2014 ilin və 2015 ilin yanvar ayının iqtisadi yekünları

Azərbaycan 2015-ci ilə çox iqtisadi burulğanlı şəraitdə daxil oldu. Neft ucuzlaşır, qiymətin qalxması gözlənilmir. İqtisadiyyatın şaxələndirilməsinin hansı şansları hakimiyyətin diqqətindən yayınıb? Nəyi etmək gec deyil? 

Azərbaycanda sakit iqtisadi oazis yaratmaq mümkün olmadı. Bizdə Rusiyadakı problemlər yoxdur, xarici kapital bazarlarına çıxış var, ölkədən ciddi kapital axını yoxdur. Amma dəqiq mənzərəni hökumət daha yaxşı bilər. Amma bu, o demək deyil ki, böhran bizdən yan keçir. Azərbaycandan asılı olmayaraq təşəkkül tapan dünya trendləri var. Ekspertlər qeyd edir ki, son bir neçə ildə dünya iqtisadiyyatının artım tempi dünya ÜDM-nin artım tempindən aşağı olub. Bu isə dolayı yolla o deməkdir ki, dünya iqtisadiyyatının artımına kömək edən qlobal resurslar (və neftin qiyməti) son 15 ildə tədricən tükənir. Bu mürəkkəb proseslər neftin ucuzlaşmasına aparırdı. Paralel olaraq yeni texnologiyalarla bağlı gözləntilər artdı. Şist karbohidrogenlər ətrafındakı bum bu gözləntilərin təzahürü idi. Bir çox analitiklər əmindir ki, neftin bu ucuzluğu şist bazarı üçün yaramır və bu, şist karbohidrogenləri texnologiyalarının ucuzlaşması ilə nəticələnəcək.

İqtisadiyyatımız üçün ciddi problemlər labüddür. Çoxdan məlum idi ki, neftə birtərəfli bel bağlamaq təhlükəlidir. Amma bu mərhələni keçərik. Azərbaycan müxtəlif səbəblərdən iki iri böhranın – 1998 və 2008-ci il fəsadlarından özünü qorudu. Amma böhransız inkişaf da təhlükəlidir. Çünki böhran vaxtı davranış təcrübəmiz yoxdur. Bu mənada Rusiyanın bizdən müəyyən üstünlüyü var. Orda federal antiböhran xidməti, biznes və bank üzrə ombudsman, inkişaf etmiş fond bazarı və iqtisadiyyata institusional dəstək verəcək başqa strukturlar var. Hətta bu ölkənin böhrandan çıxacağına ümid verir. Bizdə son onillik iqtisadi elitanın varlanmasına getdi. O, hakimiyyətin yaynında oldu və belə görünürdü ki, hər zaman belə olacaq. “Rentanın bölünməsinə əsaslanan siyasi sistemlər adamları pozur. Azad rəqabətə əsaslanan rejimlər isə insanları motivasiya edir», deyə bu yaxınlarda Rusiya sahibkarı Mixail Fridman qeyd edib.

Konkret desək, belə görünürdü ki, qaz strategiyasına keçid ölkənin postneft inkişafının bir çox problemlərini aradan qaldıracaq. Qaz strategiyasına xüsusi diqqət bununla bağlıdır. Burda hökumət illüziyalarla özünə təskinlik verirdi. Qaz baha olsa belə, iqtisadiyyata pul az daxil olacaq. Axı onun qiyməti neftə bağlıdır. Demək, iqtisadiyyatı qaldırmaq üçün başqa üsullara ehtiyac var. İnhisarçılıq və korrupsiya şəraitində bu, münkündürmü?

İl yəqin ki, çətin olacaq. Ölkə tarixində ilk dəfə kapital qoyuluşu, ixrac və idxalda yeni ilə mənfi göstərici ilə girdik. İqtisadi hakimiyyət üçün bu, həyəcan siqnalıdır. Yeni ildə vəziyyətin düzələcəyinə kiçicik əsas belə yoxdur. Amma belə bir deyim də var: «iqtisadi vəziyyət pisdirsə, bu, yaxşı qərarlar üçün əsl məqamdır».    

ƏSAS MAKROİQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏR

ÜMUMDAXİLİ MƏHSUL. 2,8%-lik ÜDM artımı, əlbəttə, dünyada ən pis nəticə deyil. Amma aylıq iqtisadi artımın nöqsanları diqqət çəkir. Neft hasilatının azalması fonunda o, o qədər qeyri-sabit oldu ki, ilin ortasında aqrar istehsalın artım tempinin kəskin düşməsi iqtisadi artıma zərbə vurmaq üçün yetərli oldu. ÜDM-in artım tempi isə hökumətin proqnozlaşdırdığı səviyyəyə çatmadı. Hərçənd neftin orta qiyməti yüksək olaraq qaldı (cədvəl).

2014-CÜ İLDƏ ÜDM-in ARTIMI, %

BVF isə 2015-ci ildə təkcə resessiyaya girən Rusiyada yox, bir çox postsovet ölkələrdə ÜDM-in artım tempinin azalacağını bəyan etdi (cədvəl).

