Demokratiya və iqtisadi azadlığa verilən Nobel

2024-cü ilin iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatçıları elan olundu. Bu mükafata birgə araşdırmaları ilə seçilən Daron Acemoğlu, Simon Conson və Ceyms Robinson ilə birlikdə layiq görülüblər. Mənim fikrimcə bu adlar şərtidir. Əslində bu mükafat dünyada demokratiya və iqtisadi inkişaf, iqtisadi azadlıq və rifah, insitutlar və iqtisadi artım arasındakı müsbət əlaqəni uğurla sübut və interpretasiya edən bilən bir ideyaya verilən mükafatdır. Çünki çağdaş dünyanı yalnız demokratiya və azadlıq anlayışları ətrafında formalaşmış ideyalar xilas edə bilər. Hər üç iqtisadçı institutların formalaşması və onların rifaha təsirləri arasındakı müsbət korrelyasiyanı hərtərəfli izah edə biliblər. Məhz iqtisadi insitutlar hesabına bir qism ölkənin uğur qazanmasının, digərlərinin isə uğursuzluğa düçar olmasının səbəblərini və sərhədlərini çox dəqiqliklə ortaya qoyublar.

İsveç Kral Elmlər Akademiyasının Nobel komitəsi Stokholmda məhz bu qərarlarını açıqlayaraq bildiriblər ki, üç iqtisadçı “bir ölkənin çiçəklənməsi üçün ictimai institutların əhəmiyyətini nümayiş etdiriblər. Qanunun aliliyi zəif olan cəmiyyətlər və əhalini istismar edən institutlar artım və ya yaxşılığa doğru dəyişmir. Laureatların araşdırmaları bizə bunun səbəbini anlamağa kömək edir".

Mükafatın elmi dəlili və motivi

Tələbələr adətən mənə xitabən hansı iqtisadçıları oxumalarını tövsiyyə etməyimi istəyəndə mən klassik iqtisadçılarla yanaşı müasir iqtisadçıların da kitabların tövsiyyə edirəm. Daron Acemoğlunun 4 kitabını xüsusilə qeyd edirəm. “Ulusların düşüşü”, “Diktatörlük ve demokrasinin ekonomik kökenleri”, “Dar karidor” və “İktidar ve teknoloji”. Bu kitablar müasir dövrdə meqatrendləri başa düşməyə və gələcəyi daha dərindən dərk etməyə yardımçı olan mənbələr hesab edirəm.

Demokratiya ilə yanaşı iqtisadi azadlıqlara verilən önəmin iqtisadi inkişafı şərtləndirməsi modern dünyanın əsas dayaqlarından birinə çevrilib. "Diktatörlük ve demokrasinin ekonomik kökenleri"ndən (2006) "Ulusların düşüşü"ə (2018) qədər hər şey "çoxluğun iradəsinin" legitimliyinə söykənir. Ona istinad edilir. Bu tədqiqat müəllifləri bu paradiqmanın parlaq tədqiqatçıları olmaqla, onu çox inandırıcı arqumentasiyaları uğurlu interpretasiya edə biliblər. Bu kitabları dərindən oxuyanlar bu uğurlu sinergetik bağları tuta bilərlər. Eyni zamanda yeni nobelçilər iqtisadi xətti qurumlarla rifah arasındakı əlaqəni çox ustalıqla əsaslandıra biliblər. İqtisadi institutları inklüziv və ekstraktiv olmaqla iki yerə ayıran müəlliflər bunun doğra bildiyi sosial rifahı, inkişafı və texnoloji imkanlara xüsusi vurğu salıblar. Şahın qanun yox, qanunun şah olduğu cəmiyyətlərdə iqtisadi inkişafın meydana çıxardığı üstün imkanları hüquqla əlaqələsini sübutə yetirməyi bacarıblr. Hər biri 500-600 səhifəlik olan yazdıqları kitablarla oxucunu uzaq yox, çox uzaq keçmişə aparırlar. Bu kitabları oxuduqca müəlliflər tarixi paralelləri ortaya qoymaqla retrospektiv baxış ortaya qoyurlar və fundamental olaraq səbəb-nəticə əlaqəsinin iqtisadi sirlərini ortaya qoyulur. Oxucuya elə gəlir ki, sanki iqtisadi fikir tarixi dərsliyini oxuyur. Əslində texnoloji pressinqin və rəqəmsal iqtisadiyyatın sabahına dair mətnləri oxuyurlar.   

