Yaddaş sənəti: Azərbaycanın faciəli tarixi onun mədəni kimliyini necə formalaşdırdı

Tarixdə baş verən hadisələr sadəcə bir rəqəm, tarixi yaddaş olaraq qalmır. Bu hadisələr mədəni yaddaşda da dərin izlər buraxır. Xüsusən sənətçilər hadisələri öz hiss etdikləri, anladıqları formada əsərlərinə köçürdürlər. 20 Yanvar da mədəni yaddaşa köçmüş hadisələrdən biridir. Müasir dövr yaradıcılığında nisbətən az işlənən mövzu olsa da heç vaxt öz aktuallığını itirmir. Bu tarixi yaddaş necə göstərilməlidir? İncəsənətdə necə öz əksini tapır?

Müstəqil kurator, Azərbaycanın Əməkdar Rəssamı Səbinə Şıxlinskaya da bu hadisənin canlı şahidlərindən biri olaraq bu mövzuda əsərlər yaradıb. 2020-ci ildə Rəssam və kurator kimi Yarat Müasir İncəsənət Mərkəzində 1988-1996-cı illərə aid “Öz Adanı Kəşf Et” adlı sərgi keçirib. Bu sərgi bu mövzuda incəsənətə daha fərqli baxış gətirib.

Mən heç vaxt ölkəmi tərk etməmişəm

Səbinə Şıxlinskaya onu bu mövzuda əsərlər yaratmağa təşviq edən nüanslar haqqında danışıb. O deyir ki,  Bakıda doğulub böyüdüyü üçün bu uzun illər ərzində baş verən tarixi əhəmiyyətli hadisələrin hamısını öz gözlərilə görüb və o da bu hadisələrin qurbanı olub.

“20 Yanvar faciəsi də baş verən ən dəhşətli hadisələrdən biridir. Həmin vaxt Bakıda idim. Ərim, atam, qardaşım və ailə üzvlərim küçələrə çıxdılar. Biz insanların necə öldürüldüyünü, günahsız insanların necə həyatlarını itirdiyini gördük”.

 Sənətçi deyir ki, insanlar dinc nümayiş keçirərək zorakılığın qarşısını almağa çalışırdılar, amma tanklar onlara qarşı istifadə edildi. Həmin vaxt bu tanklar Sovet İttifaqına aid idi. İnsanlar heç vaxt inana bilmirdilər ki, tanklar onları öldürə bilər.

Bütün bunlar mənim sənətimə və yaradıcılığıma dərin təsir etdi

“Həqiqi sənətkarlar baş verənlərin reallığını öz əsərlərində əks etdirirlər. Daha sonra ərazilərimizin çoxu işğal edildi. Qarabağdan və Ermənistandan bir milyon qaçqın çox pis vəziyyətdə Azərbaycana gəldi. Onlar evsiz, dağılmış həyatlarla, itirilmiş ailə üzvləri ilə Bakıya və ətraf rayonlara yerləşdilər. Hər şey çox dəhşətli idi”.

Səbinə Şıxlinskaya deyir ki, 20 Yanvar hadisəsi zamanı tanklar Yasamal ərazisi- onların yaşadığı yerdən hərəkət etməyə başlamışdı və ilk qurbanlar məhz həmin ərazidə öldürülmüşdü. İnsanlar evlərinin balkonlarından tankları görürdü.

“Ertəsi gün evdən çıxıb küçələrə baxanda qan izləri, dağılmış maşınlar və ağlayan insanlarla qarşılaşdıq. Bu, həyatımızda böyük bir fəlakət idi”.

O deyir ki, 90-cı illərin ən çətin dövrlərindən biri 20 Yanvar faciəsi, 24 yanvarda baş verən hadisələr, Qarabağın işğalı və qaçqınların gəlişi ilə başladı.  Onun sözlərinə görə bir çox insan ölkəni tərk edib başqa yerlərə köç etdi. Amma burada qalanlar, sənətkarlar, şairlər, incəsənət sahəsində çalışan insanlar bu dövrün ağrı-acısını vətəndaşlarla birlikdə yaşadı və bunu sənətlərində əks etdirdi.

İncəsənətdə ağrılarla dolu xüsusi bir dövr

Səbinə Şıxlinskaya deyir ki, 1988-1996-cı illərdə Azərbaycan tarixində ardıcıl olaraq bir çox neqativ hadisələr baş verib. O həmin dövrdən qalma əsərləri incəsənət studiyalarında görəndə başa düşüb ki, bu, çox xüsusi bir dövrdür.