Aydındır ki, ÜDM-in 35% artdığı dövrlər geridə qalıb. ÜDM-in 2020-ci il üçün iki dəfə artması indiki iqtisadi şəraitdə utopik görünür  (hətta neft baha olsa belə). ÜDM-də qeyri-neft sektorunun payının 72%-ə çatdırılması həyata keçirilməsi mümkün olmayan “tarixi” vəzifədir. (cədvəl)

Qeyri-neft ÜDM-in artım tempi hissediləcək dərəcədə azalır. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları dəfələrlə xəbərdarlıq etmiş, islahatlar, şaxələnmə təklif etmişdi. Vaxtında bu tövsiyələri eşitmədilər, hərçənd aydın idi ki, daxili investisiyalar artıma zəmanət vermir. Ardıcıl islahatlar olmadan iqtisadiyyatın maliyyələşməsi artımı təmin etmir.

ÜMUMI VƏ QEYRI-NEFT SEKTORUNDA ÜDM-IN ARTIMI 2014 IL %

Neft hasilatının azalması üzündən sənaye sektorunun azalmasının davamlı olacağı görünür. Neft və qaz ölkə iqtisadiyyatında mühüm rol oynamaqda davam edəcək. Sənaye sektorunun payı son illər xidmət sektorunun xeyrinə durmadan azalır. Qarşıda çox çətin vəzifə durur qeyri-neft iqtisadiyyatın artım tempi sürətləndirilməlidir ki, neft gəlirlərinin azalmasını kompensasiya etsin.

İNVESTİSİYALAR.  Ötən il iqtisadiyyata investisiyalar da azalıb. Halbuki 2005-ci ildən daim artırdı. Bu, təkcə iqtisadiyyata daxili investisiyaları azaldan hökumətin siyasəti ilə bağlı deyil. Bunun ardında iqtisadiyyatın institusional zəifliyi də var – o, böyük həcmdə investisiyaları mənimsəyə bilmir. Məsələn, dekabrda investisiyalar noyabra nisbətən 1,98 dəfə artıb və bu, hər il baş verir. Vəsaitlərin bu cür mənimsənilməsi səmərəli ola bilməz. Büdcə investisiyaları isə korporativ investisiyalardan xeyli az olub.

Dövlətstatkoma görə, 2014-cü ildə Azərbaycan iqtisadiyyatına 17615,8 mln manat (AZN) kapital qoyuluşu olub ($22,458 mlrd). Bu, 2013-cü ildəkindən 1,7% azdır. Daxili mənbələrdən iqtisadiyyata 12735,4 mln AZN və ya sərmayələrin 72,3%-i qoyulub. Xarici investisiyalar 4880,4 mln AZN və ya 27,7% təşkil edib. Praktik olaraq, bu investisiyaların hamısı neft hasilatına qoyulub. Qalan sektorlar lazımınca investisiyalaşdırılmır. Hökumətin bu sahələrə xarici kapital cəlb etmək cəhdləri də sezilmir. Halbuki dünyada xarici investisiya üçün mübarizə gedir.

BÜTÜN MALİYYƏ MƏNBƏLƏRDƏN ƏSAS KAPİTALA İNVESTİSİYALAR (mln AZN)

İqtisadi artım məhz yaxşı sərmayə qoyulan sahələrdə olub. Bu, o deməkdir ki, bir çox sahələr cari ilin pulu hesabına dayanır, inkişaf üçün kapital bazasını artırmır.

XARİCİ TİCARƏT. Xarici ticarət dövriyyəsi də ilk dəfə mənfi olub. Ixracin 91,97%-i neft-qaz sektorunun hesabına formalaşdığı üçün bu, gözlənilən idi.

Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2014-cü ildə Azərbaycanın 150 ölkə ilə  xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 31 mlrd 16,3 mln dollar olub, Bu, 2013-cü ildəkindən 10,58% azdır. Səbəb neftin ucuzlaşmasıdır. Bu, təkcə neft ixracından gəlirlərdə əksini tapmayıb, investisiya təyinatlı malların ölkəyə tədarükünün azalmasına da səbəb olub. İdxal 14,22% azalaraq 9 mlrd 187,7 mln manat, ixrac 8,95% azalaraq 21 mlrd 828,6 mln manat (cədvəl) olub.

Xarici ticarət dövriyyəsinin azalmasının miqyasını təsəvvür etmək üçün qeyd edək ki, 2012-ci ildə idxal həcmi 9 mlrd 655,6 mln manat, ixrac 23 mlrd 908 mln dollar, 2013-cü ildə 10 mlrd 712,5 mln dollar və 23 mlrd 975,4 mln dollar olub.

Tərəfdaş ölkələr arasında Avropa İttifaqı birincidir -  Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsinin 47,30%-i və ya 14671,162 mln dollar. 2014-cü ildə Azərbaycandan Aİ ölkələrinə ixrac ümumi ixracatın 52,99%-i və ya 11567,574 mln dollar olub. Bu, əvvəlki ildəkindən 0,47% çoxdur. Aİ-dən idxal ümumi idxalın 33,78%-i və ya 3103,587 mln dollar olub. Bu, 17,48% azalma deməkdir. MDB-nin payı 9,42% (2013-cü ildə 11,75%) və ya 2921,243 mln dollar təşkil edib. 