ABŞ iqtisadçıları, beyin köçü və demokratiya

Nobel mükafatına layiq görülənlər arasında ölkə olaraq ABŞ-ın, millət olaraq yəhudilərin dominantlığı hiss olunmaqdadır. Bu faktı müxtəlif cür yozanlar var. Məlum olduğu kimi iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı 1969-cu ildən verilir və o vaxtdan 2017-ci ilə qədər 79 nəfər bu mükafata layiq görülüb. Onların 55-i Amerika, 10-u ingilis iqtisadçısıdır. Yerdə qalanlar digər ölkələrin payına düşür. Son 7 ilin də araşdırmasın aparsaq, görürərik ki, bu rəqəm çox da dəyişməyib. Dinamikanı qiymətləndirməmiz üçün nəinki mütləq xəta, hətta nisbi xəta da yaratmır. Həmin Amerikan iqtisadçılarının 55 nobelçisinin 35-i yaşayır, müxtəlif təhsil və tədqiqat mərkəzlərində fəaliyyət göstərirlər. İqtisadiyyat sahəsində Nobel mükfatçılarının 43 faizi ABŞ-da elm sahəsində çalışanlarıınn payına düşür. 2019-cu ildə bu rəqəm 41 faiz təşkil edirdi. Bunun da əsas səbəbi o deyil ki, ABŞ Stolkholma təzyiq edib və ya pul verib bu mükafatı ölkələri üçün əldə edirlər. Yəqin ki, bu iddia gülünc görünər. Sadıcı ABŞ keyfiyytli təhsil və elm sistemi qurublar. Hazırlıqlı elm insanları üçün hərtərəfli təminatlar yaradıblar. Digər tərəfdən isə dünyada daha dərin ağıl sahiblərini və elmi potensialları öz ölkələrinə maqnit kimi çəkə bilirlər. Dünyada beyin köçü əsasən bu ölkəyə istiqamət almaqdadır. Sadəcə ağıllı beyinlərin özünüifadə meydanı verir və onlardan böyük Amerika xalqının xeyrinə faydalanmağı bacarırlar. Və sonda həmin şəxslər bəşər tarixinə və mədəni dünyanın inkişfaına xidmət edirlər.

Böyük baxış bucağı və kiçilən miqyas

Bir neçə il bundan qabaq sosial şəbəkədə Daron Acemoğlunun yazdığı kitabların fundamental təsirləri haqqında şərhlər yazmışdım. Yazıya xitabən bir neçə nəfərin şərhində vurğu saldıqları ortaq bir məqam var idi: “Bəs, Daron Acemoğlu erməni əsillidir, İstanbul doğumlu ermənidir və s.” Təxminən açıqlaması belə idi ki, biz onu oxumayaq və faydalanmayaq. Bu təxminən onu xatırladır ki, bizim dil, din yaxınlığı olmayan ateist birisinin ixtirak etdiyi avtomobilə minmirsən ki, bunu həmin kafirlər düzəldib. Yəhudilərin ixtira etdiyi və İsrailin istehsal etdiyi uçuş aparatlarından müharibə zamanı istifadə etmirsən ki, bu “İsrail övladları”nın beyin məhsullarıdır.  

Daron Acemoğlu Türkiyədə Qalatasaray liseyini bitirdikdən sonra ali təhsilini İngiltərə və ABŞ-la bağlı olmuşdur. Universitet təhsilini Londonda başa vuran Acemoğlu 1993-cü ildən ABŞ-ın Massaçusets Texnologiya İnstitutunda (MIT) akademik fəaliyyətə başlayıb.