Sərgidə də məhz o və digər sənətçilər kommersial məqsədlə əsərlər yaratmayıblar. Onlar sadəcə yaşadıqları ağrını ifadə etməyə çalışırdılar. Bu, faciənin sərgisi deyil, güclü və təsirli əsərlərin sərgisi idi. Rəssamlar o dövrdə baş verənləri olduğu kimi əks etdirirdilər. Həmçinin, fotoqrafların çəkdiyi fotolar da həmin dövrün sənədli sübutudur. Bu sənədlər, düşmənlərimizin danışdığı yalanlara qarşı əsl sübutdur.

“Bu sərgi bizim başımıza gələnləri dünyaya çatdıran bir sənəd idi. Digər postsovet respublikalarında vəziyyət fərqli idi. Onlar azad olduqdan sonra Qərblə əməkdaşlığa başladılar. Amma biz azad olmaqla yanaşı, böyük bir dağıntı və çətinlik dövründən keçdik”.

Sənətçilərin ağrılarına “ada” yaratma cəhdi

Səbinə Şıxlinskaya deyir ki, rəssamlar o dövrdə yalnız faciələri əks etdirməklə kifayətlənmədilər. Onlar özləri üçün "ada" yaratmağa çalışırdılar. O sərginin adını da təsadüfü seçməyib. Sərginin adını çox gənc yaşda həyatını itirən dostunun yazdıdığı "Özün üçün ada yarat" adlı şeirdən götürüb.

“Həmin illərin ağrılarını həm gənc, həm də yaşlı nəsil sənətkarlar əsərlərində əks etdirdi. Rasim Babayevin əsərləri, qaçqın qadın və uşağı təsvir edən əsərləri buna misaldır. O dövrün itirilmiş torpaqları, kollektiv travmalar və beynəlxalq miqyasda düzgün yanaşmanın olmaması bütün bu əsərlərə təsir etdi”.

Son olaraq sənətçi deyir ki, o illərdə sənətkarlar xalqla bir yerdə olmaq üçün çalışırdılar və bu, onların əsərlərində çox aydın görünür.

Zaman keçdikcə yaranan fərqli baxış bucaqları

Sənətşünas Ülkər Əliyeva həmin dövrdən bu günə qədər hazırlanmış əsərlər və yanaşmalarla bağlı fikirlərini bölüşüb.O deyir ki, müxtəlif yanaşmalar arasında biz daha çox realizm və simvolizm elementlərinə rast gələ bilərik.  Müasir dövrdə isə əvvəlki illərə nisbətən intensiv şəkildə olmasa da, bəzi çağdaş rəssamlar tərəfindən bu kimi tarixi mövzulara müraciət edilir, az da olsa, fərqli baxış bucaqlarının şahidi oluruq.

Onun sözlərinə görə, 20 Yanvar rəssamlar üçün təkcə hadisə deyil, həm də mövcudluq haqqında fundamental sualları araşdırmaq üçün bir metafor rolunu oynaya bilər: ağrı necə görünür? Ədalətsizlik hansı rənglərdə danışır? Və ümid bir tablodan necə yüksələ bilər?

Hər tablodakı xətlər, rənglər və kompozisiyalar gözə görünməyən bir dialoqun parçasıdır: xalq və tarixin dialoqu.

Sənətşünas müxtəlif dövrlərdə bu mövzuya toxunan Xalq rəssamları Mikayıl Abdullayevin “Bakı müsibəti”, Böyükağa Mirzəzadənin "19 yanvar 1990-cı il", Cahangir Rüstəmovun "Şəhidlərə ithaf", Kamil Nəcəfzadənin "Azərbaycan harayı", "Şəhid anası", "Gözləyir", Ağa Mehdiyevin "Qanlı gecə", əməkdar incəsənət xadimləri Hafiz Məmmədovun "Şəhidlər", "Qara bayram", Əyyub Məmmədovun "Yanvar hadisələri" tablolarını, Xalq rəssamı Elmira Şahtaxtinskayanın “Güc siyasəti XX əsrin rüsvayçılığıdır” plakatını, əməkdar rəssamlar Adil Rüstəmovun “Haray”, Arif Ələsgərovun “Əsrin faciəsi” silsilələrinə aid qrafika işləri və digər bir çox əsərlərin adını qeyd edib.

“Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayevin Sovet dövrü yaradıcılığında, xüsusən də "Azərbaycan tarlalarında" triptixində müharibənin arxa planını və post-müharibə dövrü insanlarının həyatını təsvir etdiyini görürük. "Bakı müsibəti" əsərində isə 20 Yanvar faciəsindən sonrakı şəhər mənzərəsi və şəhidlərin cənazələrinin böyük izdihamla son mənzilə yola salınması təsvir olunur. Rəssamın seçdiyi üst baxış bucağı bu hüznlü səhnənin emosional gücünü vurğulayır”.

