On ildə ərzaq idxalı üçün çıxarılan valyuta 2,4 dəfə artıb. Çıxış yolu var

Dövlət Gömrük Komitəsinin (DGK) məlumatına görə, 2024-cü ilin yanvar  ayında ölkəyə 181 milyon 414 min dollar dəyərində yeyinti məhsulları idxal edilmişdir ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 6,8% çoxdur. Xatırladım ki, keçən ilin yanvar ayında yeyinti məhsullarının idxal dəyəri  169 milyon 761 min dollar təşkil etmişdir. Göründüyü kimi bu ilin yanvar ayında əvvəlki ilə nisbətən yeyinti məhsullarının idxalı dəyər ifadəsində 11,6 milyon dollar artmışdır.

Apardığımız araşdırmalar göstərdi ki, Azərbaycanda 2024-cü ilin yanvar ayında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə daha çox artım heyvandarlıq məhsullarının idxalında baş vermişdir. Belə ki, bu ilin ilk ayında ət idxalı fiziki çəkidə 63,8% artaraq 4410 ton təşkil etmişdir. Eyni zamanda əvvəlki illə müqayisədə ölkəyə 3 634 min dollar dəyərində əsasən kəsim üçün nəzərdə tutulan diri heyvanlar idxal edilmişdir ki, bu da əvvəlki illə müqayisaədə 43,9% çoxdur. Yanvar ayında süd və qaymaq idxalı fiziki çəkidə 16,1% artaraq 1074 tona , kərə yağı idxalı isə 11,0% artaraq 1022 tona çatmışdır.

Qeyd etməliyəm ki, 2024-cü ilin birinci ayında buğda idxalı fiziki çəkidə 2 dəfə, dəyər ifadəsində isə 2,6 dəfə azalmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, yanvar ayında buğda idxalının həm fiziki çəkidə, həm də dəyər ifadəsində azalması halları əvvəllər də baş vermişdir. Belə ki, 2021-ci ilin yanvar ayında indikindən  həm dəyər ifadəsində, həm də fiziki çəkidə hətta 3 dəfə az buğda idxal edilmişdi. Taxıl məhsullarının idxaılında ciddi azalma baş versə də, taxıldan, undan, nişastadan və süddən alınan hazır məhsulların idxalı 34,7% artmışdır (Cədvəl 2).

Bu ilin yanvar ayında düyünün və qarğıdalının idxalında da ciddi azalma olduğu qeydə alınıb. Belə ki, 2024-cü ilin ilk ayında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə qarğıdalı idxalı fiiki çəkidə 4,9 dəfə, düyü idxalı isə fiziki çəkidə 34,6%, dəyər ifadəsində isə 26,3% azalmışdır. Bu ilin yanvar ayında idxal edilən düyünün idxal dəyəri əvvəlki ilin eynidövrü ilə müqayisədə 12,6% artmışdır.

Azərbaycanda yanvar ayında düyü idxalının azalmasını əvvəlki ildə eyni adda məhsulun idxalının artımı ilə əlaqələndirmək olar.

Qeyd etməliyəm ki, Dövlət Statistika Komitəsinın yaydığı məlumata görə, 2024-cü ilin yanvar ayında əvvəlki ilin müvafiq ayı ilə müqayisədə kənd təsərrüfatının istehsalı 1,2 faiz, o cümlədən heyvandarlıq məhsulları üzrə 1,2 faiz, bitkiçilik məhsulları üzrə 0,8 faiz artıb.

Komitə bildirir ki, 2024-cü ilin yanvar ayı üzrə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun faktiki qiymətlərlə dəyəri 491,2 milyon manat təşkil edib ki, onun da 468,5 milyon manatı heyvandarlıq, 22,7 milyon manatı isə bitkiçilik məhsullarının payına düşüb.

2024-cü ilin yanvar ayında quş əti də daxil olmaqla diri çəkidə 46,3 min ton ət, 160,7 min ton süd, 188,3 milyon ədəd yumurta istehsal edilib, 2023-cü ilin müvafiq ayına nisbətən ət istehsalı 1,5 faiz, yumurta istehsalı 3,4 faiz artıb, süd istehsalı isə eyni səviyyədə olub.