Bütün dünyada xarici ticarətlə bağlı vəziyyət pisləşir. Analitiklər bildirir ki, son bir neçə ildə dünya ticarətinin inkişaf tempi ÜDM-in artım tempindən az olub. Dünya üzrə gəlirlərin artımı ticarətə az təsir edir. Hərçənd əvvəllər 1% artım 2% ticari artım təmin edirdi. Azalmanın siyasi səbələri var – sərt geosiyasi mübarizə gedir. Vəziyyəti valyuta müharibələri də pisləşdirir. Ölkələr qəsdən milli valyutanın qiymətini azaldır ki, xarici bazarlarda iqtisadiyyatına üstünlük təmin etsin. Hamı bu oyunu oynayanda bu, sıfır nəticəli olur. 

Ümumdünya ticarət təşkilatı yerişini itirir. Bu, ÜTT-yə təzə daxil olmuş və üzvlüyün imtiyazlarından istifadə edə bilməmiş ölkələr üçün xüsusən pisdir. Hər cür sanksiya oyunları mənasızlaşır. Dövlətlərin himayəsi ilə xarici ticarətə cəlb edilən sahibkarlıq milyon bicliklər işlədir ki, ticari əngəlləri keçsin. Bu anlamda qloballaşma hələ işləyir və ticari əngəlləri qorumaq çətinləşir. Rusiya üçün baş ağrısı olan Belarusu xatırlamaq olar. Sanksiyalara baxmayaraq, bir çox mallar bu ölkədən Avropaya gedir:  Bu ölkənin sahibkarları sadəcə yarlıkları dəyişib yapışdırır. RF-ə sanksiyalar sayəsində öyrəndik ki, məhsullar üzərində sanitar nəzarət normaları Rusiyada başqa ölkələrdəkindən yaxşıdır. Sanksiyalar ləğv edilsə belə, bu sərt qaydalar qalacaq. 

İNFLLYASİYA. Ötən il onun aşağı səviyyəsi iqtisadiyyatda aktivliyin azaldığını göstərirdi. Hərçənd onu hökumətin iqtisadi siyasətinin uğurlarına bağlamaq cəhdi oldu.

QİYMƏT VƏ TARİF İNDEKSLƏR

2014-cü ildə CPI 1,4% artıb, il ərzində istehlak deflyasiyası 2,3% olub. Bu, çox aşağı inflyasiyadır və bu barədə dolayı mühakimə də yürütmək olar. Avropa Mərkəzi Bankının indiki siyasəti inflyasiyanı 2%-ə çatdırmağa yönəldilib. Avropada deflyasiyanın mənfi nəticələrini yaxşı anlayırlar. Yaponiya iyirmi il çalışandan sonra buna nail olub.

Bu barədə az danışılır, amma istehlak inflyasiyası sənayedə qiymət indeksinin azalması ilə də bağlıdır. Dekabrda topdan sənaye qiymətləri 19,6%, 2014-cü ildə 5,1% düşüb.

AMB ötən il dəfələrlə inflyasiyanı uğurla tənzimlədiyini bəyan edib. İndi deyə bilərik ki, AMB buna xüsusi səy göstərməyib. Monetar amillərin inflyasiyaya təsiri minimal olub. Əhalinin gəlirləri və əmək haqları əvvəlki illərdən az artıb. Manat kütləsinin sterilləşməsi vəzifəsi kəskin olmayıb. Bu, AMB və Maliyyə Nazirliyinin DQK bazarında niyə zəif iştirak etdiyini izah edir.

İQTİSADİYYATIN SEKTORAL PROBLEMLƏRİ. Hökumətin neft-qaz sektorundan kənardakı prioritetləri əvvəlki kimi qalıb. Bunlar əsasən tikinti, ticarət və xidmətdir.  Hər şey holland sindromunda olan ölkələrdəki kimi idi. Hökumət iqtisadçıları ilk növbədə 10,5% artıb ÜDM-in yarısını təşkil edən istehlak bazarını qiymətləndirib. 2014-cü ildə qeyri-ərzaq mallarının satışı ərzaq ticarətindən 4,15 dəfə çox artıb. 2014-cü ildə ərzaq satışı (11023,2 mln manat) 3,9% artıb, qeyri-ərzaq mallarının pərakəndə satışı (10978,5mln manat) 16,2% artıb. Bunu əhalinin rifah artımı kimi qiymətləndirmək olar. Çünki ərzaq tələbatı təmin ediləndən sonra qeyri-ərzaq malları alınır. Görünür, son bir neçə ildə əhalinin istehlak kreditləşməsinin yaratdığı imkanlar da təsirini göstərib.

