ADPU-də ilk dəfə olaraq "Osmanlı tarixi" tədris olunur. Niyə əvvəllər olmayıb?

Bakı/29.09.21/Turan: 2021-ci ildə Azərbaycanda "Tarixin və coğrafiyanın tədrisi" ixtisası üzrə təhsil verən ali məktəblərdə ilk dəfə olaraq Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində "Osmanlı tarixi" kursunun tədrisinə başlanılıb. Bu barədə Turan-a bu fənnin həmmüəllifi və müəllimlərindən biri – Ümumi tarix və tarixin tədrisi texnologiyası kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru Sevinc Əliyeva məlumat verib. Kitabın ikinci həmmüəllifi və müəllim tarix üzrə fəlsəfə doktoru Mehman Ağayevdir.

Sevinc Əliyeva Turan agentliyinə açıqlama verib: "Uzun müddət Türkiyə tarixi sovet təhsil sistemi tərəfindən Rusiya imperiyasının xarici siyasəti və onun Osmanlı imperiyası ilə təsir dairəsi uğrunda mübarizəsi baxımından təqdim olunub.

SSRİ-nin süqutundan və Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra əsasən ictimai proseslər və milli-mədəni özünüdərkin yüksəlişi dalğasında ölkəmizdə türk xalqlarının tarixinə və onun tədrisinə maraq artıb. Lakin tədris sistemində ciddi izlər və ziddiyyətlər qalmaqda davam edib.

Belə ki, eyni zamanda Varşava Müqaviləsi ölkələrinin əhalisi sayılan Qərb slavyan xalqlarının tarixini nəzərdə tutan "Şərqi Avropa ölkələrinin tarixi" fənni tədris olunurdu. Onların öyrənilməsi ideoloji baxımdan sovet dövründə anlaşılan idi, lakin müasir dövrdə özünü doğrultmamışdı. Və ya  məsələn, "Sovet dövründə türk xalqlarının tarixi" kursu nə demək idi? Niyə məhz sovet dövrü ayrıca götürülürdü? Niyə Əmir Teymur, Şah Babur dövründə və s. türklərin tarixi yoxdur? Məsələ burasındadır ki, postsovet dövründə proqramların yazılması sovet məktəbinin kadrları tərəfindən sovet ədəbiyyatı və ştampları üzrə həyata keçirilirdi. Türk xalqlarının və dövlətlərinin tarixinin təqdim edilməsində belə konyunktura Avropasentrist yanaşmadan və ideoloji cəhətdən irəli gəlirdi.

Bu tədris ilindən biz Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş yeni proqram sayəsində "Türk xalqlarının və dövlətlərinin tarixi"nin tədrisinə keçmişik. Tələbələrə izah edirik ki, Yer kürəsində xalqlar çoxdur, lakin onların heç də hamısı dövlət yaratmağa qadir deyil. Türk xalqlarının unikallığı ondan ibarətdir ki, onlar sivilizasiyalar tarixində iz qoymaqla dövlət yaradıblar.

Uzun müddət "Ümumi tarix" kursunda ABŞ və Latın Amerikası ölkələrinin tarixi, Qərbi Avropa və Şərqi Avropa, Asiya və Afrika ölkələrinin tarixi ayrıca tədris olunub. Bu, sinfi yanaşmaya əsaslanırdı, kapitalist və sosialist düşərgəsi ölkələri, eləcə də sosializm yolu ilə gedə biləcək inkişaf etməkdə olan ölkələr nəzərdən keçirilirdi.

Bu arada Türkiyə və İranın tarixi, hələ müsəlman ölkələrində demirik,  Rusiya-Türkiyə, Rusiya-İran müharibələri və ya Qızıl Orda boyunduruğundan azad olma çərçivəsində nəzərdən keçirilirdi. Ən böyük türk sərkərdələri və hökmdarları Avropa və xristian mədəniyyətlərini dağıdan və Avropanın təhlükəsizliyini təhdid edən tiran və despotlar kimi təsvir edilib. Türkiyə çox vaxt Avropa siyasətinin aləti kimi təqdim edilir.

Osmanlı tarixinin öyrənilməsi Azərbaycanın Türkiyə ilə tarixi, coğrafi, mədəni və dini yaxınlıqla bağlı olmasından irəli gəlir. Demək olar ki, Türkiyə belə böyük tarixi dövrdə mövcud olan, üç qitədə - Avropa, Asiya və Afrikada yerləşən yeganə türk dövlətidir. Nəhəng dövlətin sivilizasiya dəyəri bütün dünya müsəlmanlarının nəhəng coğrafiyasına təsir göstərib.

Osmanlı tarixinin tədrisində bir sıra problemlərlə qarşılaşdıq. Onların səbəbi odur ki, orta məktəbdə Osmanlı tarixi ilə bağlı mövzular çox qısa, həm də ya sovet yanaşması ilə təqdim olunur, ya da qəsdən təhrif edilir. Həmçinin Azərbaycan dilində xüsusi ədəbiyyat yoxdur.

Tarix kursları islam dünyasını və Asiya mədəniyyətini geridə qalmış hesab edən Qərbi Avropa və Şimali Amerika tarixi elmi anlayışları və terminlərini “kor-koranə” təqdim edir. Sovet dövründə hakim olan marksist formasiya yanaşması da kifayət qədər Avropasentrik olub. XIX əsrin rasist kolonial Avropasentrizmi və XX əsrin ikinci yarısının qeyri-rasist, daha demokratik Avropasentrizmi ancaq Qərbin kolonial siyasətini nəzərə alır. Tarix dərsliklərində Osmanlı imperiyasının donanması haqqında bir söz də tapmaq mümkün deyildi. Ancaq məğlubedilməz armada və ingilis donanması haqda hamı bilməliydi. Bu, türk-müsəlman alimlərə və maarifçilərinə aiddir.

Osmanlı tarixi - ümumi tarixin, nəhəng türk-müsəlman dünyasının bir hissəsi, tolerantlıq və dövlət idarəçiliyi nümunəsi, yeddi əsrdən artıq müddətdə xronologiya - ali məktəbdə ayrıca tədris olunmağa layiqdir, - Sevinc Əliyeva bildirib.

Yeni nəşrin redaktoru Azərbaycan Milli Elmlər Aakademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Gülər Qafqazlı, resenziyaçı Türkiyənin Bakıdakı səfirliyinin təhsil şöbəsinin müşaviri,  tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nihat Böyükbaşdır.—0—