Baxmayaraq ki, DSK bu ilin yanvar ayında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə süd istehsalının eyni səviyyədə olduğunu,  ət istehsalının isə 1,5 faiz artdığını göstərib, reallıqda isə bu ilin yanvar ayında əsasən heyvandarlıq məhsullarının idxalında daha çox artəm olduğunu görürük. Belə ki, əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bu ilin ilk ayında ət idxalı fiziki çəkidə 63,8%, dəyər ifadəsində isə 74,9% artmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, 2023-ci ilin yanvar ayında əsasən kəsim üçün nəzərdə tutulan diri heyvanların idxal dəyəri 2,5 milyon dollar təşkil etdiyi halda, 2024-cü ilin eyni dövrü ərzində diri heyvan idxalı 43,9% artaraq 3,6 milyon dollar təşkil etmişdir. Paradoksdur! DSK ət istehsalında 1,5% artım göstərsə də, ölkəyə ət idxalı 63,8%, kəsim üçün nəzərdə tutulan heyvanların idxalı isə 43,9% artıb.

Bu ilin yanvar ayında süd və qaymaq idxalı dəyər ifadəsində 25,8 % azalsa da, fiziki çəkidə 16,1 faiz artıb. Kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağların idxalı isə fiziki çəkidə 11% artmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, bu ilin yanvar ayında ölkəyə idxal edilən kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağların idxal dəyəri 15,4%, süd və qaymaqların idxal dəyəri isə 36,1% ucuzlaşmışdır.

2024-cü ilin yanvar aylnda ölkəyə idxal edilən bir sıra malların idxal dəyəri əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə xeyli aşağı düşmüşdür.  Ölkəyə idxal edilən süd və qaymaqların idxal dəyəri 36,1% ucuzlaşdığı halda, DSK-nın məlumatına görə, yanvar ayında ölkədə süd və süd məhsulları 0,2% bahalaşmışdır. Eyni zamanda ölkəyə idxal edilən kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağların idxal dəyəri 15,4% ucuzlaşmışdır. Lakin daxili bazarda kərə yağının qiymətində də nəzərəçarpacaq dərəcədə ucuzlaşma müşahidə edilməyib. Vəziyyətin belə olması  bir daha idxalda və daxili bazarda monopoliyanın olmasını deməyə əsas verir.

Bu ilin yanvar ayında bitki və heyvan mənşəli yağların idxalı fiziki çəkidə 2,4 dəfə, dəyər ifadəsində isə 90,6% artmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, bu ilin ilk ayında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların idxal dəyəri 22,2% ucuzlaşmışdır. Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, yağların idxal dəyərində ciddi ucuzlaşma baş verdiyi halda, daxili bazarda bu dəyişiklik müşahidə edilməmidir. İdxal edilən bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların idxal dəyəri 22,2% aşağı düşdüyü halda, ölkədə kərə və bitki yağlarının qiymətləri cəmi 0,4% ucuzlaşmışdır.

Paradoksal haldır ki, Azərbaycanın daha çox meyvə-tərəvəz istehsal etmək və özünü 100% meyvə və tərəvəzlə təmin etmək imkanı olduğu halda, yanvar ayında meyvə-tərəvə idxalı fiziki çəkidə 54,3% artmışdır.

Bu ilin yanvar ayında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə əsas ixrac məhsullarından, meyvə-tərəvəz ixracı fiziki çəkidə 21,0%, dəyər ifadəsində isə 21,2% artmışdır. 2024-cü ilin yanvar ayında əvvəlki ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə kartof ixracı fiziki çəkidə 30,7% artsa da, dəyər ifadəsində isə 19,2% azalmışdır. Hesablamalar göstərdi ki, əvvəlki ilə nisbətən bu il kartofun ixrac dəyəri aşağı olduğu üçün kartof ixracatçılarının gəlirləri azalmışdır. Belə ki, əvvəlki ilin yanvar ayında kartofun 1 kiloqramının ixrac dəyəri 0,5 dollar təşkil etdiyi halda, 2024-cü ilin yanvar ayında 40% azalaraq 0,3 dollara enmişdir.

