Şükürlük və naşükürlük seçimi

Deputatlardan bir nəfər deyib ki, televiziyalarda dağıdılmış Suriyanın səhnələrini dönə-dönə insanlarımıza göstərməliyik. Onlar görsünlər ki, geopolitik sabitlik hər şeyin fövqündədir. Suriyanı o günə qoyan siyasəti eninə-uzununa təhlil edərək vətəndaşımızın qulağına sırğa edib, taxmalıyıq ki, təhlükəsizlik hər şeydən öndə gəlir. Qısası, təhlükəsizliyin önəmini aşılan təbliğat-təşviqat işlərinə fasilə verməli deyilik.

Maraqlı təbliğat materialıdırmı, deyilmi? Gəlin düşünək...

Əvvəla, biz niyə o siyasət yürütməliyik ki, Suriya ilə müqayisə edilək? Yaxın Şərqin avtoritar, diktatura qurulan siyasi sistemlərinə baxıb, niyə günümüzə şükür edək ki? Biz Yaxın Şərqin qlobal güclərin maraqlarının toqquşduğu bir bölgədə olmadığımız halda niyə günümüzə şükr edək ki? Bəlkə əksər iqlim qurşağının çoxunun olduğu, bərpa olunan və olunmayan enerji potensialı ilə seçilən, təbiətin hədiyyəsindən çox pay düşüldüyü, ən əsası Türkiyə kimi böyük bir qardaş əlini kürəyimizdə hiss etdiyimiz halda niyə özümüzü Suriya ilə müqayisə edək ki? Bəlkə Əfqanıstanla, Nigeriya ilə müqayisə edək?

Rusiya və İran kimi böyük dövlətlərin siyasi təzyiqləri altında çarpaz maraqların konsensusun yarada bildiyimizə görə, şükr etməyin məntiqin anlamaq olar. Obrazlı desək, cəhənnəmdə olmadığımıza görə şükür etməliyik, razıyam. Amma bu qədər ağlagəlməz neft-qaz sərvətləri ilə cənnət qura bilmədiyimizə görə niyə naşükürlük də etməyək ki? Əslində, müayisə özü düşünmək üçün yaxşı fürsətdir. Həqiqətlər müqayisələrdən doğur. Lakin müqayisə də, müqayisə olunası olmalıdır.

Biz bilirsiniz, kimlərlə müqayisə edib, şükür və naşükürlük seçimini etməliyik? Uzaq Şərqlə yox, yaxın qonşularla. Özümüzü Pribaltika respublikaları ilə müqayisə edib, üstün uğurlarımız varsa, şükür edək.

Biz özümüzü Şərqi Avropa ölkələri ilə müqayisə edib, adambaşına düşən 50-60 min dollarlıq ÜDM formalaşdıra biliriksə, buna görə şükr edək. İqtisadiyyatın neft mühərriki hesabına vur-tut 7200 dollarlıq ÜDM yaradırsa, bunun nəyinə şükr deyirsiz?  

Bizim qlobal güclərin maraqlarının toqquşduğu Yaxın Şərqlə müqayisəmiz ifrat pessimizm ssenari ilə müqayisədir. Özümüzü Avropa İttifaqı və ya Qərb ölkələri ilə müqayisəmizdə ifrat optimizmdir. Lakin iqtisadi parametrlərimiz bizi resursla zəngin və müstəqillik tarixi oxşar dövlətlərlə müqayisə etməyə imkan verir. Bizim real müqayisəyə gələ biləcəyimiz ölkələr postsovet məkanında resurs dövlətləri və Şərqi Avropa ölkələridir. 

Biz Gürcüstanla müqayisə edib, Osetiya və Abxaziyanın qoparılması kimi zəif bənd olmadığımıza görə özümüzə şükr edək, amma Gürcüstan kimi liberal iqtisadiyyat qura bilmədiyimizə görə özümüzü mütləq qınamalıyıq.

