İstehsal artırsa, idxal niyə artır, qiymətlər niyə qalxır?!

Bu ilin yanvar-may ayları ərzində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının 3,3 faiz artması ilə bağlı məlumat yayılıb. Məlumatı “Azərbaycan” qəzeti yayıb. “Azərbaycan” qəzeti Dövlət Statistika Komitəsindən əldə etdiyi məlumatlara əsaslanaraq qeyd edir ki, cari ilin 5 ayında kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun faktiki qiymətlərlə dəyəri 2 milyard 639,8 milyon manat təşkil edib. Bunun 2 milyard 28,4 milyon manatı heyvandarlıq, 611,4 milyon manatı bitkiçilik məhsullarının payına düşüb. 2021-ci ilin eyni dövrünə nisbətən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı 3,3%, o cümlədən heyvandarlıq üzrə 2,8%, bitkiçilik üzrə 5,1 faiz artıb[1].

Məlumatda bildirilir ki, ölkədə iyunun 1-nədək yaz-tarla işləri davam etmişdir: “İlin əvvəlindən həmin vaxtadək 382,6 min hektar sahədə yazlıq bitkilərin səpini aparılıb. Sözügedən dövrdə 63,4 min hektar sahədə dənlilər və dənli paxlalı bitkilər əkilib ki, bunun da 29,3 min hektarı qarğıdalıdır. Eyni zamanda 54,7 min hektar sahədə kartof, 64 min hektarda tərəvəz, 20 min hektarda bostan bitkiləri, 104,3 min hektarda pambıq, 11,4 min hektarda dən üçün günəbaxan, 5 min hektarda şəkər çuğunduru, 2,2 min hektarda tütün, 55,3 min hektarda çoxillik otlar, 1 min hektar sahədə birillik otlar və 1,3 min hektarda digər yazlıq bitkilər əkilib”.

Məlumatda diqqəti çəkən məqamlardan biri kartofun əkin sahəsi ilə bağlıdır. Apardığımız müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, son bir neçə ildə kartofun əkin sahəsi xeyli azalmışdır. Baxmayaraq ki, ölkə özünün kartofa olan təlabatını ödəyə bilmir, bu səbəbdən də daxili bazarda kartofun qoyməti digər ölkələrlə müqayisədə xeyli yüksəkdir. Azərbaycan bazarında kartofun qoyməti qonşu ölkələrlə müqayisədə xeyli yüksək olması haqda 3 ay əvvəl ASTNA. biz saytında gedən məqalədə qeyd edilmişdir: “Azərbaycanda istehlakçılara 1 kiloqramı 1,20-1,30 manata təklif edilən kartof İranda iki dəfə ucuz, 60-70 qəpiyə, Türkiyədə 3 dəfə ucuz, 35-38 qəpiyə, Gürcüstanda isə 73% ucuz, 74 qəpiyə satılır”[2]. Bununla yanaşı bu il cəmi 54,7 min hektar sahədə kartof əkini həyata keçirildiyi bildirilir.

Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan 2005-ci ildə kartofun əkin sahəsini 70,7 min hektara qədər artıra bilmişdir. Elə həmin ildə də 1 milyon 83 min ton kartof istehsal olmuşdur ki, bu da ölkə üzrə adambaşına 128 kiloqram məhsul demək idi. Son 15 ildə kartof istehsalı azalmışdır. Hətta 2014- cü ildə istehsal 2005-ci illə müqayisədə 32,2% azalaraq 819,3 min tona düşmüşdür. Sonrakı illərdə də istehsal 2005-ci ilin göstəricisi səviyyəsinə qalxmamışdır. 2005-ci ildən 2020-ci ilin sonunadək ölkə əhalisi 19,7% (1 milyon 672 min nəfər) artdığı halda, ikinci çorək hesab edilən kartofun istehsalı bu müddət ərzində 4,2% azalmışdır. Bu müddət ərzində əhalinin kartofa olan ehtiyacının bir hissəsi idxal hesabına təmin edilmişdir. 2005-ci ildə ölkəyə cəmi 3,9 milyon dollar dəyərində 31,6 min ton kartof idxal edildiyi halda 2020-ci ildə 49,5 milyon dollar dəyərində 182,6 min ton kartof idxal edilmişdir. 2019-cu ildə isə 2005-ci illə müqyisədə kartof idxalı dəyər ifadəsində 13,8 dəfə, fiziki çəkidə isə 6,1 dəfə artmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, 15 il ərzində idxal olunan kartofun yalnız həcmi deyil, həm də dəyəri artmışdır. Belə ki, 2005-ci ildə 1 ton kartofun idxal dəyəri 123,4 dollar (o zamankı məzənnə ilə 113,5 manat) təşkil etdiyi halda, 2020-ci ildə 1 ton kartof 271 dollara (460,8 manata) idxl edilmişdir. Yəni kartof idxalı 15 il ərzində dollar ifadəsində 2,2 dəfə, manat ifadəsində isə 4 dəfə artmışdır. Son bir neçə illərdə kartofun qiymətinin beynəlxalq bazarlarda bu qədər artması Azərbaycan fermerlərinin bu sahəyə marağını artırmalı idi. Lakin sahədə mövcud olan problemlər, xüsusilə suvarma suyu və keyfiyyətli toxum çatışmazlığı sahənin inkişafına əngəl yaradır.