Mikayıl Abdullayev “Bakı müsibəti”,

Sənətşünas İlqar Əkbərovun “Şəhidlər” əsərinə də toxunub. Fərqli baxış bucağından mövzuya bənzər yanaşma tərzi – 20 Yanvar şəhidlərinin cənazələrinin  çiyinlərdə son mənzilə yola salınması səhnəsinin əksini izləyə biləcəyimiz səhnədir. O deyir ki, bu əsərin koloritində istifadə olunan rənglər mövzunun drammatizminin artırılmasında xüsusilə əhəmiyyətli rol oynayır.

İlqar Əkbərov “Şəhidlər”

“Kamil Nəcəfzadə isə “Gözləyir” , “Şəhid anası” kimi əsərlərində tək bir portret-obrazla müharibənin  “qadın” üzünü - yaxınlarının bu kimi hadisələrdə itirən qadınların ümumiləşmiş obrazın yaradıb”.

“Şəhid anası”

“Gözləyir”

Onun sözlərinə görə rəssam Şamo Abbasov isə bədii yanaşmasında bu hadisəni məişət səviyyəsində analiz edib qadın və kişidən ibarət kiçik bir ailənin həmin hadisələrdən doğan “Narahat axşam”ını təsvir edir.

Şamo Abbasov “Narahat axşam”

“Elmas Hüseynov “Bakının qara günlərinin mahnısı” əsərində bir qədər fərqli yanaşaraq arxa planda təsvir etdiyi milli musiq motivi - muğam üçlüyü ilə faciənin həzin melodiyasını yaratmağa çalışıb”.

Elmas Hüseynov “Bakının qara günlərinin mahnısı”

 Arif Hüseynov, Arif Ələsgərov, Telman Abbasov kimi rəssamlar  isə qrafik lövhələrləri ilə 20 Yanvar hadisələrinə həsr etdikləri əsərlər ərsəyə gətiriblər.

“20 Yanvar” beynəlxalq sənətçilərin gözü ilə

Ülkər Əliyeva deyir ki, İran əsilli məşhur fotojurnalist Reza Deqati Sovet İttifaqının dağılması dövründəki hadisələri sənədləşdirən ən tanınmış beynəlxalq simalardandır. O, Qarabağ münaqişəsi ilə yanaşı, 20 Yanvar faciəsini də öz obyektivindən dünyaya çatdırmışdır.  Onun gözlərinə görə xarici jurnalistlərin Bakıya girişinin qadağan olunduğu, şəhərin tanklarla əhatələndiyi və informasiya blokadasının mövcud olduğu bir vaxtda, Reza Deqati Parisdən çətin yollarla Bakıya gəlmişdir.

“Həyatını təhlükəyə ataraq xəstəxana və morqlarda çəkilişlər aparan fotojurnalist, faciənin ağrısını və gerçəkliyini sənədləşdirərək beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmışdır. Onun bu cəsarətli işi 20 Yanvar hadisələrinin dünya miqyasında tanınmasına mühüm töhfə vermişdir”.

İllərdir ki, istifadə olunan təkrar təsvirlər, yeni yanaşmalara ehtiyac

Ülkər Əliyeva deyir ki, şəxsi dəsti-xətti olan rəssamlar istənilən bir mövzuya  öz bədii aspektlərindən yanaşa bilirlər. Bu, özünü hansısa ümumiləşmiş obrazda, koloritdə, müraciət etdiyi üslubda (realizm, abstraktsionizm, avanqard və s.) göstərə bilər. Lakin 20 Yanvar və buna bənzər tariximizdə sərt izlər qoyan hadisələrə həsr olunan əsərlərdə bəzən ağıla ilk gələn motivlərin dəfələrlə işlənməsinin şahidi ola bilirik. Qan, güllər, fəryad, tanklar, silahlar və s. Bu sadalananlar təəssüf ki, doğurdan da, həmin gecənin reallıqları idi. Amma illərdir təkrarən eyni səhnələri görmək, eyni zamanda əsərdə pafosun həddən artıq yüksək səslənməsi onun inandırıcılığını azaldır.

“Düşünürəm ki, rəssamlar və sənətçilər analiz etdikləri zaman həqiqətən özlərinə yaxın bildikləri mövzuları işləsələr, daha uğurlu əsərlər ortaya çıxar. Müəyyən bir mövzu çərçivəsində işləyərkən isə öz yanaşmalarını, üsLublarını ortaya qoymaqdan çəkinməməlidirlər”.

