasına baxmayaraq, toplumun ona dəstəyi və bu murdarlığa gedənlərə etirazı da. Yeri gəlmişkən, bu cür aksiyaları fərqli formada digər məhbuslarımız da nümayiş etdirirlər. Hakimiyyət onları susdurmaq üçün Qobustana göndərir, karsa salır, döyür, söyür, telefonunu kəsir, yanına adam buraxmır, amma tikanlı məftillərin arxasından gələn səsləri batıra bilmir ki, bilmir. Bu İlkinlərə, Gözəllərə, Bayramlara, Qiyaslara, Fuadlara, Orxanlara, Talehlərə, Abbaslara və nəhayət, toplumun birmənalı münasibət bəsləmədiyi Əli İnsanova necə dəstək verməyə bilərsən?!

Həbsdə adam bir halda ölə bilər ki, onun ölümünü istəsinlər. Öz əcəli ilə ölənləri nəzərdə tutmuram. Mehmana münasibətdə bunu istədiklərini düşünmürəm. Bu, başağrısına çevrilə bilər. Qaşıqçı hadisəsindən sonra adama elə gəlir ki, köpək arxalı olanda istənilən qurdu basar. Amma dünyanın işini bilmək də olmur. Bizimkilərin pulu çoxdur, amma şeyxdəki qədər (bizim şeyximizi nəzərdə tutmuram; kartof-soğan biznesi ilə o qədər pulu qazanmaq mümkünsüz; həmin pula uzaqbaşı Karlovı-Varıda mülk almaq olar) "itətök" deyil ki, Amerikanı, Avropanı susdura biləsən. Hərçənd, indiki şəraitdə orada kimsə ölsə də, dünya dağılası deyil. Maqnitskinin ölümünə görə Rusiyaya sanksiya tətbiq edən ölkənin prezidentini öz ölkəsində Putinin adamı sayırlar. Avropa demokratiyasının öncüllərindən sayılan bir ölkənin naziri qitənin ən böyük ölkəsinin diktatorunu toyuna dəvət edir, onunla qucaqlaşıb rəqs edir. Merkel, o, bir yana "sarı jiletlilər"ə divan tutan Makron onunla az qala dodaq-dodağa öpüşür. Amma hətta bunları görə-görə, bilə-bilə, düşünmürəm ki, bizimkilər Mehmanı azadlığa ölü buraxmaq istəyələr. Onlara Mehman diri lazımdır. Amma anasının yasında dikbaşlıq etməsini nə topluma bağışlaya bilərdilər, nə də özünə. Pis örnək olardı. Bir də Mehman həm də girovdur axı...

- Amma Mehman məsələsində bir hadisənin şahidi olduq. İctimaiyyət bu məsələdə xeyli aktivlik nümayiş etdirdi. Əksəriyyət Mehmanı müdafiə etdi. Rəsmi şəxslərin səhifələrində Mehmanın azad edilməsi üçün tələblər yazıldı. Pərakəndə halda olsa da aksiyalar keçirildi. Həbslər olsa da insanlar sözünü deməkdən çəkinmədi. Bəs bu yaratdıqları qıcıqdan, aqressiyadan yaranmış aktivlikdən hakimiyyət narahat olmurmu?

- Aksiya məsələsinə aydınlıq gətirmək gərək. Tez-tez ittihamlar səslənir ki, müxalifət niyə insanları küçələrə tökmür, hüquq müdafiəçiləri hara baxır, vətəndaş cəmiyyəti niyə səsini çıxarmır. Bəlkə biz topluma həqiqətləri olduğu kimi çatdırmırıq, ona görə gözləntilər də yanlış olur. Ölkədə institutlar kimi, nə müxalifət var, nə vətəndaş cəmiyyəti, nə də hüquq-müdafiə hərəkatı. Bunlar məhv edilib. Maliyyə mənbələri kəsilmiş, ofisləri əlindən alınmış, xaricə çıxışı qadağan olunmuş, hesablarına həbs qoyulmuş, hər addımı izlənilən dissidentlər var. Onların yüz minlərlə, on minlərlə adamı küçələrə tökmək imkanı yoxdur. Amma aksiyaların ən müxtəlif növləri var. Onlar heç vaxt dayanmayıb və dayanmayacaq da. Toplantı azadlığı əlindən alınmış insanlar hökuməti sorğulamaq üçün hər mümkün fürsətdən yararlanır.