Gürcüstanın Aİ-nin tamhüquqlu üzvlüyün bir addımlığında, ÜTT-nin üzvü, beynəlxalq reytinqlərdə üstün mövqeyi, adambaşına düşən qeyri-resurs ixracatının həcmi və s. bizim kifayət qədər naşükürlüyümüz üçün əsasdır.

Azərbaycan isə 1997-ci ildən danışıqlar aparmasına bamayaraq hələ də ÜTT-ə üzv olmayıb. Elə təəsurat yaradılıb ki, guya ÜTT-ə üzv olanda ölkənin ixracat imkanları məhdudlaşır və xarici şirkətlər daxili bazarda inhisarçı mövqeyə gəlib çıxır və milli istehsalçıları bazardan çıxışdırılır. Lakin əslində əksi baş verib. Gürcüstanın ÜTT-ə üzvlükdən (2000-ci il) sonra adambaşına ixracat səviyyəsi daha da yüksəlib. Əgər Azərbaycandan qeyri-neft ixracatı 2023-cü ildə adambaşına 340 dollar təşkil edirsə, Gürcüstanda bu rəqəm 1200 dolların üzərindədir.

Gürcüstan Avropa Şurasında təmsilçilikdən geriyə doğru addım atmadı. Əksinə AŞ ilə əməkdaşlıq daha yüksək təmsilçiliklə əvəzləndi. Aİ-nın Şərq Tərəfdaşlığı Proqramından bəhrələnərək ölkəsinə 10 milyard avro məbləğində maliyyə dəstəyi qazandıra bildi. Daha sonra isə bir az da irəli gedərək 14.12.2023 tarixində Gürcüstana Avropa Birliyinə rəsmi üzvlük üçün rəsmi namizdlik statusu verildi. Azərbaycan isə bu ilin əvvəlində (24.01.2024) Avropa Şurasında fəaliyyəti dayandırıldı. 

Avropa strukturları ilə real məzmunlu inteqrasiya Gürcüstana çox şey qazandırdı. Həm dövlətinə, həm də vətədaşına. Beynəlxalq pasportun istifadə dairəsinə görə, Gürcüstan pasportu 44-cü, Azərbaycan pasportu 70-ci qərar tutur. Yəni, Gürcüstan vətəndaşları 122 ölkəyə, Azərbaycan vətəndaşları 72 ölkəyə vizasız gedə bilərlər.

Son 25 ildə 200 milyard dollardan artıq resurs gəlirlərimiz formalaşıb. Bu elan olunan qara qızılın insan qazılına çevrilməsi üçün fürsət idi. İnsan kapitalı ilə İnsan İnkişafı İndeksi(İİİ) arasındakı əlaqə yəqin ki, hamıya aydındır. İİİ-nin əsas indikatorlarından biri gözlənilən orta ömür müddətidir. Dünya üzrə orta ömür müddəti 83 il təşkil etdiyi halda, bu rəqəm bizdə 76 ildir. Yeri düşmüşkən, bunun özü də mübahisəli olduğu halda yenə də bu göstəriciyə görə də Cənubi Qafqaz ölkələri içərisində sonuncu yerdəyik. Dünyada 189 ölkə arasında Ermənistan 76-cı, Gürcüstan isə 60-cı yerdəri. Biz isə 89-cu yerdə. Buna şükür deyirsizsə, deyin və şükr edin.

Gözlənilən orta ömür müddətini şərtləndirən göstərici isə səhiyyə dayanıqlığından asılıdır. Neft-qaz gəlirlərinin 20 ilindən sonra ölkədə icbari tibbi sığorta təmin olundu. Azərbaycanda səhiyyə sistemində olan həm də problemlərə, psixoloji gərginlik, keyfiyyətsiz qida təminatı və s. faktorlarının çox olmasına görədir ki, Azərbaycan qəfil ölüm hallarına görə, dünyada ikinci yerdədir. Bu ölkədə sosial-psixoloji vəziyyətin nə yerdə olduğunu deməyə əsas verir.  