20 Yanvar, Xocalı soyqırımı kimi faciələrə həsr olunmuş sərgilərin təşkili müasir dövr sənətçisini də bu mövzuda əsərlər yaratmağa vadar edir

Ülkər Əliyeva deyir ki, yeni dövr qrafik rəssamlardan Ləman Məmmədova özünəxas stili daxilində “Faciə” adlı əsəri ilə 20 Yanvar mövzsuna müraciət edib. İlk dəfə bu mövzuya müraciət edən rəssamın əsərində müxtəlif insan fiqurları və obyektlər bir-birinə qarışmış vəziyyətdədir.

“Bu, qarışıqlığı və xaos hissini vurğulayaraq sanki faciənin təsir dairəsini genişləndirir. Obrazların üz ifadələrində qorxu, kədər və bəlkə də, bir qədər ümidsizlik kimi hisslər qabarıq şəkildə  təsvir olunub”.

Ləman Məmmədova “Faciə”

Yaradıcılığında tez-tez kollaja müraciət edən çağdaş sənətçi Pərviz Kazımlı elə özünə doğma olan sənət sahəsində Yanvar hadisələri mövzusuna bədii yanaşmasını sərgiləyib. Ülkər Əliyeva deyir ki, “Səssiz Bəşəriyyət” kollajı adından da göründüyü kimi insanlığın faciələr qarşısındakı susqunluğunu və gücsüzlüyünü önə çəkir. Kollajda insanın əzablarını simvolizə edən mətnlər və şəkillər diqqəti cəlb edir.

“Məsələn, “Səssiz bəşəriyyət” ifadəsi insanların susqunluğu və müdaxilə edə bilməməsini ifadə edir. Pərviz kollajında 20 Yanvar hadisəsinə aid real fotolardan istifadə edərək əsərdə gerçəklik anlayışından da uzaqlaşmır. Kollajın daxilində müxtəlif mətn parçaları var. “ДƏДƏ-БАБА” (Dədə-Baba) ifadəsi keçmişin izlərini xatırladır. Bu faciənin yalnız bir dövrə aid olmadığını, tarixi kontekstdə təsir dairəsini vurğulayır. Sözlərin kiril əlifbası ilə yazılması isə o dövr Sovet hakimiyyətinə bir işarədir”.

Sənətşünas qeyd edib ki,  “ДƏРМАН АЧЫ ОЛСА ДА…” (Dərman acı olsa da) ifadəsi hər nə qədər acı olsa da, həmin hadisələrdə insanların dücar olduğu çarəsizliyi göstərir. Digər tərəfdən müstəqilliyə aparan yolda Yanvar faciəsi kimi acı başlanğıcı xatırladır. Kollajın adı və məzmunu bəşəriyyətin 20 Yanvar kimi faciələr qarşısında nə qədər susqun və passiv ola biləcəyini göstərir.

Pərviz Kazımlı “Səssiz Bəşəriyyət”

Ülkər Əliyeva Qrafik dizayner və illüstrator Cəmilə Ənmədova "20 Yanvar mirası" işini real fotodan təsirlənərək ərsəyə gətirdiyini vurğuladığını qeyd edib. Yaşlı qadın obrazı bir növ  20 Yanvar faciəsi zamanı ailə üzvlərini, yaxınlarını və ya tanışlarını itirən qadınları təmsil edir.

“Əlinə faciənin simvolu olan qırmızı qərənfil tutan ana obrazı susqun və kədərli halda illərdir mövcud olan ağrısını sanki qəbullanıb. Bu, faciənin təsirinin yalnız fərdlərə deyil, ailələrə və bütün cəmiyyətə necə sirayət etdiyini göstərir. Pəncərədən görünən qış mənzərəsi, hadisələrin baş verdiyi yanvar ayına birbaşa istinaddır”.

Cəmilə Əhmədova “20 Yanvar mirası”

Abstrakt rəssam Könül Rəfiyeva “Yaralı” adlı əsərində mücərrəd bədii dillə faciəni şərh edir. Əsər həm rəng, həm də fakturalı toxuması ilə kollektiv travma anlayışını simvolik şəkildə ifadə edir. Əsərdə dərin qırmızı və qara rənglərin dominantlığı, eləcə də sağ yuxarı hissədəki güllə yarası və oradan axan qan izi, birbaşa fiziki və mənəvi yaraların simvoludur. Bu qan təkcə bir fərdin deyil, bütöv bir xalqın yaddaşında qalan silinməz izləri təcəssüm etdirir. Qanın dayanmayıb axmağa davam etməsi, bu travmanın keçmişdə qalmadığını, bu gün də bizi izlədiyini və hələ də yaralarımızı sağaltmağa çalışdığımızı göstərir.

