2023-ci ildə Kənd təsərrüfatı sahəsində 10 mühüm hadisə

1. 01. 01. 2023-cü ildən başlayaraq 5 il müddətində Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən müasir suvarma sistemlərinin tətbiq edildiyi təsərrüfatlarda ərzaqlıq buğda istehsalı ilə bağlı öhdəlik götürmüş şəxslər tərəfindən istehsal olunan və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Ehtiyatları Agentliyinə və un dəyirmanlarına (bundan sonra – tədarükçülər) təhvil verilən ərzaqlıq buğdaya məhsul subsidiyasının verilməsi tətbiq edilib.
2. 01.01.2023. Bilavasitə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalından (o cümlədən, sənaye üsulu ilə) alınan gəlirlər, o cümlədən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan fiziki şəxslərin bu fəaliyyət üzrə satışdankənar gəlirləri, habelə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə əlaqədar fiziki şəxslərə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına verilən subsidiyalardan, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan (o cümlədən, sənaye üsulu ilə) rezident hüquqi şəxslərin iştirakçıları olan fiziki şəxslərin dividend gəlirləri 2023-cü il yanvarın 1-dən 1 il müddətinə gəlir vergisindən azad ediliblər ([1]).
3. 14. 04. 2023. M.Q. Məmmədov Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı naziri təyin edilib
4. 25. 04. 2023. Azərbaycan Diplomatik Akademiyası (ADA) nəzdində Kənd təsərrüfatı və qida elmi fakültəsi yaradılıb.
5. 17. 05. 2023. 16-cı Azərbaycan Beynəlxalq Kənd Təsərrüfatı Sərgisi ("Caspian Agro") və 28-ci Azərbaycan Beynəlxalq Qida Sənayesi Sərgisi ("InterFood Azerbaijan") keçirilmişdir.
6. 06. 10. 2023. Nazirlər Kabinetinin Qərarına əsasən 2025-ci il iyulun 15-dən avqustun 15-dək Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatının siyahıyaalınması keçiriləcək.
7. 17. 11. 2023. “Azərbaycan Dövlət Su Ehtiyatları Agentliyinin fəaliyyətinin təmin edilməsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidenti Fərman imzalayıb.
8. 08. 12. 2023. Nazirlər Kabineti Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeliyində publik hüquqi şəxsə çevrilməsi ilə yenidən təşkil edilməsi barədə qərar qəbul edib.
9. 31. 12. 2023. “Azərbaycan Respublikasında 2019-2023-cü illərdə heyvandarlığın inkişaf etdirilməsinə və örüş-otlaq ərazilərinin səmərəli istifadə olunmasına dair” Dövlət Proqramının icra müddəti başa çatır.
10. 31. 12. 2023. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019–2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icra müddəti başa çatır.

Aqrar sahədə keçən ilə nisbətən artım göstərilsə də, əvvəlki illərlə müqayisədə geriləmələr var.

 Getməkdə olan 2023-cü il Azərbaycanın kənd təsərrüfatında bir sıra problemlərlə yadda qaldı. Belə ki, 2023-ci ildə də əvvəlki illərdə olduğu kimi fermerlər, kəndlilər yaz-yay aylarında suvarma suyu çatışmazlığı, su qıtlığı problemi ilə qarşılaşıblar. Digər tərəfdən iqlimin istiləşməsi nəticəsində 2023-cü ildə aramsız intensiv yağışların yağması, sel sularının əmələ gəlməsi, dolu düşməsi halları artdığı üçün fermerlərin, kəndlilərin təsərrüfatlarına ciddi ziyan dəyib.

2023-cü ildə kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı: Dövlət Statistika Komitəsi mətbuata açıqladığı məlumatda bildirilir ki, bu ilin yanvar-noyabr aylarında Azərbaycanda 11 milyard 571 min manat dəyərində kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal edilib. Bu göstərici ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 3,1 % çoxdur. Komitənin məlumatına görə, son bir ildə ölkədə istehsal olunmuş bitkiçilik məhsullarının dəyəri 2,8 % artaraq 5 milyard 842 milyon manat, heyvandarlıq məhsullarının dəyəri isə 3,3 % artaraq 5 milyard 728 milyon manat təşkil edib.