Yeri gəlmişkən, bu və o ətrafda açılan müzakirələrə, sorğulara, izahat tələbinə hökumətin, onun nəzarəti altında olan medianın, saxta yolla seçilmiş millət vəkillərinin "Mehman yalan deyir, yemək yeyir" kimi cavabı çox ayıb bir şeydir. Mehman hətta yemək yesə belə, yenə yalançı sizsiniz. Mehman başqasının malını yemir, heç dövlətin də malını yemir. Öz dədəsinin göndərdiyi çörəyi yeyir. Bu ahıl vaxtında dalına alıb gətirdiyi ərzaq dolu çantalardakı, ya da ki yalan- doğru cibindən tapdığınız o pula oranın dükanından aldığı çörəyini. O pulu da sizə yedizdirir, çünki siz onun çörəyini oğurlayırsınız. "Qanunsuz" dediyiniz o pullara gəldikdə. O pullar nə oğurluq pullardır, nə də kef çəkmək üçün gətirdirilən. O pulları məhbuslara ora gətirməyə siz məcbur edirsiniz: dustağa ayrılan paltarı, yorğan-döşəyi, telefon danışığını, hamamda yuyunmağı (siyahını çox uzada bilərəm), hətta havanı belə ona satmaq üçün. Ona görə də toplum sizə yox, Mehmana inanır. Çünki illərdir gördüyü, bildiyi odur ki, yalançı da sizsiniz, oğru da, oğurlanan pullar hesabına ərəb şeyxləri kimi yaşayan da (ölkəni də o cür idarə edən).

- Bir də belə fikirlər var ki, sanki hansısa bir süni əl bu proseslərin daha da böyüməsi üçün çalışır. Bəziləri düşünür ki, bu, hakimiyyətin daxilindəki əllərdən biridir, bəzi hakimiyyətyönlülər isə yazırlar ki, əslində Mehman məsələsini müxalifət şişirdir. Doğrudanmı, hansısa proseslər gedir? Siz nə düşünürsünüz?

- Bu tezisi tez-tez və hətta bəzən çox ağıllı adamların dilindən də eşitmək olur. Hakimiyyətin içində guya iki qüvvə var: biri islahat istəyəndi, o biri mühafizəkar. Nağıldır bunlar. Özü də çox ziyanlı. Mühafizəkar və islahatçı qüvvələrin liderlərinin bir dam altda, ər-arvad kimi yaşaması mümkünsüz. Kimsənin formaya əl gəzdirmək, onun cəlbedici görünməsi üçün fərqli yanaşmaların ola biləcəyi mümkün. Amma azad seçki, monopoliyasız, korrupsiyasız iqtisadiyyat və idarəçilik, hakimiyyət bölgüsü, müstəqil məhkəmələr, müstəqil media və s. bu kimi təhlükələrə münasibətdə hər hansı fikir ayrılığının ola bilməsi mümkünsüz. O qədər ağılsız və ehtiyatsız deyillər. Hərçənd, onu da qəbul edirəm ki, hakimiyyətin içində ölkəni fərqli cür görmək istəyən adamlar yox deyil və hətta az deyil...

- Bütün baş verənlərin Azərbaycanın Qərblə münasibətlərinin son mərhələsi ilə hansısa əlaqəsi ola bilərmi?