Daha aydın görünür ki, iqtisadiyyatın, ilk növbədə ixracatın davamlı artımını yalnız sənaye və kənd təsərrüfatı təmin edə bilər.Şübhəsiz ki insan resurslarinin inkişafi ilz birqə

ÜDM-də MÜXNƏLİF SAHƏLƏRİN ARTMASİNİN PAYİ 

Sənaye. Sənaye artıma nail ola bilmir. İlin yekununda sənaye istehsalında azalma 1,7%, hasilat sənayesində 2,7% olub. “Çıraq” platforması istismara başlasa da, neft istehsalı azalmaqda davam edib. Neft və qaz hasilatının səviyyəsini qorumaq neft sektorunun bir nömrəli vəzifəsidir (cədvəl).

ARDNŞ rəmzi vəzifəsinin öhdəsindən gəlir: az da olsa, hər il öz neft hasilatını artırır. İndi hər ton neft hesaba alınır. İl boyu Abşeronun dayazsulu hissəsində hasilat imkanı müzakirə edilib (BP ilə saziş bağlanılıb), ölkənin qərbində quyu qazılıb, Abşeronun onşor yatağında qalıq neftin hasilatına hazırlıq gedir.

Neft məhsullarının istehsalı və ixracının ilin sonu üçün artmasını da ARDNŞ-nin uğuru saymaq olar. Söhbət benzin, sürtkü yağı, dizel yanacağından gedir. Neft ucuzlaşanda neft hasi edən ölkələr belə edir.   

NEFT MƏHSULLARININ İSTEHSALI SAHƏSİNDƏ ƏSAS MƏHSUL NÖVLƏRININ BURAXILIŞI

“Şahdəniz” layihəsinin II mərhələsinə və qaz nəqlinin təmin edilməsinə çoxlu səy və pul xərclənib. Bu məsələdə problem yarana bilər. Çünki Rusiya indi “Cənub axını”nı Türkiyədən keçirmək istəyir. O artıq boru kəmərinin sualtı hissəsinin tikintisinə və Türkiyə ərazisində çıxacağı yerin müəyyən edilməsinə başlayır. Türkiyə hissəsini «Qazprom» və “Botaş” birgə tikəcək. İlkin mərhələdə qaz nəqli həcmi 15-16 mlrd kubmetr olacaq. Bu, Türkiyənin ehtiyacından bir qədər çoxdur. Bu həcm TANAP və TAP-la nəql ediləcək qaz həcmi qədərdir. Türkiyə bu qazdan 6 mlrd kubmetr alacaq. «Şahdəniz 1» təcrübəsindən deyə bilərik ki, bu həcm tam alınmaya bilər. «Al və ödə» prinsipi bu gün sual altındadır. O da vacibdir ki, Rusiya qazı Avropaya Azərbaycan qazından tez çata bilər. Taner Yıldızın dediyi «sağlam rəqabət» alınmayacaq. Aydındır ki, Avropa TANAP və TAP-ı dəstəkləsə də, Azərbaycan və Rusiya Avropa bazarında miqyasla müqayisə ediləcək oyunçular deyil. Avrokomissiya RF və Türkiyənin bu qərarına qarşı çıxa bilər və ilk mənfi reaksiya hiss edilir. Amma Yunanıstanda solçuların hakimiyyətə gəlməsini də nəzərə almaq lazımdır.

Bu layihənin sürətlə həyata keçməsi Türkiyəyə ciddi siyasi və iqtisadi şans verir. Türkiyə rəhbərliyinin bu yaxınlarda Aİ-yə üzvlük üçün çox da özünü yormayacağını deməsi təsadüfi deyil. Rusiya layihəsi yeni investisiyalar, Türkiyənin regionda iri qaz xabı olması deməkdir. Risk var, amma qoyulan pul çoxdur.

Ehtimal etmək olar ki, prezident Əliyev bu yaxınlarda Türkiyədə olanda hadisələrin bu cür inkişafı barədə məlumatlandırılmayıb. Digər tərəfdən, Azərbaycan Türkiyədən asılıdır, neft və qaz bu ölkədən nəql edilir, iri Azərbaycan layihələri həyata keçirilir. Hətta düşünmək istəmirsən ki, Əliyevin Türkiyəyə səfəri zamanı səsləndirilmiş Azərbaycan və Türkiyyənin himayəsi altında Avrasiya
Enerji İttifaqının yaradılması ideyası yalnız könül almaq cəhdidir. Türkiyənin Türkmənistanı TANAP-la qaz nəqlinə qoşmaq üçün cəhdləri də eləcə: bu məsələni bu yaxınlarda Türkiyə, Azərbaycan və Türkmənistan XİN rəhbərləri Aşqabadda müzakirə edib.    

Yunanıstanın DESFA qazpaylayıcı şirkətinin alınması ilə bağlı əqddə problemlər var. Problemlər ötən il başlayıb, dekabrda bu şirkətdə 65% pay alınması barədə saziş imzalandı. İlin sonunda Avrokomissiya bəyan etdi ki, Aİ-nin üçüncü enerji paketinə uyğunluq bir daha yoxlanmalıdır. Yunanıstanın yeni hakimiyyəti isə deyir ki, payın satılmasından imtina edə bilər.