Biz dünya miqyaslı bir iqtisadçının elmi araşdırmalarını, akademik kimliyini bir tərəfə qoyub, onun milli kimliyi üzərində uzağagedən mülahizələr formalaşdırsaq, bu bizim elm adamlarımızın Nobelə gedən yollarını açacaqmı?

Ritorik bir sual ətrafında düşünək... Ermənilər, bilirsiniz, niyə zəlil olmuş, kiçilmiş və uğursuz millətdir? Çünki, uzun illər zəhərlənmiş ideoloji qəliblərindən çıxa bilməyiblər. Siyasi qərəzləri, küfrləri və yersiz hikkələri ilə dünyanı idrak etməkdə reallıq hisslərini itiriblər. Onlar qeyri-səlis məntiqin yaradıcı Lütfüzadəni azərbaycanlı olmadığını dünyanın elm ictimaiyyəti qarşısında inkarçı mövqeyində dursalar, bu heç nəyi dəyişməyəcək. Dolmanı öz yeməkləri saymaqla da dünya dağılmayacaq. Azərbaycan musiqisini öz adlarına çıxıb ifa etməkdən zövq alsalar da, bizim musiqimiz tükənməyəcək.

Amma bu inkarçı xəstəlik onları bir millət olaraq dünyaya mənəvi-intelektual nemər istehsal edicisi siyahısına sala bilməyəcək. Çünki rasional mühakimə qabiliyyətlərini itiriblər. Gəlin, özümüzü sual yağışına tutaq: Biz azərbaycanlılar da onlar kimi düşünməliyikmi? “Sinifdəqalanlar” qrupunda oxumağın hansı avantajları var? Biz ermənilərin imitasiyiyası aurasına bürünsək, necə görünərik, gələcəyimiz necə olar?

Çox pis! Kiçilərik, qaraguruh toplum təsiri bağışlayırıq. İnkarçı cəmiyyət, tərs insanların yığnağı obrazında görünərik. Əslində ədəbiyyat üzrə Orhan Pamukun, kimya üzrə Aziz Sancarın və iqtisadiyyat üzrə Daron Acemoğlunun Nobel mükafatına layiq görülməsi mühüm hadisədir. Daron Acemoğlunun bu mükafata layiq görülməsi Türkiyədə doğulan 3-cü Nobel mükafatçısının olması özü nəyisə ifadə edir. Biz Türkiyə adına olan istənilən uğura sevinməliyik.

Daron Acemoğlunu erməni, Əziz Sancarı kürd, Orhan Pamuku çerkez kimi təsnifatlaşdırsaq, bu orta əsr təfəkkürü olmazmı? “Türkün türkdən başqa dostu yoxdur” şerinə mahnı bəstələsək, xoşunuza gələrmi?

Biz ermənipərəst xora qoşulmaqla dini, dili, milli sepratizmi təşviq etsək, bizim fərqimiz nə qədər kiçilər sualına soyuqqanlı cavab tapaq. Biz özümüz olmalıyıq. Heç bir millət bizi onunla yarışmağa və onlar kimi olmağa vadar edə bilməməlidir.

"Bizimki deyil, bəyənmirik" totalitarizm xoru ilə XXI əsrin milləti və dövləti olmaq bir araya sığımır. Bizimkilər və sizinkilər, dost və düşmən bölgüsü ilə uzaqbaşı məhəllə davası etmək olar. Bu düşüncə ilə şəhərdə, meqapolislərdə böyüyə və inkişaf edə bilməzsən. Elm müstəvisində isə heç edə bilməzsən. Çünki elmin millətinin müəllifi olmadığı bir müstəvidə kiçik miqyaslı düşüncəyə yer olmur. Elm düşüncə əhatəsi geniş olanların mövcudluq yeridir.