İkinci çörəyin qiymət artımı və nazirliyin məsələyə qeyri-adekvat reaksiyası

Bu ilin sentyabr ayında əvvəlki aya nisbətən bir sıra kənd təsərrüfatı məhsulları ilə yanaşı kartofun da qiymətində bahalaşma baş vermişdir. Bu haqda Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatında bildirilir.

Oktyabr ayının ortalarından isə başlayaraq bazarlarda və marketlərdə kartofun qiyməti 40-50%, hətta Tovuz kartofu 70-80% bahalaşmışdır. Belə ki, əvvəllər müştərilərə 60 qəpiyə satılan kartof sonra 1 manata, 70 qəpiyə təklif edilən yüksək keyfiyyətli Tovuz kartofu isə 1,20 manata satılır. Təbii olaraq kartofun qiymətinin bahalaşması yerli məhsulun bazarda kəskin şəkildə azalması fonunda baş vermişdir. Kütləvi informasiya vasitələrində bazarlarda, marketlərdə yerli kartofun qıt olduğu və bu səbəbdən də məhsulun qiymətinin artması ilə bağlı məlumatlar və video görüntülər yayılmışdır. Məsələ ilə bağlı Baku TV-nin paytaxt bazarlarından hazırladığı materialda bildirilir: “Məlum olub ki, yerli məhsula tələbatın çox olmasına baxmayaraq, bazarlarda yerli kartof qıtlığı yaşanır. Qiymət artımını təsdiqləyən satıcılar da bahalaşmanı bununla əlaqələndirib...

Kartof əkini ilə məşğul olan femerlərin sözlərinə görə, Gədəbəy və Daşkəsəndə məhsuldarlıq aşağı düşüb, fermerlər ciddi zərərlə üzləşiblər. Buna görə də qış aylarında yerli kartofun paytaxt sakinləri üçün əlçatmaz olacağı gözlənilir.”(1) Təqdim edilən video sujetdə bazarda kartof satışı ilə məşğul olan satıcılar, kartof alıcıları məhsulun bahalaşdığını desələr də, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin sözçüsü iddia edir ki, yerli kartofun qiymətlərində hər hansı dəyişiklik baş verməmişdir. 

Oktyabr ayının 25-də Virtualaz.org saytında gedən məqalədə isə bildirilir ki, “Azərbaycanda yerli kartof son 2-3 həftədir ki, kəskin bahalaşıb. Bakı bazarlarında və supermarketlərdə yerli kartof demək olar ki, yox həddindədir. Gədəbəy və Daşkəsəndə məhsuldarlıq aşağı düşüb, fermerlər ciddi zərərlə üzləşiblər.” (2) Həmçinin virtualaz.org saytı bildirir ki, apardığı araşdırmaya görə “Bakı bazarlarında yerli kartofun qiyməti son 10-15 gündə kəskin- 40-60 qəpik arası artıb.” Məqalədə qeyd edilir ki, məsələyə münasibət bildirən Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru Firdovsi Fikrətzadə deyib ki, Azərbaycanda kartofun qiyməti regional bazarın təsiri ilə formalaşır. Bu il əsas kartof istehsalçısı olan İran, Pakistan kimi ölkələrdə belə istehsal azalıb, həmin ölkələrin özlərində belə idxala təlabat yaranıb. Daha sonra mərkəz birektoru deyir: “İran kartofuna təlabat yüksəldi, qiymət ötən ilə nisbətən artdı. Nəticədə bizim ölkədə də kartof bahalaşdı. Hətta Belarus, Ukrayna, Qazaxıstan, Özbəkistan, Rusiya kimi ölkələrdə də qıtlıq yarandı. Bu ölkələr zamanında kartof ixrac ediblər, amma bu il idxalla təlabatlarını ödəməyə məcbur oldular”.

Qeyd etməliyəm ki, 2020-ci ildə Azərbaycanda istehlak olunan 1 milyon 045 min 683 ton kartofun cəmi 97,9 min tonu İrandan və çox cüzi bir hissəsi, 171 tonu Pakistandan ixdal edilmişdir (Cədvəl 1). İrandan və Pakistandan idxal edilən kartof ümumi istehlakın cəmi 9,7%-i qədər olduğu halda, Azərbaycanın kartof bazarındakı qiymətə həmin iki ölkənin təsiri hansı dərəcədə ola bilər ki, son günlər kartofun qiyməti 60-80% bahalaşmışdır. Niyə “Azərbaycanda kartofun qiyməti regional bazarın təsiri ilə formalaşır”? Səbəb nədir? Problem nədədir? Bu kimi sualları cavablandırmaq, sahədə mövcud olan problemləri dilə gətirmək əvəzinə, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru İrandan, Turandan, Pakistandan, və hətta adambaşına il ərzində 615 kiloqram (Azərbaycandan 6 dəfə çox) kartof istehsal edən Belarusdakı vəziyyətdən danışır. Paradoksdur, deyilmi? Azərbaycanın Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru dövlət institutunun rəhbəri kimi deyil, regionional araşdırma mərkəzinin eksperti kimi vəziyyəti dəyərləndirməyə çalışır. Görəsən, Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinə rəhbərlik edən şəxs vəzifə və funksiyalarının nədən ibarət olduğunu bilirmi? Kənd təsərrüfatı nazirliyinə yüksək vəzifəyə və nazirliyin nəzdindəki institutlara qeyri-peşəkqrların, sahədən və bazar iqtisadiyyatından anlayışı olmyan təsadüf adamların gətirildiyi haqda dəfələrlə yazmışıq. Nə isə...

Onu da qeyd etməliyəm ki, İran İslam Respublikasında il ərzində 150-160 min hektar sahədə kartof əkini həyata keçirilir və ölkə üzrə 5-5,3 milyon ton kartof istehsal olunur. İranda ölkə üzrə hər hektardan 333 sentner məhsul əldə edilir ki, bu da Azərbaycanla müqayisədə 2 dəfə çoxdur. 

Cədvəl 1. 2020-ci ildə kartof idxalı ölkələr üzrə, idxal edilən kartofun miqdarı və dəyəri. Mənbə DSK

Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan 2005-ci ildə kartofun əkin sahəsini 70,7 min hektara qədər artıra bilmişdir. Elə həmin ildə də 1 milyon 83 min ton kartof istehsal olmuşdur ki, bu da ölkə üzrə adambaşına 128 kiloqram məhsul demək idi. Son 15 ildə kartof istehsalı azalmışdır. Hətta 2014- cü ildə istehsal 2005-ci illə müqayisədə 32,2% azalaraq 819,3 min tona düşmüşdür. Sonrakı illərdə də istehsal 2015-ci ilin göstəricisi səviyyəsinə qalxmamışdır. Təsəvvür edin, 2005-ci ildən 2020-ci ilin sonunadək ölkə əhalisi 19,7% (1 milyon 672 min nəfər) artdığı halda, ikinci çorək hesab edilən kartofun istehsalı bu müddət ərzində 4,2% azalmışdır. Bu müddət ərzində əhalinin kartofa olan ehtiyacının bir hissəsi idxal hesabına təmin edilmişdir. 2005-ci ildə ölkəyə cəmi 3,9 milyon dollar dəyərində 31,6 min ton kartof idxal edildiyi halda, 2020-ci ildə 49,5 milyon dollar dəyərində 182,6 min ton kartof idxal edilmişdir. 2019-cu ildə isə 2005-ci illə müqyisədə kartof idxalı dəyər ifadəsində 13,8 dəfə, fiziki çəkidə 6,1 dəfə artmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, 15 il ərzində idxal olunan kartofun yalnız həcmi deyil, həm də dəyəri artmışdır. Belə ki, 2005-ci ildə 1 ton kartofun idxal dəyəri 123,4 dollar (o zamankı məzənnə ilə 113,5 manat) təşkil etdiyi halda, 2020-ci ildə 1 ton kartof 271 dollara (460,8 manata) idxl edilmişdir. Yəni kartof idxalı 15 il ərzində dollar ifadəsində 2,2 dəfə, manat ifadəsində isə 4 dəfə artmışdır. Paradoksal hal həm də odur ki, kartof idxalının statistikasında müammalı fərq var. Belə ki, DSK əsas malların idxalının dinamikası bölümündə kartof idxalı ilə bağlı bir rəqəm, kartof ehtiyatları və istifadələri bölümündə isə tamamilə fərqli rəqəm göstərir. Cədvəl 2-dən də göründüyü kimi 2010-cu ildə fərq 35,7% təşkil edir (Cədvəl 2- idxal 1, idxal 2).

Cədvəl 2. Kartofun əkin sahəsi (min hektar), kartof istehsalı (min ton), kartof idxalı (ton). Mənbə DSK

Əlbəttə, Azərbaycan ixrac etdiyi faraş kartofun satışından ölkəyə gələn valyuta da nəzərə alınmalıdır. Belə ki, 2020-ci ildə 33,7 milyon dollar dəyərində 81,4 min ton faraş kartof ixrac edilmişdir. Bu da idxal olunan kartofun həcmindən 2,3 dəfə, dəyərindən isə 46,5% azdır. Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanda kartof məhsuluna təlabat artır. Ölkədə 2010-ci ildə 648 min ton, 2020-cı ildə isə 830,6 min ton kartofdan ərzaq məhsulu kimi istifadə edilmişdir (Cədvəl 3). 

Cədvəl 3. Kartof ehtiyatları və istifatələri, ton. Mənbə DSK

Onu da qeyd etməliyəm ki, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) müəyyən etdiyi normaya uyğun olaraq adambaşına illik istehlak 117 kiloqram olduğu halda, 2019-cu ildə Azərbaycanda adambaşına 101 kiloqram kartof istehsal olunmuşdur. İstehsal olunan məhsulun heç də hamısı istehlaka yönəlmir, bir hissəsi mal-qara yemi, bir hissəsi toxum kimi istifadə olunur, bir hissəsi isə itkiyə gedir. DSK kartof məhsulu ilə özünütəminetmə səviyyəsinin 87,8% təşkil etdiyini göstərsə də, apardığımız hesablamalar göstərdi ki, 2019-cu ildə adambaşına kartof istehlakı 83 kiloqram təşkil edib ki, bu da müəyyən edilmiş beynəlxalq normanın 70 faizi qədərdir.

 Azərbaycn MDB ölkələri sırasında adambaşına kartof istehsalına görə 10 il əvvəl 7-ci yerdə idi. Keçən müddət ərzində Tacikistan Azərbaycandan irəli keçdiyinə görə ölkəmiz bir pillə geriləyərək 8-ci yerdə qərarlaşmışdır (Cədvəl 4).  

Cədvəl 4 MDB ölkələrində adambaşına kartof  istehsalı, kq. Mənbə DSK

Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanın torpaq iqlim şəraiti qonşu ölkələrdən fərqli olaraq il ərzində eynini ərazidən 2, hətta 3 dəfə məhsul əldə etmək imkan verir. Azərbaycan özünün kartofa olan təlabatını 100 faiz ödəyə bilər. Bəs problem nədədir? 

Kartof istehsalında əsas problemlərdən biri su çatışmazlığıdır. Rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsal etmək üçün məhsuldarlığı artırmaq, məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq çox vacib şərtdir. Bunun üçün istehsal prosesi idarə olunmalıdır, suvarma suyuna olan ehtiyac vaxtlı-vaxtında ödənilməlidir. Əks halda kartof istehsalı ilə məşğul olmaq fayda verməz. Qeyd etməliyəm ki, iqlim dəyişməsi nəticəsində havanın istiləşməsi kartof bitkisinin suya olan təlabatını artırıb. Azərbaycan hökuməti fəaliyyətində mütləq bu faktoru nəzərə almalıdır.   

Ən ciddi problemlərdən biri də keyfiyyətli toxum çatışmazlığıdır. Azərbaycan özünün kartof toxumuna olan təlabatının 5 faizini belə daxili istehsal hesabına ödəyə bilmir. Uzun müddətdir keyfiyyətli toxum materialı çatışmazlığı çox ciddi problem olaraq qalmaqdadır. Məhsuldarlığın aşağı olmasının əsas səbəblərindən biri də kəndlilərin adi kartof yumrularından toxum kimi istifadə etməsidir. 2019-ci ildə 170 min ton kartofdan toxum kimi istifadə edilmışdir. Həmin il DSK-nın məlumatına görə ölkə üzrə hər hektardan 170 sentner məhsul əldə edilib. Əlbəttə, bu göstərici qonşu İranla müqayisədə 2 dəfə azdır.

Saxlama kameraların, anbarların olmaması da kartof istehsalı ilə məşğul olan fermerlər üçün ciddi problemlər yaradır. Anbar çatışmazlığına görə primitiv şəraitdə saxlanan kartof yumrularının bir hissəsi xarab olur, bir hissəsini isə kəndlilər heyvanlara yedizdirirlər. Bu kimi səbəblərdən də il ərzində 40-50 min ton kartof mal-qaraya yedizdirilir, 70 min tondan çox məhsul isə İtkiyə gedir (Cədvəl 2). 

Monopoliya və bazara çıxış problemləri də kartof istehsalçılarını həvəsdən salır, istehsaldan çəkindirir. Ölkədə topdansatış bazarının bir əldə olması fermerlərin seçim imkanlarını məhdudlaşdırır və sövdələşmə zamanı onlara sərfəli olmayan qiymətə razılaşmaq məcburiyyətində qalırlar. Kəndlidən ucuz qiymətə alınan kartof bazarlarda müştərilərə 2-3 dəfə baha qiymətə təklif olunur. Kartof bazarını ələ keçirmiş inhisarçılаr daha ucuz qiymətə Rusiyadan, İrandan və digər ölkələrdən kartof idxal etməklə yerli malın bazarda hərəkətinə süni əngəl yaradırlar.

Azərbaycanda kartofçuluğu inkişaf etdirmək və məhsuldarlığı 2 dəfə artırmaq üçün bütün imkanlar mövcuddur. Mövcud imkanları reallaşdırmaq üçün: 

• Kartof istehsalı ilə məşğul olan fermer təsərrüfatlarının müqavilə əsasında davamlı olaraq suvarma suyu ilə təmin edilməsini təşkil etmək,
• regionların torpaq-iqlim şəraitinə uyğun, stress amillərə dözümlü yüksək məhsuldar kartof sortları yetişdirilməsinə və rayonlaşdırılmasına nail olmaq,
• kartofçuluq sahəsi üzrə yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin, alimlərin hazırlanmasını təşkil etmək.  
• kartof istehsalçılarının güzəştli, ucuz kredit resurslarına çıxışını təmin etmək,
• kartof istehsalı ilə məşğul olan fermerlərin, kəndlilərin keyfiyyətli istehsal vasitələrinə, saxlama anbarlarına, bazarlara çıxışını təşviq etmək və asanlaşdırmaq kimi tədbirlərlər həyata keçirməlidir. 

Vahid Məhərrəmov

1. https://www.youtube.com/watch?v=AiMXG5PAiRU
2. https://virtualaz.org/olke/194453