Beləliklə, neft-qaz sahəsində uzaq və yaxın planlarda problemlər yaranır. Amma neftin ucuzlaşdığı vaxtda məmnunluqla qeyd etmək lazımdır ki, ARDNŞ fəaliyyətini yaxşı şaxələndirib. Türkiyədə «Petkim», logistika obyektləri, Gürcüstanda Kulevi terminalının, bir sıra ölkələrdə YDM-lərin, Gürcüstanda qazpaylayıcı şəbəkənin alınması, Bakıda gəmiqayırma zavodunun tikilməsi, nəhayət, yerli kimya istehsalına nəzarət çətin vaxtların axırını gözləməyə imkan verəcək. Şirkətin çoxlu qeyri-profil aktivləri var, amma hazırda bunlar sərfəlidir. SOCAR Trading də gəlirləri qorumağa imkan verəcək. Bu mənada ARDNŞ-nin neft ucuzlaşdığı vaxt niyə sakitliyi qoruduğunu anlamaq olur.

2014-cü ildə 23111,3 mln kilovat/saat elektrik enerjisi istehsal edilib. Bu, 2013-cü ildəkindən 6,7% çoxdur. Amma əmtəəlik elektrik enerjisi 21926,4 mln kVt/ç (+6,3%) və ya istehsalın 94,87%-i qədər olub. Elektrik enerjisinin 5,13%-nin mənbəyi bilnmir, görünür, söhbət şəbəkə itkilərindən gedir.

ELEKTRIK ENERJISI, QAZ VƏ BUXAR ISTEHSALI

İES-lərdə istehsal 20684,9 mln kVt/ç olub. Bu, 2013-cü ildəkindən 7,4% çoxdur. SES-lərdə 1233,6 mln kVt/ç istehsal (-10%) olunub. SES-lərdə istehsal edilən enerji 2013-cü ildə 6,63%, nə vaxtsa 10% olub, ötən il ümumi enerjinin 5,34%-i təşkil edib. 2013-cü ildə SES-lərdə istehsal 1369,5 mln kVt/ç olub. Bu, 2012-ci ildəkindən 21,7% azdır. Yəni bu sektorda böhran aydın sezilir.

Bu azalma həm də ona görə təəccüblüdür ki, «Azərenerji» dəfələrlə bəyan edib ki, 2015-ci ildə ölkədə 200 kiçik SES tikiləcək. Ötən ilin ortalarında özəl sektor SES-lərdə dövlət sektorundan çox elektrik enerjisi istehsal edib. Bəlkə də, SES tikintisinə yeni özəl investorların axını dayanıb.

Elektrik enerjisi ixrac üçün sadə mal deyil. Onu başqa ölkələrə satmağı öyrənmək lazımdır, Bu barədə neçə ildir söhbət gedir. Amma heç bir dəyişiklik yoxdur. Halbuki elektrik stansiyalarının tam gücü ilə işləməməsi istehsal xərclərini artırır və əmək məhsuldarlığını artırır. İstisna olunmur ki, sahə hökumətdən elektrik enerjisini bahalandırmağı xahiş edəcək. 

2014-cü il sənaye ili elan edilib. 2013-cü ildə tikilən bir sıra sənaye müəssisələri məhsul buraxmağa başlayıb: Sumqayıt tekstil fabriki, metanol zavodu, yeni sement zavodları. Doğrudur, bunlar hələ qeyri-neft sektorunda artım tempinin azalmasının qarşısını ala bilməyib, məhsulları ixracatda az sezilir. Amma 2014-cü ildə yenidən sənayeləşmə cəhdləri davam etdirildi: Sumqayıtda karton-kağız zavodu, yağ zavodu, və mis emalı zavodu, Bakı Beynəlxalq Dəniz Limanının birinci növbəsi “Norm” şirkətinin sement zavodu, Gəncədə poladəritmə və prokat zavodu, vaqonqayırma zavodu, lak-boya zavodu istismara verilib. Amma bir sıra iqtisadçıların dediyi düz çıxdı. Sənayeni xüsusi dövlət proqramı olmadan inkişf etdirmək olmaz. Yalnız ilin son günlərində prezident 2015-2025-ci illərdə sənayenin inkişafı üzrə dövlət proqramını imzalayıb.

Hökumətin sənaye sektorunu canlandırmaq üzrə növbəti cəhdi sənaye şəhərcikləri yaratmaq oldu. Bu işə 2013-cü ildə başlanıldı. Planda üç sənaye şəhərciyi var, amma heç biri açılmayıb. Meydança hazırlanması çox ləng şəkildə davam etdirildi. Bu güzəştli AİZ-lərdə işləmək istəyən investorlarla danışıqlar gedir. Təkcə Sumqayıt Sənaye Parkında polimer zavodu tikmək qərara alınıb. «Azərtexnolayn» artıq işə düşüb, şüşə məhsulu istehsal edən müəssisə işə başlayır.