DSK-nin məlumatında qeyd edilir ki, Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı başa çatmaq üzrədir və dekabrın 1-nə kimi qarğıdalı da daxil olmaqla tarlalardan 3 223,1 min ton və yaxud ötən ilin eyni dövrünə nisbətən 2,9 % çox dənli və dənli paxlalı bitkilər, 995,9 min ton (5,4 % az) kartof, 1812,8 min ton (0,1 % çox) tərəvəz, 438,2 min ton (6,5 % az) bostan məhsulları, 1249,2 min ton (0,1 % çox) meyvə və giləmeyvə, 222,9 min ton (5,3 % çox) üzüm, 1123,8 min ton (12,3 % çox) yaşıl çay yarpağı, 29,2 min ton (1,3 % çox) günəbaxan, 213,5 min ton (4,8 % çox) şəkər çuğunduru, 5,3 min ton (22,3 % çox) tütün və 262,6 min ton (12,2 % az) pambıq yığılıb.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi dekabr ayının 1-nə qədər qarğıdalı da daxil olmaqla tarlalardan 3 223,1 min ton və yaxud ötən ilin eyni dövrünə nisbətən 2,9 % çox dənli və dənli paxlalı bitkilərin məhsulları əldə edilib.

Qeyd etməliyəm ki, 2022- ci ilin 11 ayında ölkədə 3115,1 min ton taxıl istehsal edilmişdir ki, bu da son 5 ilin ən aşağı göstəricisi idi. Bu səbəbdən də bu il taxıl istehsalında göstərilən 2,9% artım elə də yüksək deyil. Əgər son 5 ildə taxıl istehsalı ilə bağlı göstəricilərə diqqət yetirsək, görərik ki, bu ilin 11 ayında taxıl istehsalı 2019-cu ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 9,0% azdır. Belə ki, son 4 ildə taxıl istehsalı artmaq əvəzinə, 315,4 min ton azalıb.

DSK 2023-cü ildə ilkin çəkidə buğda istehsalını 1828,6 min ton göstərmişdir ki, bu da əvvəlki ilə nisbətən 92,5 min ton çoxdur. Qeyd etməliyəm ki, bu il “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Ərzaqlıq buğda ilə özünütəminetmə səviyyəsinin yüksəldilməsinə dair bir sıra tədbirlər haqqında” Fərmanından irəli gələn tədbirlər üçün dövlət büdcəsindən 180 milyon manat maliyyə vəsaitləri ayrılmışdır ([2]). Buğda istehsalı üçün dövlət büdcəsindən bu qədər vəsait ayrılsa da, bu il buğda istehsalı cəmi 5,3 faiz artmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, son bir neçə ildə buğda istehsalı kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. Hesablamalar göstərir ki, 2019-cu illə müqayisədə 2023-cü ildə buğda istehsalı 342,9 min ton, yəni 15,8%  azalmışdır.

DSK-nın məlumata görə, bu ilin yanvar-dekabr aylarında 995,9 min ton kartof istehsal edilmişdir ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 5,4% faiz azdır. Əvvəlki illə müqayisədə 2023-cü ildə kartof istehsalının azalmasına səbəb əkin sahələrinin azalması olmuşdur. Komitənin yaydığı məlumatda bildirilir ki, 2023-cü ildə kartof üçün ayrılmış əkin sahələri (49,4 min hektar) əvvəl ki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 9,9 faiz azalıb. Onu da qeyd etməliyəm ki, bu il əvvəlki ilə nisbətən kartofun əkin sahələri əsasən kartofçuluq rayonlarında azalmışdır. Ölkənin ən böyük kartofçuluq regionu olan Qazax-Tovuz iqtisadi rayonunda 2022-ci ildə 24292 hektar cahədə kartof əkini həyata keçirildiyi halda, bu il əkin sahəsi 2,5 min hektar, yəni 10,5% azalmışdır.