Əsərin sağ tərəfindəki qabarıq teksturalar yaraları, bəlkə də, sağalmağa çalışan amma hələ də ağrılı xatirələri təmsil edir. Bu teksturalar həm qabarıq, həm də dərindən gələn ağrıların material formasına çevrilməsi kimi görünür. Sol yuxarıda isə işıqlı pəncərələr əks olunub. Sarı rəngin istifadə edilməsi o gecə hamının ayıq olduğunu, ancaq qaranlıq – qara rəngin həmin işığı boğduğunu vurğulayır. Bu, həm fərdi həyatların, həm də bütöv bir kollektivin travmatik təcrübəsinin vizual təcəssümüdür. Aşağıdakı boz və müasir binalar kimi əks olunan təsvirlər müstəqillik dövrünü ifadə etsə də, onların üstündəki “qan axını” izləri keçmişin təsirindən qurtulmağın çətinliyini göstərir. Könül, əsəri yaratdığı prossesdə də rənglərin tam canlı ola bilməməsini altdan vurulan qırmızı rəngin hər şeyə nüfuz etməsi ilə izah edir. “Yaralı” bizə bir travmanın kollektiv yaddaşa necə həkk olunduğunu və həmin travmanın necə nəsillər boyu yaddaşımızda iz qoyduğunu dərinliklə çatdırır. Yaralar sağalmır, amma həyat davam edir – bu, həm əsərin vizual dilində, həm də onun daxili mahiyyətində abstrakt dillə əks olunub.

Könül Rəfiyeva “Yaralı”

Ülkər Əliyeva deyir ki, Sahib Yaqubovun “Təzadlar” əsəri insan həyatının keçiciliyini və tariximizin çətin günlərini simvolizə edən güclü bir metaforadır. Onun sözlərinə görə əsərdəki yanan şamlar, 20 Yanvar, Xocalı soyqırımı və 31 Mart hadisələrində itirilən canları və yaşanmamış xəyalları əks etdirir. Tamamilə yanıb tükənmiş şamlar şəhidlərin sona çatmış həyatlarını, ərimiş şamlar isə travmalarla yaşayanları simvolizə edir. Heç yanmamış şamlar isə məhv olmuş gələcəyi və qırılmış ümidləri göstərir. Əsərdəki "kontrast" anlayışı işıq və qaranlıq, ümid və ümidsizlik arasındakı gərginliyi ifadə edir, mərmər və bürünc materialları isə həmin gecənin sərtliyini və unudulmazlığını vurğulayır.

Sahib Yaqubov “Təzadlar”

“Əsərlər zorakılığın nəticələrini sənət vasitəsilə göstərərək, müharibə və faciələrin gətirdiyi travmaları ön plana çıxarır. Lakin sülhün əhəmiyyəti də unudulmamalıdır. Sülh yalnız ideal deyil, həm də kollektiv sağalma prosesidir. Keçmişin ağrılarından dərs alaraq, sülh və barış üçün çalışmalı və sülh mədəniyyətini qorumaq kollektiv məsuliyyət olaraq qəbul edilməlidir”.

Son olaraq sənətşünas Sahib Yaqubovun “QR Kod” seriyasına daxil olan “QR Kod: Sülh” və “QR Kod: Azadlıq” əsəri, mərkəzindəki ağ göyərçinlə sülh və azadlıq ideyalarını təqdim etdiyi əsərə toxunub.

“ Ətrafdakı rəngli və geometrik QR kodlar müasir texnologiyanın insan həyatındakı rolunu simvollaşdırır. QR kodların “oxunması” azadlıq və sülhün əldə edilməsi prosesinə bənzədilir, beləliklə, rəssam bu universal dəyəri hər dövrdə aktuallığını vurğulayır”.

Sahib Yaqubov “QR Kod: Sülh” və ya “QR Kod”

20 Yanvar faciəsi, təkcə keçmişin ağır xatirəsi deyil, həm də gələcək üçün dərsdir. Sənət, bu acıları yaşatmaqla yanaşı, həm də sülh və azadlıq ideallarını təbliğ edir. Müharibə və zorakılıq yalnız faciələr buraxmaqla qalmır, həm də bizə onların qarşısında dayanma gücünü və barışa olan ehtiyacı xatırladır. 20 Yanvarın dərsləri, hər yeni əsərlə daha da aktuallaşır və bu gün bizə sülhün əhəmiyyətini bir daha anladır.