Yeni sənayeni onun inkişafının bütün problemlərinə tam nəzər salmadan inkişaf etdirmək mümkün deyil. Bura isə hər şey – vergi və gömrük siyasəti,  yeni müəssisələrin kreditləşməsi məsələsi, ölkədə injinirinq şirkətlərinin inkişafı daxildir. Sonuncular həm yalnız Azərbaycanın, həm də xaricilərlə birgə ola bilər. Bir qayda olaraq belə şirkətlərin böyük personala ehtiyacı yoxdur, ancaq onların azad iqtisadi zonalarda fəallığa dəstək verilməsində xüsusi rolu var. Yeri gəlmişkən, hələ də aydın deyil, AİZ-də bankların filialları, yoxsa yeni müəssisələrə soft-qərarlarla operativ yardım edəcək İT-şirkətlər yaradılacaq.  Etiraz etmək olar ki, bütün bunlar yüksək texnologiyalar parkında olacaq. Ancaq orda başqa vəzifələr var – İT-texnologiyaların inkişafında dünya trendləri ilə inteqrasiya olunmaq, ixraca çıxmaq.

Ancaq yenə də bu layihənin əsas benefisiarı kimi kimin çıxış etdiyinə baxsaq, bunlar əvvəlki tək bütün iqtisadiyyata nəzarət edən iri iqtisadi strukturlardır. Bu, təkrar sənayeləşdirmənin bütün konstruksiyasının zəifliyidir. Kiçik və orta biznes, demək olar ki, bu proseslərdən çıxarılıb, hərçənd həmin orta biznes dünyanın bir çox iqtisadiyyatlarının əsası olub və hətta rəqabətli bazarlara da çıxır.

Sənaye siyasətində bir sıra digər suallar da var. Sənaye sahəsinin yüksəlişinə dair səyləri optimallaşdıran sənaye klasterləri ideyası inkişafını tapacaqmı? Yeni müəssisələrin ixracda «müqayisəli üstünlüyünün» qiymətləndirilməsi aparılırmı? Hökumət ixraca yönəldilmiş istehsalı necə həvəsləndirməyə hazırlaşır – onların rəqabətə davamlılığına birbaşa dəstək verməklə,  yaxud xarici bazara çıxmaq istəyən müəssislərdə avadanlığın alınması üçün ciddi fond yaratmağı təmin etməklə?

Ümumiyyətlə, sənayenin əsasını təşkil edən uzun investisiya dövrünün müəssisələrinə dəstək verməyə hazırdırmı? Bu suallar siyahısını uzatmaq olar. Ancaq texnoloji və elmi kapitalı nəzərə alınmaqla Azərbaycan üçün, görünür, ən optimal forma artıq mövcud olan beynəlxalq istehsal sıralarına qoşulmaqdır. Bu isə ölkə iqtisadiyyatında xarici investorlar olmadan mümkün deyil.

Kənd təsərrüfatı. 2014-cü ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal həcmi faktiki qiymətlərlə 5 mlrd 225,8 mln manat təşkil edib. Müqayisəli qiymətlərlə azalma 2,6% olub. Dövlətin dəstəyinə baxmayaraq, bitkiçilikdə azalma 8,3% təşkil edib. Mütəxəssislər bunu əlverişsiz hava şəraiti ilə yanaşı təsərrüfatların az rentabelliliyi ilə bağlayırlar. Nəticədə ötən il ümumi bitkiçilik məhsulu heyvandarlıqdan az olub (cədvəl)

BİTKİÇİLİK VƏ HEYVANDARLIQ MƏHSULLARININ FAKTİKİ QİYMƏTLƏRLƏ XÜSUSİ ÇƏKİSİ, %

Diri çəkidə ət istehsalı (505,5 min ton) 1,7%, süd istehsalı (1 mln 855,6 min ton) 3,3%, yumurta (1 mlrd 562,7 mln ədəd) istehsalı 11,5% artıb. Ət hətta ixrac edilib (cədvəl)

Dənli və dənli-paxlalı bitkilərin istehsalı 12,7% azalıb, 2013-cü ildəkindən 444 min ton az buğda yığılıb.

BİTKİCİLİK MƏHSULLARININ İSTEHSALI VƏ MƏHSULDARLIĞI

*) ilkin cəkidə

Bitkiçiliyin bütün sahələrində azalma olub. Tərəvəz istehsalı 3,9%, meyvə istehsalı 0,5% azalıb. Kartof istehsalı lap çox azalıb: 2013-cü ildəki  992,8 min tondan 758,5 mln tona qədər. Yalnız qarpız və qovun istehsalı  (441 min ton, +2,6%) artıb. Bu, bizim fermerlərin ilin ortasında Rusiya bazarından niyə istifadə edə bilmədiyini izah edir. Hərçənd istənilən halda o, görünür, yerli gömrük əngəli ilə üzləşib.

Aydındır ki, bu çox perspektivli sektorda vəziyyəti köklü dəyişmək lazımdır. Əsas problem əmək məhsuldarlığıdır. Bu cəhətdən ölkəmiz avrozonadan 40 dəfə geri qalır. Aİ-də aqrar sektorda əhalinin 4,7%-i, Azərbaycanda 40%-i məşğuldur. Səbəb aydındır – kənd təsərrüfatının inkişafı ölkəmizdə hər zaman ekstensiv olub və bundan qurtulmaq çətindir. Məsələ təkcə fermerlik mədəniyyətinin aşağı olmasında deyil. Fermerləri icra hakimiyyəti və aqrar emalla məşğul olan aqroholdinqlər yaradan iri kapital sıxır.  

Vəziyyətin mürəkkəbliyini görən prezident 2015-ci ili kənd təsərrüfatı ili elan edib. Həmçinin 2018-ci ilə kimi regionların inkişafı proqramı qəbul edilib. Görünür, nəyəsə ümid var.

Bizə elə gəlir ki, vəziyyəti xarici texnologiya və investisiyaların köməyi ilə infrastrukturun modernləşdirilməsi düzəldə bilər. Ötən müddətdə xarici kapital və texnologiyalar yalnız emalla bağlı sektorlara gəlib. İri fermer kooperativlərinin yaranması ideyasının niyə baş tutmadığını kimsə izah edə bilərmi? Ötən il «Aqrolizinq» özünü tam nüfuzdan saldı. Prezident özü subsidiyaların oğurlanmasından, SKMF vəsaitlərinin ədalətsiz bölünməsindən narazıdır. Bəlkə, bələdiyyələr və kənd icmaları gerçək dəstək verə bilər? Bu sahədə təşəbbüslərin bir hissəsi aşağıdan yuxarı getməlidir.

Bəlkə, dövlət iri aqroholdinqlərin yaranmasına bel bağlayır, fermerliyin baş tutmadığını düşünür. Amma bunu açıq demək lazımdır. Bu sektorda sistemli elan edilmiş siyasət yoxdur.

Sektorda yığılan problemlər böhran həddindədir. Torpaqların şoranlaşması kəskin problemdir. Kim izah edə bilər, bu qədər irriqasiya işi getdiyi halda bu problem niyə həllini tapmır? Ötən il o maraqlı oldu ki, RF idxalın bir hissəsini itirdi və aqrar məhsul daşımaq üçün Azərbaycan və Rusiya fermerlərinin birgə müəssisə yaratmasını təklif etdi. Bu, bir şans idi. Amma alma ixracından başqa  heç nə baş vermədi.   

Prezident ötən ilin sonunda aqrar sahənin idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi və institusional islahatların sürətləndirilməsi, aqrar parkların yaradılması barədə fərman verdi. Bu ideyanın inkişafı üçün KTN təklif etdi ki, Niderlanddan mütəxəssislər cəlb edilsin. Hətta bu məsələ ilə bağlı danışıqlar aparıldı. Amma holland fermerlər görünmür. Əvvəllər də belə olub, ideya yaxşıdır, nəticə sıfır. On illərdir deyirlər ki, Aqrar bank lazımdır. Hanı? Kənd təsərrüfatı kreditlərinin sığortalanması nə oldu? Yalnız indi daşınan əmlak anlayışı daxil edilir. O, kredit almaq üçün girov bazasını genişləndirməlidir.

Bir sözlə, dövlət ciddi aqrar sektor yaratmaq üçün sistemli işə başlamalı, heç bir problemi nəzərdən qaçırmamalıdır. Bəlkə, bütün problemlər bundan başladı: kəndin inkişafı anlayışını aqrar sektorun inkişafı anlayışı ilə dəyişdilər.

İnfrastruktur. Prezident hələ ötən il elan etdi ki, 2014-cü ildə infrastruktur layihələrinin çoxu başa çatacaq (I Avropa Oyunları ilə bağlı bahalı işlər istisna). Amma ötən ilin kapital qoyuluşuna baxanda aydın olur ki, dövlət əvvəlki tək infrastruktur layihələrinə, əsasən sosial layihələrə, bəzən icra edilmiş layihələrin bərpasına çoxlu vəsait qoyur. İnfrastrukur işi, sonra isə onların qorunması bitmək bilmir. Bir sıra layihələrdəki korrupsiyanı kənara qoyaq. Az qala unudulub ki, bizdə 1 km asfalt beton yolun qiyməti 10 mln dolları keçir. Belə xərclər dünyanın heç yerində yoxdur. Çoxlu dotasiya verilsə də, enerji şəbəkələrində itkilər yenə artır. Bəzən şirkətə iri məbləğdə dövlət vəsaiti qoyulur, o isə ziyanla işləyir. «Azərsu»da olduğu kimi.   

Aydındır ki, indki şəraitdə infrastruktur layihələri ixtsar ediləcək və daha diqqətlə qiymətləndiriləcək. Hökumət artıq bir sıra bahalı infrastruktur layihələrindən imtina edib (sürətli dəmir yolu, Bakı buxtası üzərindən yol. Şamaxı-Quba yolu). Amma israfçı mexanizm qalır.

İnfrastrukturun inkişafı üçün əsas söz bu gün səmərəlilikdir. Əgər layihə vaxtında icra edilməyibsə, dövlət qazanc itirir. Bir ildən çoxdur ki, Çinlə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu ilə yük tranzitini nəzərdə tutan Silkwind nəqliyat dəhlizinin müzakirəsi gedir. Amma BTQ layihəsi uzandı. Bu gün Çin Rusiya ilə aktiv iqtisadi əməkdaşlıq edir. O həm də bu ölkə ilə tranzit artımını nəzərdə tutur. Çin üçün başqa bir Şimal-Cənub dəmir yolu dəhlizi açılıb. Bu yol Mərkəzi Asiyadan İrana gedir. Cənubi Qafqaz vasitəsilə yük axınını artırmaq çətin olacaq.

Vaxtı uzanan istənilən infrastruktur layihəsi belədir. Məsələn, Samur-Abşeron kanalına neçə illərdir ARDNF-dən vəsait ayrılır. Hələ ölkə rəhbərliyindən bir nəfər deməyib ki, bu iş fiilan vaxt bitəcək. Bir vaxtlar Hesablama Palatası hədə-qorxu gəldi ki, uzadılan layihələrin hamısını nəzarətə götürəcək.

İnfrastruktur layihələrinin səmərəsini bir çox üsulla, hətta layihə mərhələsində hesablamaq olar. Çoxdan cost/benefit anаlyse prinsipi ilə infrastruktur layihələrinin analizi metodikası var.  O istənilən layihəni (su təchizatı, kanalizasiya, elektrik təchizatı, yollar) səmərəlilik cəhətdən qiymətləndirməyə imkan verir. Soydaşımız İbrahim Məmmədzadə və amerikalı həmkarı Cin Şvollerin bu barədə yazdığı monoqrafiya Azərbaycan layihələrinin qiymətləndirilməsinə əsaslanır və bir sıra postsovet ölkələrində faydalı ola bilər. Bir çox mütəxəssislər və beynəlxalq maliyyə təşkilatları belə hesab edir.

İnfrastrukturun inkişafı məsələləri isə daim meydana çıxır. İndiki şəraitdə Azərbaycana iki rabitə peyki lazımdırmı? Birinci peykdə tezliklərin icarəyə verilməsi gözlənilən gəlirləri gətirmədi və layihənin pulunu çıxarması çox çəkəcək. Aydındır ki, peyklərin başqa vəzifəsi də olur. Bu vəsaitlərin bir hissəsini fiberoptikaya, o cümlədən, Qazaxıstanla Azərbaycanı birləşdirəcək Avrasiya fiberoptika dəhlizinə qoymaq olardı. Bunları diqqətlə hesablamaq lazımdır. İndiyədək belə hesab edilirdi ki, heç kəs heç vaxt bu investisiyaları hesablamır. Əsas məsələ onları qoymaqdır.

İnfrastruktur layihələrində dövlət-özəl tərəfdaşlığı mütləq inkişaf etdirilməlidir. Bizdə belə şey olmayıb. Heç bir dövlət bu layihələri təkbaşına icra etmir. İri milli kapital bu layihələrə həvəssiz gedir. Burda pulun çıxarılması çox çəkir. Dövlət daha geniş potensial investor dairəsi cəlb etmək istəmir. Çünki bunun üçün infrastruktur problemlərinin bir hissəsini üzərinə götürəcək bələdiyyələr, başqa özünüidarə strukturları inkişaf etməlidir. Prezidentin təhsil müəssisələrinin qismən özünüidarəyə keçməsi barədə son qərarı müsbət qərarlardandır.  

Və ya başqa nümunə. Son bir neçə ildə Azərbaycanda iki dağ xizək kurortu tikilib. Bunların birinə dövlət yarım milyard manat qoyub. Yaxın vaxtlar çətin ki bu pul çıxsın. Ona sosial layihə də demək olmur. Əvvəla, iqlim xüsusiyyəti tam nəzərə alınmayıb – hər zaman süni qara ehtiyac yaranır. İkincisi, bahalı otellər pulunu çıxarmır. İnfrastruktur yaradılıb özəl strukturlara verilib, onlar bu obyektləri idarə edir. Bu, dövlətə iqtisadi cəhətdən səmərəli oldumu? Dünya Bankının Azərbaycanın turizm sektoruna 50 mln manat kredit vermək niyyəti yerinə düşür. Layihədə turizmi kommersiya cəhətdən səmərəli etmək üçün kiçik və orta biznesi inkişaf etdirmək təklif edilir. Beynəlxalq maliyyə təşkilatları ilə tərəfdaşlığı saxlamaq hökumətin xidmətidir. Onlar kreditləşməyə çox hazırlaşır, amma layihəni rasional və sistemli həyata keçirir, kommersiya səmərəsini unutmur. DB-nin 90-cı illərdə həyata keçirilən 96 mln dollarlıq su layihəsi hələ də şəhərin su təchizatında uğurlu layihə kimi xatırlanır. (adı var)

Əvvəli: http://contact.az/docs/2015/Economics&Finance/020800105705az.htm#.VNiy1vmsVSQ