- Bu məsələyə bir baxış bucağından baxmaq yanlış nəticələr çıxarmağa səbəb ola bilər. Hökumətimiz nələrin Qərblə münasibətlərə mənfi təsir edə biləcəyini yaxşı bilir və "qırmızı xətt"i keçmir. Təəssüf ki, uzun illərdir bu münasibətlərdə siyasi məhbus məsələsi, seçkilər, insan haqları "qırmızı xətt" deyil. Azərbaycanın Qərblə münasibətlərinin hətta pis olmasının belə, buradakı duruma həlledici təsiri olmaya bilər. Bu münasibətlər pis olacağı halda belə, hakimiyyətə manevr imkanları verən şanslar yetərincə genişdir: Rusiya, İran, Türkiyə, İsrail, hələ ki əhəmiyyətini itirməyən enerji ehtiyatları... və nəhayət, Qarabağ problemi. Hakimiyyət bu kartdan isifadə edib istənilən vaxt opponentlərini vura da bilər, "Qarabağ məsələsində biz hakimiyyətin yanındayıq" deyən müxalifəti susdura və hətta özününküləşdirə də...

- Baş verən proseslər haqda nə deyə bilərsiniz? Nəticə nə olacaq? Bu qıcıq, aqressiyadan yaranmış aktivlik və ya hakimiyyətin qorxusuzluğu nəyə aparıb çıxara bilər?

- Nəticənin necə olacağını deyə bilmərəm. Bu barədə dərinliklərə gedəndə "bu hakimiyyətin ömrünə az qalıb" deyə özümüzü (elə toplumu da) aldada da bilərik, "bunlara batmaq mümkünsüzdür" kimi yanlış nəticələrə də apara bilərik.

Hakimiyyətin qorxmadığını düşünmürəm. Təbii ki, on- on beş nəfərin, hətta on- on beş min adamın aksiyası bir anda onu dağıtmağa qadir ordusu, polisi, qoçu-quldur dəstəsi olan hakimiyyəti qorxuda bilməz. Amma o beş-on nəfəri tutmasan, döyməsən, həbsə atmasan, sabah sayı durmadan artacaq - bunu yaxşı bilirlər. Nümunələr çoxdur. Biri də elə yaxın qonşumuz.

Mehmanların aksiyası "onsuz da bildiklərini edəcəklər" deyə düşünən kimlərəsə mənasız görünə bilər. Əslində, hakimiyyətin də elə istədiyi budur. Toplumun beyninə yeritmək istəyirlər ki, biz nə Amerika hərləyirik, nə Avropa, nə Avropa Şurası sayırıq, nə onun məhkəməsini, Qərbin nə qətnamələrindən qorxuruq, nə də sanksiyalarından. Bu cür aksiyalar göstərir ki, qorxurlar. Qorxmurlarsa, beş-on nəfərlik toplantını niyə dağıtsınlar ki, tutulanda cibindən 30-40 qəpik pul çıxan Fatiməni, Dilarəni, Sevinci, Əfqanı, Nurlanı niyə tutsunlar ki?!

Bu aksiyalar həm də ona görə faydalıdır ki, hakimiyyətin eybəcər sifətini təkrar-təkrar topluma nümayiş etdirir. İnsanlar evdə, küçədə, sosial şəbəkələrdə, məclislərdə kimisi bərkdən, kimisi xəlvətdən təkcə Mehmanın başına açılan oyunlardan danışmır, həm də həbsxanalar daxil, ölkəni dədə malı kimi soyub talayanların oğurluq pulları hesabına ölkə daxilində ucalan villaları, Dubaydakı, Londondakı mülkləri, "paltaryuyan maşınlar" vasitəsilə xaricə daşınan milyardlar - bir sözlə, illərdir öz başına açılan oyunlar barəsində də danışır. Bunlar yerin altında yığılan, gözlə görünməyən qazlara, enerjiyə bənzəyir, bir gün mütləq vurub üzə çıxacaq sunami, lava, zəlzələ kimi bir şeydir.