Ürək, gözəllik və ritmin vəhdəti...

“Bizimkilər” üçün qonaq seçəndə onun adının üstündən sakitcə keçə bilməzdim. Günümüzün az sayda qocaman sənətkarlarındandır. O sadəcə sənətkar deyil, özüylə bir epoxanı yaşadan insandır. Çoxdan görüşməmişdik, proqramımız üçün söhbətləşməyimiz tam yerinə düşdü.      Təqribən yüz illik dövrə boylandıq, kimləri, nələri xatırlamadıq? Üz-üzə, gözə-gözə keçən görüşümüzün başlamağıyla qurtarmağı bir oldu. Diqqət kəsilsəniz sözümün isbatına ehtiyac qalmayacaq.

Tanışlıq

Roza (Rozaliya) İsmayıl qızı Cəlilova 17 may 1929-cu ildə Qubada anadan olub. 1947-ci ildə Bakı Xoreoqrafiya Məktəbini bitirib. İki il Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının balet truppasında çalışıb. 1949-cu ildə iş yerini M. Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının Mahnı və Rəqs Ansamblına dəyişib. 1965-ci ilədək solist rəqqasə kimi fəaliyyət göstərib. Sonra on il müddətində ansamblın rəqs qrupuna rəhbərlik edib.

Rəqqasə uzun illər xoreoqraf kimi də çalışıb. 1970-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) tələbələrindən ibarət “Sevinc” rəqs ansamblını ərsəyə gətirib. Onun 1989-cu ildə yaratdığı “Gülüstan” mahnı və qəqs ansamblı populyarlaşaraq xarici ölkələrdən ardıcıl dəvətlər alıb.

R. Cəlilovanın repertuarında Azərbaycanın milli rəqsləri ilə yanaşı ərəb, fars, hind və bir sıra başqa xalqların rəqsləri də xüsusi yer tutur.O, 30 ildən artıq səhnə fəaliyyəti dövründə Almaniya, Albaniya, Kanada, Çexoslovakiya, Efiopiya, Çin, ABŞ, Türkiyə, İraq və  Mərakeşdə qastrol səfərlərində olub. Müxtəlif illərdə Naxçıvan, Şamaxı, Cəbrayıl, Saatlı, Lənkəran rayonlarında folklor rəqs kollektivləri yaradıb.

Ümumdünya festivallarının və beynəlxalq müsabiqələrin laureatı olan Roza Cəlilova br müddət Azərbaycan Milli Konservatoriyasının nəzdindəki Gimnaziyada pedaqoji fəaliyyət göstərib.

2019-cu ildə görkəmli rəqqasənin 90 illik yubileyii vaxtilə çalışdığı filarmoniyada qeyd edilib.

Azərbaycanın Xalq artisti, “Şöhrət” ordenli, Prezident təqaüdçüsüdür.

-Salam! Xoş gördük, Roza xanım! Günləriniz necə keçir?

- Əleyküm-salam! Əziz olasınız! Allaha şükür, yaxşıyam. Və sizinlə bu gün görüşümə şadam.

- Təşəkkür edirəm! Bayaqdan kitabdakı şəkillərinizə baxıram: maşallah heç dəyişməmisiniz. Bunu sizə deyən olub?

- (Gülür) Hərdən olur.

- Bu həm gen məsələsidir, həm də şübhəsiz ki, peşənizlə bağlıdır...

- Bəli! Əsl rəqqas ömrün necə keçdiyini hiss eləmir. Daim sevib-sevilərək oynayırsan, sanki uçursan. Mənim həyatım belə oldu. Doxsan il necə ötdü, bilmədim. Çünki bütünlüklə sənətə bağlandım. Xalqın məhəbbətini qazandım, xoşbəxtəm.

- Sizi hamı Roza xanım kimi tanıyır. Sənəddə isə adınız Rozaliyadır. Amma elə təqdimatla çətin ki, kimsə söhbətin sizdən getdiyini bilsin. Adınızın tarixçəsindən danışaq...

- Bu, rəhmətlik anamın istəyilə olub. Bacıma Lena – o məşhur çay var ha, onun, mənə isə Roza Lüksemburqun şərəfinə, ardına bir aliya da yapışdırmaqla Rozaliya adını qoyub (gülür). Nənəm rəhmətliyin gül kimi adı vardı: Rəna. O cür ad dura-dura beləsini fikirləşib...

