İndi imkanları əldən buraxırıq, sonra peşman olacağıq

Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında  ölkəyə 1 milyard  787 milyon dollar dəyərində yeyinti məhsulları idxal edilmişdir ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 2,8% azdır. Belə ki, 2022-ci ilin 10 ayı ərzində yeyinti məhsullarının idxal dəyəri 1 milyard 838,3 milyon dollar təşkil etmişdir. Göründüyü kimi bu ilin yanvar-oktyabr aylarında əvvəlki ilə nisbətən yeyinti məhsullarının idxalı dəyər ifadəsində 52,2 milyon dollar azalmışdır. Azalmaya səbəb dünya bazarında ərzaq məhsullarının qiymətlərinin aşağı düşməsi olmuşdur. Belə ki, bu ilin on ayı ərzində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ölkəyə idxal edilən buğdanın idxal dəyəri 25%, bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların idxal dəyəri isə 28,6% azalmışdır. Hesablamalar göstərdi ki, əvvəlki ilin eyni dövrü ilə

müqayisədə yalnız iki mal qrupu üzrə ( buğda, bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar) ölkədən çıxarılan vəsaitin məbləği 146,2 milyon dollar azalmışdır.

Onu da qeyd etməliyəm ki, 2023-cü ilin 10 ayı ərzində 2013-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ölkəyə idxal edilən yeyinti məhsulları dəyər ifadəsində 87,3% artmışdır. Bu isə o deməkdir ki, ölkədən yeyinti məhsullarının idxalı üçün on il əvvəlkindən 833,3 milyon dollar çox vəsait çıxarılmışdır.

Bu ilin yanvar-oktyabr aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ət, süd, düyü, idxalı həm fiziki çəkidə həm dədəyər ifadəsində artmışdır. Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların idxalında artım isə fiziki çəkidə 1,1% təşkil etmişdir.

Bu ilin yanvar-sentyabr aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə əsas heyvandarlıq məhsulları həm fiziki çəkidə, həm də dəyər ifadəsində nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb. Belə ki, 10 ay ərzində ət idxalı dəyər ifadəsində 11,7%, fiziki çəkidə 3,1%, süd və qaymaq idxalı fiziki çəkidə 23,8%, dəyər ifadəsində 36,4%, əsasən kəsim üçün nəzərdə tutulan diri heyvanların idxalı isə dəyər ifadəsində 58,9% artıb.

Bu il kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağların idxalının 14,7 faiz azalması əvvəlki ildə yığılmış ehtiyat yağların hesabına mümkün olmuşdur. Belə ki, 2022-ci ildə əvvəlki ilə nisbətən ölkəyə 3 min 528 ton daha çox kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağlar idxal edilmişdir ki, bu da bu ilin 10 ayı ərzində idxalda azalan (2290 ton) kərə yağının həcmindən 1 min 238 ton çoxdur. Onu da qeyd etməliyəm ki, hələ də əvvəlki ildən qalmış ehtiyatlar hesabına qarşıdan gələn aylarda da kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağların idxalında azalma baş verə bilər.  

Bu ilin 10 ayı ərzində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə dənli bitkilərin idxalı dəyər ifadəsində 19,4% azalmışdır. Bu, qeyd edildiyi kimi taxıl məhsullarınnın dünya bazarında ucuzlaşması nəticəsində mümkün olmuşdur. On ay ərzində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə buğda idxalı fiziki çəkidə 6,9 min ton azalmışdır. Bununla yanaşı fiziki çəkidə düyü idxalı 1,9 min ton, qarğıdalı idxalı isə 7,2 min ton artmışdır. Digər tərəfdən taxıldan əldə edilən məhsulların idxalında ciddi artım baş vermişdir. Belə ki, bu ilin yanvar-oktyabr aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə taxıldan, undan, nişastadan və ya süddən alınan hazır məhsullar; un qənnadı məmulatları idxalı 16,8%, unüyütmə-yarma sənayesi məhsulları; səməni; nişastalar; inulin;  buğda kleykovinası idxalı isə 33,9% artmışdır.