Digər bir məqam isə bu il tütünün əkin sahəsinin azalması ilə bağlıdır. Belə ki, məlumatda 2,2 min hektarda tütün əkininin həyata keçirildiyi bildirilir. Bu il cəmi 2,2 min hektarda tütün əkininin həyata keçirilməsi o deməkdir ki, hakimiyyətin tütünçülüyün inkişafı ilə bağlı qəbul etdiyi dövlət proqramı tam iflasa uğradı.

Hələ 2017-ci ildə Qaxda Prezident İlham Əliyev barama, tütün və fındıq istehsalının inkişafı məsələlərinə dair respublika müşavirəsində demişdi: “Tütünçülüklə bağlı atılmış ilk addımlar öz nəticəsini verir. Bu müşavirədən sonra çox ciddi proqram qəbul ediləcək. 2021-ci ilə qədər tütün istehsalı üçün əkin sahələri iki dəfə genişləndirilməlidir. İndiki 3200 hektardan təqribən 6 min hektara çatdırılmalıdır. Buna imkan var və aidiyyəti qurumlar bu işlərlə ciddi məşğul olsunlar. Belə olan halda, əgər biz orta məhsuldarlığı 2 ton götürsək, hər il Azərbaycanda 12 min ton quru tütün istehsal olunacaq və bu, ölkəmizə böyük xeyir gətirəcək, valyutamız xaricə getməyəcək, əksinə, ixrac imkanlarımız da yarana bilər”.

2017-ci ildə qəbul edilən “Azərbaycan Respublikasında tütünçülüyün inkişafına dair 2017–2021-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nda tütünçülüyün ozamankı vəziyyəti təhlil edilmiş və son 10 ildə tütünçülükdə tənəzzül müşahidə olunduğu qeyd edilmişdir. Dövlət proqramında 2016-cı ildə tütünün əkin sahəsinin 2,4 min hektar, istehsal həcminin isə 3,6 min ton təşkil etdiyi və bu göstəricilərin sahənin potensial imkanlarından xeyli aşağı olduğu qeyd edilmişdir.

Proqramda o da qeyd edilmişdir ki, “Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi Azərbaycanda tütünçülük ənənələrinin bərpa olunmasına, tütün emalı müəssisələrinin xammala olan tələbatının daxili istehsal hesabına ödənilməsinə, bölgələrin aqrar-sənaye potensialının artırılmasına, xüsusilə regionlarda yaşayan əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına, tütün və tütün məmulatı üzrə idxaldan asılılığın azaldılmasına, tütün və tütün məmulatı məhsullarının ixracının və tütünçülüklə bağlı digər sahələrin inkişafına mühüm töhfə verəcəkdir”. Və proqramda İlham Əliyev dediyi kimi tütünçülükdə 2021-ci ilədək orta məhsuldarlıq 20 sentner olmaqla, əkin sahələrinin 6000 hektara, tütün istehsalının 12 min tona çatdırılması nəzrdə tutulurdu. Təəssüflər olsun ki, Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan hədəflərə (əkin sahəsini 6000 hektara çatdırmaq) nəinki nail olunmadı, əksinə, tütünün əkin sahəsi 2022-ci ildə dövlət proqramın qəbulundan əvvəlki illə müqayisədə 8,3% azalaraq 2,2 min hektara enib.   

DSK-nın təqdim etdiyi məlumatda kənd təsərrüfatı məhsullarının yığımı ilə bağlı bildirilir ki, iyun ayının 1-nə kimi tarlalardan 54,7 min ton taxıl, 195,5 min ton kartof, 326,2 min ton tərəvəz, 24,1 min ton meyvə və giləmeyvə, 372,6 ton yaşıl çay yarpağı yığılıb. Toplanan kartof, tərəvəz və meyvələr əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə çox, taxıl və yaşıl çay isə az olub.

Məlumatda qeyd edilir ki, bu ilin 5 ayı ərzində taxıl və yaşıl çay istehsalı azalmış, digər bitkiçilik məhsulları, kartof, tərəvəz, meyvə, giləmeyvə əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə çox olmuşdur. Qeyd etməliyəm ki, bu ilin 5 ayı ərzində buğda və düyü istisna olmaqla bitkiçilik məhsulları, xüsusən meyvə-tərəvəz idxalı fiziki çəkidə 2,1%, dəyər ifadəsində 8,4%, çay fiziki çəkidə 5,6%, dəyər ifadəsində 30,3% artmışdır.