DSK-nın məlumatına görə, bu ilin yanvar-noyabr aylarında 1123,8 min ton (12,3 % çox) yaşıl çay yarpağı istehsal edilmişdir. Qeyd etməliyəm ki, 2018-ci ildə “Azərbaycan Respublikasında çayçılığın inkişafına dair 2018–2027-ci illər üçün dövlət proqramı” qəbul edilmişdir. Dövlət Proqramının icrası nəticəsində 2027-ci ilədək əkin sahələrinin 3000 hektara, yaşıl çay yarpağı yığımının 8,5 min tona çatdırılması nəzərdə tutulur. Proqramın qəbulundan 5 ildən artıq müddət keçsə də, hələ də bu sahədə irəlləyiş yoxdur. Bu ilin 11 ayı ərzində əvvəlki ilin yni dövrü ilə müqayisədə çay istehsalında 12,3 faiz artım göstərilsə də bu göstərici 2021-ci illə müqayisədə aşağıdır.

Onu da qeyd etməliyəm ki, bu ilin yanvar-oktyabr ayları ərzində çay ixracı fiziki çəkidə 2,7 dəfə, dəyər ifadəsində isə 47,4% azalmışdır. Bu ilin 10 ayı ərzində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə çay ixracatçılarınn gəlirləri 4,8 milyon dollardan çox azalmışdır.

 Statistika Komitəsinin məlumatına görə, bu ilin yanvar-noyabr aylarında 262,6 min ton pambıq yığılmışdır ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 12,2 faiz azdır. Qeyd etməliyəm ki, 2017-ci ildə  “Azərbaycan Respublikasında pambıqçılığın inkişafına dair 2017–2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı” qəbul edilmişdir. Proqramda 2022-ci ildə xam pambıq istehsalı 500 min tona çatdırılacağı qeyd edilmişdir. Lakin 2022-ci ildə cəmi 322,4 min ton pambıq istehsal edilmişdir ki, bu da  dövlət proqramında nəzərdə tutulduğundan 35,5% az olmuşdur. Bu ilin 11 ayının istehsal göstəricisi isə bu sahədə vəziyyətin çox kritik olduğunu deməyə əsas verir.

Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, bu ilin 10 ayı ərzində əvvəlki ilə nisbətən pambıq ixracından əldə edilən gəlirlər 53,8 mlyon dollar azalıb. 2022-ci ilin 10 ayı ərzində 187,4 milyon dollar dəyəridə pambıq ixrac edildiyi halda, bu ilin eyni dövrü ərzində pambıq ixracı dəyər ifadəsində 133,6 milyon dollar təşkil etmişdir. Bu da əvvəlki ilə nisbətən 28,7 faiz azdır. Bu ilin yanvar-oktyabr aylarında pambıq idxalında isə artım müşahidə edilib. Belə ki, əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə pambıq idxalı 14,1% artmışdır.

 DSK yaydığı məlumatda bildirilir ki, bu ilin yanvar-noyabr aylarında 5,3 min ton (22,3 % çox) tütün istehsal edilmişdir. Xatırladım ki, 2017-ci ildə “Azərbaycan Respublikasında tütünçülüyün inkişafına dair 2017–2021-ci illər üçün Dövlət Proqramı” qəbul edilmişdir. Həmin proqramda 2021-ci ilədək əkin sahələrinin 6000 hektara, tütün istehsalının 12 min tona çatdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Proqramın qəbulundan 6 il müddət keçsə də nə əkin sahəsini, nə də məhsul istehsalını nəzəzərdə tutulan səviyyəyə qaldırmaq mümkün olmamışdır.

 DSK yaydığı məlumatda göstərilir ki, 2023-cü ilin yanvar-dnoyabr ayları ərzində 213,5 min ton (4,8 % çox) şəkər çuğunduru istehsal edilmişdir. Xatırladım 6 il əvvəl (2017-ci ildə) bu ilin göstəricisindən 92% çox, yəni 410 min ton şəkər çuğunduru istehsal edilmişdir. Bu da o deməkdir ki, 2023-cü ildə şəkər çuğunduru istehsalı 6 il əvvəlki göstəricidən 92%  az olmuşdur.