Ölkəmizdə sosial vəziyyəti xarakeriza edən əsas göstəricilərdən biri də sosial müdafiə və təminat sisteminin dayanıqlı olması ilə ölçülür. Rəsmi məlumatlara istinad etsək, Azərbaycan ölkə vətəndaşlarının 45 faizi pensiya çatmadan dünyasını dəyişir. Ölkə vətəndaşları pensiya üçün yığım kapitaı formalaşdırır, lakin bunun təxminən yarısı ondan istifadə imkanına malik olur. Pensiyaya çatsa belə, aldığı pensiya məbləği yetərli deyil.

Özüdə ili-ildən ölkəmizdə yaşa görə pensiyaya çıxma müddəti artırıldıqca, pensiya alanların sayı da azalır. Bir neçə il bundan öncə pensiya alanların sayı 1,3 milyon nəfər idisə, hazırda bu rəqəm 1,1 nəfərə endirilmişdir. Bu isə ölkə əhalisinin 10 faizi deməkdir. Müqayisə üçün deyim ki, bu rəqəm Ermənistanda 17 faiz, Gürcüstanda isə 23 faiz təşkil edir. Bu o deməkdir ki, hər iki dövlətin büdcələrində pensiyaçılara çəkilən xərcin xüsusi çəkisi bizdən ortalama olaraq 2 dəfə çoxdur. Bununla bağlı  Beynəlxalq Əmək Təşkilatı 2022-ci il üzrə hesabatına [https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@ed_protect/@soc_sec/documents/publication/wcms_817572.pdf ] göstərir ki, Azərbaycanda pensiya yaşına çatmış yaşlı əhalinin pensiya sistemi ilə əhatə səviyyəsi son 20 ildə kəskin şəkildə aşağı düşüb.

Sizcə çoxlu sayda qeyd etdiyimiz sosial-iqtisadi göstəricilər bizim şükr, yoxsa naşükürlük üçün əsas yaradır? Cənubi Qafqazın (ÜDM-nin 75%) əlaçısı iddiası olan "tələbə" niyə özünü zəif sinifin “əlaçıları” ilə müqayisə etsin ki?

Əlaçı, əlaçı qrupun əlaçısı ilə özünü müqayisə edər!

Qarabağ problemindən sonra biz ölkə olaraq tamamilə fərqli bir sosial-iqtisadi siyasət yürütməliyik. Biz daxili problemlərimizi həll etməliyik və sosial məzmunlu dalandan ona görə çıxmalıyıq ki, xarici təhlükələr qarşısında duruş gətirə bilək. Gücü daxildən – xalqımızdan alaq. O zaman hökumətin yandaş mediasının xəyali təhlükə uydurmağa, konsprioloji məcaraçılığına ehtiyac duylmayacaq. Real təhlükə olsa belə, bu səfərbəredici daxili güc hesabına onları neytrallaşdıra biləcəyik. O zaman gözümüz uzaq Suriyada, Əfqanıstanda yox, sivil dünya ölkələrinin trendlərində olacaq.  

Əfqanıstan demişkən... Ötən ilin yekunlarına görə, ÜDM -də əsas kapitala investisiyalarin payı xüsusi çəkisi Əfqanıstanda 17 faiz təşkil etdiyi halda, Azərbaycanda bu rəqəm 13 faiz olmuşdur. Bu bilirsiniz, nə deməkdir? İqtisadi artımın mənbəyi rolunda çıxış edən əsas kapitala yönələn investisiyaların ölkəmizə axını azalır. İnvestisiya mühiti qənaətbəxş olmayanda əsas kapitala investiyanın gəlişi dayanır və ya məhdudlaşır. Ölkədən investisiyanın repatriasiya riski artır. Çünki, sərmayə daim hərəkətdədir və özünə əlverişli məkan axtarır. Sərmayə Suriyaya getmir, gərək elə edək ki, o Azərbaycana gəlsin.