Bu ilin əvvəlindən oktyabr ayının sonunadək bir sıra mal qruplarının idxalınada da ciddi artım baş vermişdir. 2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə balıqlar və xərçəngkimilər, mollyusklar və digər  su onurğasızların idxal dəyəri 2022-ci ilin eyni dövrü ilə ilə müqayisədə 20,5%, ətdən, balıqdan, xərçəngkimilərdən, mollyusklardan və ya digər su onurğasızlarından alınan hazır məhsulların idxalı 2,2%, əsasən kəsim üçün nəzərdə tutulan diri heyvanların idxalı dəyər ifadəsində 58,9%, taxıldan, undan, nişastadan və süddən alınan hazır məhsulların idxalı 16,8%, şəkər və şəkərdən hazırlanan qənnadı məmulatlarının idxalı 21,6%, müxtəlif ərzaq məhsulları 5,7%, unüyütmə-yarma sənayesi məhsulları; səməni; nişastalar; inulin;  buğda kleykovinası isə 33,9% artmışdır (Cədvəl 2).

2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında ixrac olunan meyvə-tərəvəz məhsullarından əsasən tomat, kartof, meşə fındığı, alma, xurma və nar olub. Ölkənin əsas ixrac məhsullarından olan meyvə-tərəvəz ixracı bu ilin 10 ayı ərzində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə fiziki çəkidə 16,2%, dəyər ifadəsində 11,4% artmışdır. Kartof və tomat istisna olmaqla digər məhsulların ixracında həm fiziki çəkidə, həm də dəyər ifadəsində ciddi artım baş vermişdir. Əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bu il fiziki çəkidə meşə fındığı ixracı 21%, alma ixracı 25,5%, xurma ixracı 7,9%, nar ixracı isə fiziki çəkidə 2 dəfə artmışdır. Eyni zaman ərzində kartof ixracı fiziki çəkidə 9,1%, dəyər ifadəsində 11,4%, tomat ixracı fiziki çəkidə 1,3%, dəyər ifadəsində isə 8,0% azalmışdır (Cədvəl 3).

Onu da qeyd etməliyəm ki, son 3 ildə tomat ixracı kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. Belə ki, 2020-ci ilin yanvar-oktyabr ayları ilə müqayisədə bu ilin eyni dövrü ərzində tomat ixracı dəyər ifadəsində 46,9 milyon dollar, yəni 27,1%, fiziki çəkidə isə 46,9 ton, yəni 29,2% azalıb. Yəni bu ilin on ayı ərzində tomat ixracatçıları iki il əvvəlkindən 46,9 milyon dollar az gəlir əldə etmişlər.

Bu ilin yanvar-oktyabr aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bir sıra məhsulların ixracında ciddi azalmalar baş vermişdir. Belə ki, 10 ay ərzində bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların ixracı fiziki çəkidə 19,5%, şəkər ixracı 29,5%, çay ixracı isə 2,7 dəfə azalmışdır.

2023-cü ilin on ayı ərzində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ölkəyə idxal edilən 1 ton buğdanın idxal dəyəri 84 dollar (24,3%), bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların 1 tonunun idxal dəyəri isə 523,2 dollar (29,5%) ucuzlaşmışdır.

Araşdırmalar göstərdi ki, dünya bazarında bəzi ərzaq məhsullarının qiymətləri aşağı düşdüyü halda, həmin məhsullar ölkəyə yüksək qiymətlə idxal edilir. Belə ki, keçən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə dünya bazarında ətin qiyməti 3,4%, südün qiyməti 20,1% ucuzlaşdığı halda, Azərbaycana bu ilin 10 ayı ərzində idxal edilən ətin qiyməti əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 8,4%, südün qiyməti isə 10,2% artmışdır.

İdxal edilən yeyinti məhsullarının qiymətlərinin artımı öz növbəsində Azərbaycanın daxili bazarda qiymət artımına səbəb olmuşdur.

Dövlət Statistika Komitəsinın bu ilin oktyabr ayı üçün təqdim etdiyi məlumatda bildirilir ki, 2023-ci ilin yanvar-oktyabr aylarında ərzaq məhsullarının istehlak qiymətləri indeksi 2022-ci ilin yanvar-oktyabr aylarına nisbətən 117,2 faiz təşkil etmişdir.

Cari ilin aprel ayında qida məhsullarının istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki aya nisbətən 100,2 faiz, əvvəlki ilin müvafiq ayına nisbətən 111,4 faiz təşkil etmişdir. 2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında 2022-ci ilin yanvar-oktyabr aylarına nisbətən qida məhsullarının istehlak qiymətləri indeksi 111,7% təşkil etmişdir.