Məlumatda 2022-ci ilin yanvar-may aylarında 2021-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə heyvandarlıq məhsullarının 2,8% artdığı qeyd edilir. Əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən quş əti də daxil olmaqla diri çəkidə ət istehsalı 3 faiz artaraq 220,1 min ton təşkil edib. Süd istehsalının 890,9 min ton, yumurta istehsalının 824,8 milyon ədəd istehsal olunduğu bildirilir. Müvafiq olaraq süd istehsalı 1,9%, yumurta istehsalı isə 3 faiz artıb.

Qeyd etməliyəm ki, bu ilin yanvar-may aylarında heyvandarlıq məhsullarının idxalında ciddi artım baş vermişdir. Belə ki, ət idaxlı fiziki çəkidə 4,4%, əsasən kəsim üçün idxal edilən diri heyvanların idxalı isə dəyər ifadəsində 54,5% artmşdır. Süd və süd məhsullarının idxalında daha ciddi artım olduğunu görürük. Əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə süd idxalı fiziki çəkidə 39,9%, kərə yağı idxalı fiziki çəkidə 32,7%, dəyər ifadəsində 51,6%, bitki və heyvan mənşəli yağların idxalı isə 16,6% fiziki çəkidə, 41,2% dəyər ifadəsinda artıb.

Məlumatda o da qeyd edilir ki, iyunun əvvəlinə 32,7 ton barama istehsal edilib. Bu da 2021-ci ilin eyni vaxtının göstəricisindən 2,9 dəfə çoxdur. Qeyd etməliyəm ki, DSK-nın barama istehsalının artımı ilə bağlı verdiyi məlumat 2 həftə keçdikdən sonra tamamilə dəyişib. Əldə etdiyimiz məlumata görə, 2022-ci ildə 2021-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ölkədə barama istehsalı xeyli azalıb. Belə ki, keçən il iyun ayının 14-dək ölkənin barama tədarükü məntəqələrinə 428,29 ton yaş barama təhvil verildiyi halda bu il cəmi 319 ton 366 kiloqram barama təhvil verilib ki, bu da 2021-ci ilin göstəricisi ilə müqayisədə 25,4% azdır.

Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, DSK kənd təsərrüfatında yaz-tarala işlərinin gedişi, məhsul yığımı və istehsalla bağlı məlumatları ictimaiyyətə sistematik olaraq təqdim etmir. Bu səbəbdən də mövsümdə görülən işləri, əldə edilmiş nəticələri əvvəlki illərlə müqayisə etmək müəyyən çətinliklər yaradır.

Beləliklə, DSK 2022-ci ilin 5 ayı ərzində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında 3,3 faiz artım göstərsə də, bu ilin yanvar-may aylarında yeyinti məhsulları idxalı ciddi şəkildə artmışdır. Belə ki, 2022-ci ilin yanvar-may aylarında ölkəyə 875 milyon 67 min dollar dəyərində yeyinti məhsulları idxal edilmişdir ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 15,9% çoxdur.

Diqər tərəfdən DSK təqdim etdiyi digər məlumatda qeyd edilir ki, 2022-ci ilin yanvar-may aylarında istehlak qiymətləri indeksi 2021-ci ilin yanvar-may aylarına nisbətən ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə 117,9 faiz təşkil etmişdir. Həmin məlumatda o da qeyd edilir ki, 2022-ci ilin may ayında ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları üzrə istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki ilin may ayına nisbətən 120,2 faiz təşkil etmişdir.

DSK-nın məlumatına əsasən ayrı-ayrı aylar üzrə apardığımız hesablamalar göstərdi ki, bu ilin yanvar-may ayları ərzində istehsal olunan heyvandarlıq məhsulları digər ərzaq məhsullarına nisbətən daha çox bahalaşmışdır. Baxmayaraq ki, DSK bu ilin yanvar-may ayları ərzində heyvandarlıq məhsulları istehsalıda 2,8% artım göstərmişdir, bu ilin yanvar və fevral aylarında əvvəlki aylara nisbətən heyvandarlıq məhsullarından daha çox qoyun, mal və toyuq ətinin, pendirin, kəsmiyin, xamanın, sterilizə olunmuş üzlü südün, kərə yağının, mart ayında toyuq ətinin, pendirin, xamanın, kərə yağının, aprel ayında toyuq ətinin, pendirin, may ayında toyuq ətinin, pendirin, kərə yağının qiymətlərində daha çox artım baş vermişdir.

Həmçinin yanvar-may ayları ərzində istehsal edilən bitkitkiçilik məhsullarından əvvəlki aylara nisbətən yanvar-fevral aylarında xiyarın, pomidorun, aprel-may ayında təzə kartofun qiymətləri artmışdır.

Beləliklə, bu ilin yanvar-may aylarında bir sıra kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında artım olduğu göstərilsə də, ölkəyə eyni adda məhsulların idxalı artmışdır. Paradoks budur ki, daxili bazarda həmin məhsulların qiymətləri də artmaqda davam etmişdir.

[1]https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/5-ayda-kend-teserrufati-mehsullarinin-istehsali-33-faiz-artib-1656454598    

[2] https://astna.biz/ext/news/2022/3/subsc/eco-agriculture/az/2430.htm