- Atanız dövrünə görə təhsilli, seçilmiş şəxslərdən sayılıb. Sizin rəqsə gəlişinizin səbəbkarı da o rəhmətlikdir. Təəssüf, 1942-ci ildə müharibədə həlak oldu, uğurunuzu görmədi...

- Atam çox mütərəqqi fikirli, mədəni adam idi. Məni rəqsə, bacımı və qardaşımı da musiqiyə yönləndirdi. 1937-ci ildə mən xoreqoqrafiya məktəbinin birinci sinfində oxuyanda bu sahədə barmaqla sayılacaq qədər azərbaycanlı vardı. Çoxları təəccüblə qarşıladı o məktəbə getməyimi. Araya müharibə düşdü. Atam cəbhəyə yollandı, ölüm xəbəri gəldi. Anam cavan gəlin balaca uşaqlarla dul qaldı. Vəziyyətimiz çox ağırıydı. Allah yazıçı Süleyman Rəhimova rəhmət eləsin. O atamı, ailəmizi yaxşı tanıyırdı. Mircəfər Bağırova vəziyyətimizi deyib. Ondan sonra anamı dolanışıqlı bir işə götürdülər və biz müharibədən salamat çıxdıq.

- Az sonra siz xoreoqrafiya məktəbini bitirdiniz və Opera və Balet Teatrının balet truppasında çalışmağa başladınız. Teatrda cəmi iki il qərar tutduqdan sonra iş yerinizi Filarmoniyanın Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblına dəyişdiniz. Baleti sevmirdiniz?

- Doğrudur, təhsil almışdım, yaxşı da oynayırdım. Amma teatrda qalmaq istəmədim. Mən filarmoniya gələndə orada həyat qaynayırdı. Ansambl İranda elə uğur qazanmışdı ki, şöhrəti aləmə yayılmışdı. Milli rəqsə daha çox meylliydim. Hərçənd əvvəl-əvvəl oynayanda balerina vərdişlərimdən əl çəkmirdim. Elə öyrənmişdim axı (gülür).

- Siz ansambla gələndə rəhmətliklər - qadınlardan Əminə Dilbazi, kişilərdən Əlibaba Abdullayev prima sənətkarlar idi. Sənət aləmində heç də hər şey göründüyü kimi deyil. Qısqandılar?

- Onsuz olmur. Məni də çatan kimi bəh-bəhlə qəbul eləmədilər. Amma qısa vaxtda istedadım və zəhmətimlə kimliyimi göstərdim. Əminə xanım böyük bacı kimi hörmətimi saxlayır, məsləhətini əsirgəmirdi. Onu çox istəyirdim, ifasının vurğunuydum. Sənətkarlığı sayəsində bir damcı boyu yaddan çıxırdı. Başdan-başa ürək, incəlik, zövq idi rəqsləri.                                                    

1950-ci ildə artıq necə deyərlər, ayağım xaricə açıldı. Almaniyaya - yüz beş ölkənin iştirak elədiyi tədbirə göndərdilər. Hələ özümü rəqsdə bişmiş saymasam da bəyənib etimad göstərmişdilər. Orada iyirmi nəfər laureat adını qazananlardan biri oldum. Final konserinə bir gün qalmış təcili Moskvaya çağrıldım. Ürəyimi yemişdim, gecə qatarda gələ-gələ ağlımdan min şey keçdi. Səhər o dövrki SSRİ İncəsənət işləri idarəsinə qorxa-qorxa girdim. Sən demə narahatlıq bir şey yoxmuş. Məni Albaniyaya bir aylığa tədbrə göndərdilər. Əvvəl Odessaya, oradan da gəmiylə Qara dənizi, Mərmərəni, Egeyi, Adriatik dənizini keçməklə maraqlı yol getdik. SSRİ üzrə seçilən on bir nəfərlik heyətdə özümü xoşbəxt sanırdım. Zarafat deyildi, gənc qız rəqsin sayəsində dünyanı gəzirdim. Həmin vaxt bu peşəylə məşğulluğuma görə məmnunluq duydum.

- Artıq sizi tanıdılar. Və bir-birinin ardınca SSRİ və dünya üzrə festivallara, müsabiqələrə dəvət olundunuz.

- Elədir, tez-tez səfərlərə çıxırdım. Moskvanın kitab-dəftərinə düşmək böyük məsələydi. Məni bəyənmişdilər. Uzun illər bu qaydayla çalışdım.

- 1959-cu il həyatınızda xüsusilə yaddaqalandır. Əvvəlcə Əməkdar artist fəxri adını aldınız. Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündən (dekada) qayıdanbaşsa o vədə yüksək mükafat sayılan “Şərəf nişanı” ordeninə layiq görüldünüz.

- Həqiqətən, çox fərəhlənirdim. O yaşda bir ildə dalbadal iki mükafatı hər adam almırdı. Köks ötürürdülər. Cavan, gözəl, sevilən rəqqasəydim. Qurub-yaratmaq istəyirdim. Tək mən yox, sənət yoldaşlarımızın əksəriyyəti beləydi. Səhnəyə elə bağlanmışdım ki, çox şey gözümə görünmürdü.

- Yəqin beləcə başınız qarışdığından Xalq artisti fəxri adının təqribən yarım əsr sonra – səksən yaşınızın astanasında verilməyini hiss eləmədiniz...

- Mənə bəzən deyirdilər ki, axı niyə dinmirdin, tələb eləmirdin? İnanın, gec-tez Xalq artisti fəxri adını alacağımı bilirdim. Axırı elə də oldu. Gec olsa da, necə hörmətli alındı. Sərəncam çıxan gün axşamdan səhərəcən təbrik edənlərin arası kəsilmədi. Bax, bu gözəldir.

- Əslində siz çoxdan xalqın artistisiniz. Sadəcə bu adın rəsmiləşməyi qalmışdı. Təsadüfi deyil ki, fəxri ad almamışdan beş il əvvəl - 2002-ci ildə Prezident təqaüdünə layiq bilinmişdiniz.  

- Rəhmətlik Heydər Əliyevin sərəncamıyla fərdi təqaüdçülər siyahısına düşmüşdüm. O incəsənəti sevirdi, hamımızı yaxşı tanıyırdı. Ona görə də əməyimə qiymət verdi. Prezident təqüdü bu gün yaşamağımız üçün böyük köməkdir. Hazırki rəhbərlik də sağ olsun, Xalq artisti fəxri adına, “Şöhrət” ordeninə layiq gördü, mənzil bağışladı. 

- “Şöhrət”dən söz düşmüşkən, şan-şövkətli illərinizə qayıdaq. Mahnı və rəqs ansamblında rəqs qrupunun rəhbəri idiniz. Ancaq sonra universitet tələbələrindən ibarət özfəaliyyət kollektivi yaratdınız və əsas işinizdən ayrıldınız. Peşəkarın bu gedişinin səbəbi nəydi?

- Müxtəlif səbəblərə, əsasən müəyyən narazılıqlara, yaşla bağlı məsələyə görə belə hallar baş verir.  Məndən əvvəl Əminə Dilbazi, Böyükağa Məmmədov ansambldan getdi. Yadımdadır, mən rəqs qrupunun rəhbəri işləyəndə xaricə qastrolun birində Əminə xanımı siyahıdan çıxartmışdılar. O da ansamblla sağollaşmışdı. Getdim Mərkəzi Komitədə çalışan Cəfər Cəfərovun yanına. Dedim ki, Cəfər müəllim, xahiş  edirəm Əminə Dilbazi heyətə salınsın. Onun “Sizə Əminə xanım lazımdır” sualına, “bəli, mən ona baxıb bu sənəti sevmişəm, püxtələşmişəm” söylədim. Rəhmətlik “əhsən, halal olsun” dedi. Siyahı yeniləndi, Əminə Dilbazinin adı əlavə olundu. Amma o qürurundan geri qayıtmadı. Çox hökmlü, inadkarıydı. Zarafatından, şuxluğundan doymazdın. Di gəl, xasiyyətinin o biri tərəfi də varıydı...

- Beləliklə o Tibb İnstitutunda (hazırda Azərbaycan Tibb Universiteti) yaratdığı “Çinar”, sizsə “Sevinc” ansamblıyla sənətsiz qalmaq istəmədiniz...