 Bu il barama istehsalının 357,0 ton olduğu və bu göstəricinin 2022-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 4,6 faiz çox olduğu göstərilir. Son 5 ilin statistik rəqəmlərinə nəzər sldıqda görürük ki, barama istehsalı bir il artır, sonrakı ildə isə azalır. Ümumilikdə barama istehsalının son 5 il ərzində 30,5%, son 4 ildə isə 44,5% azaldığını görürük. 2017-ci ilin noyabr ayında “Azərbaycan Respublikasında baramaçılığın və ipəkçiliyin inkişafına dair 2018–2025-ci illər üçün Dövlət Proqramı” qəbul edilmışdır. Həmin Dövlət Proqramında əsas hədəf kimi “Dövlət Proqramının icrası nəticəsində 2025-ci ilədək yaş barama istehsalı həcminin 6,0 min tona çatdırılması nəzərdə tutulur”. Proqramın icra müddəti 8 il olsa da artıq 6 ili arxadadır. Bu müddət ərzində barama istehsalı 357,0 tona çatdırılıb. Məqsədə nail olmaq üçün növbəti iki ildə barama istehsalını 16,8 dəfə artırmaq lazım olacaq. Bu isə qeyri-mümkündür.

 DSK 2023-cü ilin yanvar-dekabr aylarında quş əti də daxil olmaqla diri çəkidə 538,2 min ton ət istehsal edildiyini və ət istehsalının əvvəlki ilə nisbətən 3,1 artdığını göstərmişdir. Ət istehsalındakı artım ölkəyə gətirilən diri heyvanların hesabına mümkün olmuşdur. Belə ki, bu ilin 10 ayı ərzində ölkəyə 95,6 milyon dollar dəyərində əsasən kəsim üçün nəzərdə tutulan diri heyvanlar idxal edilib ki, bu da əvvəlki illin eyni dövrü ilə müqayisədə 58,9% çoxdur. Apardığımış hesablamalar göstərdi ki, ölkəyə gətirilən diri hehvanlar hesabına diri çəkidə 32 min ton daha çox ət idxal edilmişdir. Bu isə o deməkdir ki, əvvəlki ilə nisbətən ət istehsalıı (3,1%) artmamış, əksinə, 8,2% azalmışdır.

 Digər tərəfdən bu ilin 10 ayı ərzində ölkəyə 69,9 milyon dollar dəyərində 34,8 min ton ət idxal edilmişdir. Bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə fiziki çəkidə 3,1 faiz, dəyər ifadəsində isə 11,7% çoxdur. Ət istehsalında və idxalında bu qədər artım göstərilsə də, DSK oktyabr və əvvəlki aylarda mal və qoyun ətinin bahalaşdığını qeyd etmişdir.

DSK-nın məlumatına görə, bu ilin 11 ayı ərzində 2 062,2 min ton süd istehsal edilmişdir ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 1,3% çoxdur. Bununla yanaşı eyni zaman ərzində ölkəyə əvvəlki ilə nisbətən fiziki çəkidə 23,8%, dəyər ifadəsində isə 36,4% çox süd idxal edilmişdir. Qeyd etməliyəm ki, bu ilin 10 ayı ərzində ölkəyə idxal edilən südün qiyməti əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 10,0% artmışdır. Baxmayaraq ki, dünyada südün qiyməti ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 20,1% aşağı düşmüşdür.

Beləliklə, bu ilin yanvar-noyabr aylarında kənd təsərrüfatında artım göstərilsə də, apardığımız araşdırmalar göstərdi ki, son bir neçə ildə əsas kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında çox ciddi geriləmələr var. Belə ki, bu ilin 11 ayında taxıl, o cümlədən buğda, yaşıl çay yarpağı, tütün, barama və digər məhsulların istehsalında artım göstərilsə də, həmin məhsulların istehsalı əvvəlki illərə nisbətən azalmışdır. Bu da o deməkdir ki, Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı dayanıqlı deyil. Araşdırmalar göstərir ki, ölkədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı bir il cüzi artsa da, növbəti ildə yenə azalaraq əvvəlki səviyyəyə düşür. Və belə hallar tez-tez təkrarlanır.

[1] https://president.az/az/articles/view/58491

[2] https://nk.gov.az/ru/xeberler/matbuat-xidmatinin-malumati/bas-nazir-ali-asadov-milli-maclisda-cixis-edib-2546