Qeyd etməliyəm ki, dünyada qida məhsulları qiymətləri ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 10,9 faiz aşağı olmuşdur. Belə ki, FAO-nun yaydığı məlumata görə 2023-cü ilin oktyabr ayında FAO-nun Ərzaq Qiymətləri indeksi ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 10,9 faiz aşağı düşmüşdür. Azərbaycanda isə 2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarnda keçən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə qida məhsullarının istehlak qiymətləri 11,7% yüksək olub. Görqdüyünüz kimi dünyada ərzağın qiyməti 10,9% aşağı düşdüyü halda, Azərbaycanda 11,7% artmışdır.

Dövlət Statistika Komitəsinın yaydığı məlumatda bildirilir ki, cari ilin oktyabr ayında əvvəlki aya nisbətən ayrı-ayrı ərzaq məhsullarından daha çox bahalaşma düyünün, mal və qoyun ətinin, təzə balığın, südün, yumurtanın, üzümün, pomidorun, xiyarın, bibərin, badımсanın, yerkökünün, çuğundurun, kartofun, sarımsağın, meyvə şirəsinin, qiymətlərində baş vermişdir. Gördüyünüz kimi əsas heyvandarlıq məhsulları (mal və qoyun ətin, süd və yumurta) bahalaşmışdır.

Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, il ərzində yeyinti məhsullarının idxalı üçün Azərbaycandan çıxarılan 2,3 milyard (2022-ci il) dollardan çox vəsait digər ölkələrin fermerlərinin biznesini genişləndirir, onların sosial durumunu yaxşılaşdırır. Bizim ölkənin imkanları bu qədər vasaitlə birlikdə əldən verilir. Halbuki bu gün Azərbaycan kəndlilərinin, fermerlərinin həmin vəsaitlərə daha çox ehtiyacı var.

Ölkədə əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olduğu bir zamanda heyvandarlıq məhsullarının idxalının ilbəil artmasını həmin məhsulların ölkə daxilində istehsalının azalması ilə əlaqələndirmək olar. Ümumiyyətlə, son bir neçə ildə heyvandarlıq məhsullarının idxalı ilə bağlı statistik rəqəmləri nəzərdən keçirdikdə belə qənaətə gəlmək olur ki, ölkənin ət, süd məhsullarına olan təlabatı idxaldan asılı vəziyyətdə salınır.

İdxalda marağı olan inhisarçıların merkantil maraqlarına uyğun olaraq bu aslılıq get-gedə artmaqda davam edir. Daxili bazarda özünə yer tapa bilməyən yerli məhsul isə bazarlardan sıxışdırılaraq çıxarılır. Elə bu kimi səbəbdən də kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilbəil azalır.

Kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalından yerli fermerlərin yaxşı gəlir əldə etmək imkanı olduğu halda, çox təəssüflər olsun ki, bu imkanlar əldən verilir. İndi imkanları əldən buraxırıq, sonra peşman olacağıq.

Azərbaycan özünün ərzaq məhsullarına olan təlabatını daxili istehsal hesabına tam ödəyə bilər.

Azərbaycanda əsas ərzaq malları və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün əlverişli torpaq-iqlim şəraiti mövcuddur. Azərbaycan özünün ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, digər ölkələrə böyük həcmdə bir sıra ərzaq malları, kənd təsərrüfatı məhsulları ixrac edə bilər. Bunun üçün sahədə mövcud olan problemlər aradan qaldırılmalı və sahə üzrə peşəkarlar, mütəxəssislər hazırlanmalıdır.

Azərbaycan hökumətinin qarşısında duran ən əsas vəzifələrdən biri əhalinin ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarına olan təlabatını daxili istehsal hesabına maksimum ödənilməsi, idxaldan aslılığın aradan qaldırılması olmalıdır. Bir daha qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanın ərzaq məhsullarına olan təlabatını tam ödəməsi üçün ölkə daxilində bütün resurslar kifayət qədərdir.

ƏLAVƏLƏR

Əlavə 1

Cədvəl 1. 2022-ci və 2023-cü ilin yanvar-oktyabr ayları üzrə yeyinti məhsullarının idxalı (miqdarı ton, dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

Əlavə 2

Cədvəl 2. 2022-ci və 2023-cü ilin yanvar-oktyabr ayları üzrə yeyinti məhsullarının idxalı ( dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

Əlavə 3

Cədvəl 3. 2022-ci və 2023-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı (miqdarı ton, dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi