İqtisadi həyəcanlar

Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin 9 ayının yekunlarına həsr olunmuş iclası keçirilib.  “Turan” Agentliyi ənənəvi qaydada situasiyanı izləyir və ölkənin iqtisadi həyatının ikinci yarım ilinə dair aşağıdakı təhlili nəzərə çatdırır:  

Dünya iqtisadiyyatının bir çox trendləri ABŞ və Çinlə bu və ya digər dərəcədə bağlıdır, deyənlərlə razılaşmaq lazım gəlir. 2008-ci ilin böhranını ABŞ-dakı ipoteka böhranı  təhrik etmişdi. 2000-ci illərdə qloballaşma potensialı Çin iqtisadiyyatında güclü artım fonunda baş verirdi. İndi neftin qiymət düşümü ABŞ-da şist nefti istehsalı, digər tərəfdən ən böyük karbohidrogen istehlakçısı Çin iqtisadiyyatında artım tempinin azalması ilə başladı. Burda qəsd axtarmaq əbəsdir. Şist nefti satış bazarı uğrunda mübarizəni kəskinləşdirdi və neftin qiymətləri kəskin düşdü. Deyəsən, dolların məzənnəsi heç vaxt iqtisadiyyata bugünkü kimi təsir etməmişdi. Sentyabrda hamı FES-in faiz dərəcəsinin artırılması barədə bəyanatını gözləyirdi. Bu, təkcə dolların və neftin qiymətindəki əks-əlaqəyə görə deyildi. FES-in kəmiyyət yumşalması 7 il uzandı. Əlbəttə, ABŞ-da ucuz faiz dərəcəsi iqtisadi canlanmaya kömək etdi, çünki ABŞ iqtisadiyyatının dörddə üçü xidmətdən formalaşır. Amma sıfıra yaxın faiz dərəcəsi dünya iqtisadiyyatı üçün normal deyil: əsas valyutanı emissiya edən ölkə oyun qaydalarını özü müəyyən edir, bu isə iqtisadiyyatı valyuta müharibələrinə təhrik edir. Digər qütbdəki Çin iqtisadiyyatı inkişaf trendinin daxili tələbatın artımı istiqamətinə dəyişir. Burda da hər kəs dəyişiklik gözləyir. Artıq aydındır ki, Çin iqtisadiyyatının tempi hələ yavaşıyacaq. Amma bu inkişaf trendi Çin iqtisadiyyatını yeni qərarlara təhrik edir. Çinin bu ölkə ilə Avropanı birləşdirəcək Transsibir magistralının tikintisini kreditləşdirməyə hazır olduğunu  bildirməsi öz istehsalını xaricə çıxarmaq istəyi ilə bağlıdır. İqtisadiyyatımızın indiki çətinlikləri iki proses – dünya iqtisadiyyatındakı dəyişikliklər və struktur islahatlarının gecikməsi ilə bağlıdır. İdarə etmədiyin proseslərdən asılı olanda struktur islahatları yeni çağırışlara ən yaxşı cavabdır. 

Azərbaycanın iqtisadi rifah adası obrazı getdikcə əriyir. Dövlət başçısı 20 illik neft epopeyasından sonra ilk dəfə bəyan etdi ki, neftdən əlimizi üzməliyik. Nazirlər Kabinetinin iclasında o, innovativ inkişafa diqqət yetirməyə çağırdı. Amma innovativ inkişaf təhsilə, elmə, menecmentə yeni baxış tələb edir, buna isə illər lazımdır. Rusiyada «Rosnanotexnologiya» yaradılmasından 7 il keçir. Əlbəttə, ideal mənzərə xəyal etmək olar – yenidənsənayeləşmə dəqiq innovasiya trendi ilə kəsişir. Amma Skolkovo yaradılanda bir çox iqtisadçılar xəbərdarlıq etdi ki, Skolkovonun oriyentasiya etdiyi Silikon vadisi şəxsi təşəbbüs və vençur kapitalı məhsuludur. Yəni yenidənsənayeləşmə ilə innovasiyanın kəsişməsi bütün iqtisadi münasibətlər sisteminiə yenidən baxılmasını tələb edə bilər. İqtisadi hakimiyyət bunsuz nöqtəvi tədbirlərə məhkumdur.

İqtisadi vəziyyət çox da pis deyil. Ölkənin maliyyə ehtiyatları var. Amma indiki vəziyyət nə qədər davam edəcək? Real ÜDM artımı tempi sentyabrda azalmağa başlayıb və 4,2%-ə düşüb. Bu, gözlənilirdi (Əlavəyə bax). Real ÜDM artımı ilin sonu üçün 1,8% qiymətləndirilir. Bir sıra analitiklər hesab edir ki, neft və neft məhsulları ixracı Qazaxıstanda 65%, Azərbaycanda 85% təşkil etsə də, ÜDM strukturu elədir ki, neft qiymətlərinin mənfi təsiri nəticəsində Azərbaycanda ÜDM azalması 0,1%, Qazaxıstanda 2,7% gözlənilir. Ölkəmizin qeyri-neft sektorunun sürəti artıb və 8 ayda rekord həddə çatıb - 11,2%.

Sentyabrda daha çox büdcədən danışıldı və qeyri-neft sektorunun büdcə gəlirlərinin əsas mənbəyi olması gərəkliyi bildirildi. Prezident qeyd etdi ki, o, balanslı olmalı, realığı nəzərə almalıdır. Ölkə investisiya layihələrindən imtina etmir, amma prioritet və pul gətirən layihələr icra edilməlidir. Büdcə israfçılığına müharibə elan edilib, bir sıra dövlət strukturlarının özəlləşdirilməsi barədə söhbətlər yenidən başlayıb.

Dövlət xərcləri optimallaşdırmaq istəyir, amma bu, çətindir. Hazırda dövlət maliyyə resursları uğrunda qurumlararası mübarizə başa çatıb: böyük resurslar yoxdur. Dəyişikliklər labüddür. Vergilər Nazirliyi uzun müddət gəlirləri artırmadı. Çünki ARDNF-dən büdcə artımı təmin edilirdi. Bu gün bu nazirlik yenidənstrukturlaşmağa gedir. 

Hökumət inflyasiya artımından qorxur. Amma inzibati yolla qiymətləri saxlamaq üçün resurslar məhduddur. Hətta loyal iqtisadi qruplar hakimiyyətdən müəyyən imtiyazları olsa da, hər zaman hakimiyyətin çağırışlarına əməl edə bilməz.  «Azərsun» holdinqin rəhbərliyi bəyan etdi ki, devalvasiyadan sonra məhsullarının qiymətini 20-30% artırmalı idi, çünki əsas məhsulu idxaldır. Onun sözlərinə görə, qiymətləri 5-10% artırıb və bu gün ziyanla işləyir. Hələ nəzərə almaq lazımdır ki, holdinqin bazarda inhisarçı mövqeyi var, güzəştli kreditlər alır. Maraqlıdır, nədən holdinqin xammalının böyük hissəsi xaricdən gətirilir. «Akkord» şirkətinin ABB-yə 1,2 mlrd manat borcu varmış. Çətin də olsa, AZAL-ın loukoster uçuşları təşkil etməsi mümkün oldu. Apteklərdə dərmanlara inzibati qiymətlər təyin edildi, sonra dərmanlar yox olmağa başladı. Hələ anlamırlar ki, rəqabət münasibətləri inflyasiya ilə mübarizənin əsas mexaizmidir.

Prezident islahatların dərinləşdirilməsi, «korrupsiya və rüşvətxorluqla daha kəskin mübarizə» zərurətindən danışdı. «Bazar avtarkiyası»na ən yaxşı cavab (bir rus analitiki postsovet iqtisadiyyatını belə adlandırıb) mülkiyyət hüququnun müdafiəsi və nöqsansız məhkəmə sistemidir. Hələlik qərarların qəbulunda sistemlilik çatışmır. Demək, ayrı-ayrı addımlar yox, eyni anda bir neçə sinxron addım lazımdır. Rusiya iqtisadiyyatının çıxışı üçün 3 sinxron addım elan edilib: şaxələndirmə, investisiyalar, xərclərin azaldılması. Amma keçmiş maliyyə naziri Kudrin hesab edirdi ki, Rusiyanın iki problemi var: institutlar və korrupsiya.