- Mən o vaxtki Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) “Sevinc”i yaradanda artıq “Çinar” tanınmış kollektiviydi. Əminə xanım bu sahədə də məndən irəlidəydi və ölkədə ilk nümunənin qurucusu kimi yaxşı ad qazanmışdı. Ona baxıb ruhlandım, beləliklə “”Sevinc” dünyaya gəldi. Bildiyiniz kimi, ansamblın üzvləri həvəskar tələbələriydi, maaş-filan yoxuydu. Amma görəydiniz necə şövqlə oynayırdılar. Konsertlərimiz maraqla qarşılanırdı.

- Naxçıvandan tutmuş, Azərbaycanın neçə rayonunda – Şamaxı, Lənkəran, Saatlı, Cəbrayılda rəqs kollektivləri yaratmısınız. Bu nəydi, sadəcə həvəs, yoxsa həm də dövrün tələbi?

- Hər ikisi vardı. Mən rəqsin təbliğindən, istedadlı adamların meydana çıxmasından zövq alırdım. Üstəlik zaman da başqaydı. Ölkədə planlı şəkildə özfəaliyyət hərəkatı gedirdi. Əslində rayonlarda iş görmək asan deyil. Aylarla evdə-eşikdə tapılmırsan. Müxtəlif peşə sahiblərinə rəqsi öyrətmək də çətinliyin bir başqa tərəfidir. Amma həvəs olan yerdə adam dağ aşır.

- Həyatınızda çox maraqlı hadisələr olub. Ən çox kimi, nəyi xatırlayırsınız?

- Xatırlanan adamlar, hadisələr saya-hesaba gəlməz. Üzeyir bəydən belə kimləri görməmişəm? Niyazi, Cahangir Cahangirov, Səid Rüstəmovla işləmək adama zövq verirdi. Allah hamısına rəhmət eləsin. Hərəsi bir məktəbiydi o adamların. Şıxəli Qurbanov vəzifədəydi, amma sadəliyi, kübarlığıyla nümunəydi. Konsertlərimizə gələndə həm sevinirdik, həm də daha çox məsuliyyət hiss eləyirdik. Heyf, cavan getdi. Üzeyir bəyin “Qaragöz” mahnısıyla mənim üçün rəqs quruldu. Oynamırdım ey, quş kimi süzürdüm. Əla mahnıdı və rəqs də ona layiq işlənmişdi. Niyazi yalnız sənətkar deyildi, həm də kollektivə can yandıran ata, əsl təşkilatçıydı. Mən bir rəqs hazırlayırdım, maraqlandı, hər şeyi yüksək səviyyədə düzüb-qoşdu. Xeyir-duasını aldım və işimiz də sevildi. Cahangir müəllim rəhmətlik də eləydi. Onun “Zərif gülüşlüm” mahnısını “Zərif yerişlim” adıyla oynamışam.

Bayaqdan neçə yol Roza xanım rəqqasə məharətini qaş-gözüylə dilə gətirib. Söhbətin bu yerindəsə sanki çiçəyi çırtlayır, oturduğu yerdəcə barmaqlarını incə-incə elə oynadır, ədasına, qəmzəsinə hayıl-mayıl olursan.

Heç kim inciməsin, bu gün bizim o məşhur əməkdar kollektivdən əsər-əlamət qalmayıb. Milli kolorit, ürək, şövq, zövq çatmır əksəriyyətində. Oynayırlar ey, amma o deyil. Adlarını çəkdiyim rəhmətliklər belə biabırçı vəziyyətə imkan verməzdilər.

- Yeri gəlmişkən, bir məsələyə toxunacam. Bu gün rəqqasələrin ifasında qadın işvə-nazından, gözəlliyindən daha çox kişisayaq hərəkətlər gözə dəyir. Milli alətlərimizlə canlı müşaiyətin yerinisə əsasən elektron alətlərdə fonoqram yazılışı tutub.

- Bəli, haqlısınız. Adam zövq almaq əvəzinə, əsəb keçirir. Bizim gül kimi qədimi rəqslərimiz, deyişmələrimiz (duet) kənarda qalıb. Yetərincə istifadə olunmur o mirasdan. Qavalla rəqs eləmək də həmin deyil. Rəqqasələrimizin əlində balaca qaval olardı ki, incəliklə davrana bilsin, üstəlik alət gözəl görünsün. İndi nağaradan iri qavalla səhnəyə çıxırlar. Belə halda nə gözəllik, nə incəlik? Tar-kaman, nağara, qarmon da küncə sıxışdırılıb. Əl-ayaq hərəkətlərində, süzmədə də ürəyi duymursan.

- 1950- ci ildə xaricə səfərə gedərkən rəhmətlik Əminə Dilbazinin sizə qəribə görünəcək bir köməyi dəyib...

- Bildim nə deyirsiniz. O dövrdə Leyla Bədirbəyli artıq kinostudiyada çalışırdı. Onun çəkiliş üçün olan göz oxşayan paltarı, başlığı vardı. Mənimsə səfərə geyməyə yaxşı paltarım yoxuydu. Əminə xanım məsuliyyətli bir işin altına girdi, Leyla Bədirbəylinin başlığını mənim geyinməyim üçün özünü sanki girov qoydu, yeddi min manatlıq sənədə imza atdı. Qismətdən səfər uzandı, gec qayıtdım. Yazıq Əminə özünə yer tapa bilmirmiş...

- Stalinin kəshakəs dövründə bu həqiqətən fədakarlıq idi. Ümumiyyətlə, bir məsələ məni həmişə düşündürür. Repressiyaya, həbsə, sürgünə, min bir qorxu-hürküyə baxmayaraq adamlar sənət yaradırdılar. Sizcə, indi çatışmayan istedadın azlığı, şövqün, zövqün, məsuliyyətin kasadlığıdır, ya nədir?

- Yəqin ki, hamısı səbəbdir. Necə çətin illər yaşamışıq, mühribə, tuthatut, qıtlıq görmüşük. İnanın, bəzən aylarla maaşımız da yubanıb, az olub. Amma ruhdan düşməmişik. Bizim nəsil axşam məşqindən, konsertdən sonra belə evə getməyə tələsmirdi, yenə çalışırdıq. İndi bəziləri heç gündüz məşqinə gəlmək istəmir. Görünür, hər dövrün öz nizamı, səhmanı var...

- Ən çox sevdiyiniz rəqs hansıdır?

- “Tərəkəmə”ni həmişə sevmişəm. Əminə xanım üçün qurulmuşdu o rəqs. Baxdıqca baxmaq istəyirdin. Adamın canına od salırdı ifasıyla. Sonra mən oynadım “Tərəkəmə”ni. “Ağ çiçəyim” mahnısına qurduğum rəqs də gözəldir. Uşaqlar bir həvəslə oynayır, gəl görəsən.

- Rəhmətlik Əlibaba Abdullayevlə qənirsiz gözəl Tutu Həmidovanın “Naz eləmə” duetinin hüsnü bir özgəydi...

- Əlibaba böyük sənətkarıydı. Tutu rəhmətlik məktəb görməsə də gözəlliyi, ürəyi, qadın işvəsiylə can alırdı. Onların ifasına baxmaq adama zövq verirdi.

- Bu gün sizinlə sönbətdən bizim də ürəyimiz açıldı. Zövqümüzü oxşadınız, görüş, diqqət və hörmətiniz üçün var olun! Bu həyatda və indi söhbətdə deyəcəyiniz nəsə qaldı?

- Mən təşəkkür edirəm. Görüşümüz həqiqətən çox maraqlı keçdi. Siz nə qədər məlumatlısınız, heyran oldum. Ağzımı açan kimi ardını gətirirdiniz. Ensiklopediyasınız vallah (gülürük). Yaxşı ki, gəldiniz və bu çəkiliş baş tutdu. Minnətdaram, var olun!

Söhbətimiz bitir. Daha doğrusu sizin oxuyub, görə biləcəyiniz yer bura qədərdir. Yır-yığış eləyib getmək istəyirik. Roza xanımsa qonaqpərvərliyindən qalmır. Bayaqdan bir kənarda əl dəyilməyən meyvələrdən bir-ikisini soyub, doğrayıb qarşımıza qoyur. Üstəlik “bunu yeməsəniz getdi söhbəti yoxdur” zarafatıyla yenidən xoş ovqat yaradır. Biz isə getmək istəyirik. Demək, yeməliyik ki, gedə bilək. Amma yox, getmək naminə deyil, araya daha bir məzə, şirinlik qatmaq naminə dadırıq. Ağzımız həmişə şirin olsun...