Bu ilin yanvar ayında xurma ixracı 49,2%, tomat ixracı 30,7%, alma ixracı 17,4% artmışdır. Eyni zamanda əvvəlki ilə nisbətən bu il tamat, xurma, alma ixracatçıları ixrac etdikiləri məhsulları daha yüksək qiymətə realizə etməklə gəlirlərini artıra bilmişlər.

Təəssüf ki, nar ixracı 36,2% azalmaqla yanaşı həm də nar ixracatçılarının gəlirləri 2,2 dəfə azalmışdır. Belə kİ, keçən il narın 1 tonun ixrac dəyəri  1250,92 dollar təşkil etdiyi halda, bu il 30,4% azalaraq 870,68 dollara düşmüşdür.

Bu ilin ilk ayında bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların ixracı fiziki çəkidə 68,5%, dəyər ifadəsində 31,9% artmışdır. Hesablamalar göstərdi ki, əvvəlki ilə nisbətən bu il bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların 1 tonunun ixrac dəyəri  496,63 dollar aşağı düşmüşdür. Belə ki, keçən il bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların 1 tonunun ixrac dəyəri 2282,47 dollar təşkil etdiyi halda, bu il 21,7% azalaraq 1785,84 dollara düşmüşdür.

Əvvəlki ilin yanvar ayına nisbətən bu ilin yanvar ayında şəkər ixracı fiziki çəkidə 5,6 dəfə, dəyər ifadəsində 4,6 dəfə azalmışdır. Belə ki, keçən ilin yanvar ayında 4 milyon 773 min dollr dəyərində 6398 ton şəkər ixrac edildiyi halda, bu ilin eyni dövründə eyni adda məhsulun ixracı dəyər ifadəsində 1 milyon 35 min dollar, fiziki çəkidə isə 1401 ton təşkil etmişdir.

2023-ci ilin yanvar ayında 613 min dollar dəyərində 70 ton çay ixrac edildiyi halda, 2024-cü ildə çay ixracı əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə dəyər ifadəsində 43,7%, fiziki çəkidə isə 2,2 dəfə azalmışdır.

Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, bu ilin ilk ayında yalnız yeyinti məhsullarının deyil, pambıq ixracatçılrının da gəlirləri azalıb. Belə ki, 2024-cü ilin yanvar ayında əvvəlki ilin müvafiq ayına nisbətən pambıq ixracatçılarının gəlirləri ümumilikdə 5 milyon 379 min dollar azalıb. Əgər Azərbaycan 2023-cü ilin ilk ayında 17,7 milyon dollar dəyəridə pambıq ixrac etmişdirsə, 2024-cü ilin yanvar ayında ixrac edilən pambığın dəyəri  12,3 milyon dollar təşkil etmişdir ki, bu da əvvəlki ilə nisbətən 30,3 faiz azdır. Apardığımız hesablamalar göstərdi ki, 2023-cü ildə əvvəlki ilə nisbətən ixrac edilən 1 ton pambıq lifinin dəyəri 19,9%, pambıq ipliyin dəyəri isə 12,2% ucuzlaşmışdır. (Cədvəl 4). Əvvəlki ilin yanvar ayı ilə müqayisədə pambıq lifi ixracı fiziki çəkidə 14,9%, dəyər ifadəsində 31,9%, pambıq iplik ixracı fiziki çəkidə 37,0%, dəyər ifadəsində isə 44,8% azalmışdır. Onu da qeyd etməliyəm  ki, iki il əvvəl, 2022-ci ilin yanvar ayında indikindən 2,2 dəfə çox, yəni 26 milyon 893 min dollar dəyərində pambıq ixrac edilmişdir.

 Bu ilin yanvar ayında əvvəlki ilin müvafiq ayı ilə müqayisədə ölkəyə idxal edilən pambıq dəyər ifadəsində 3,2 dəfə artmışdır.

Beləliklə, DSK 2024-cü ilin ilk ayında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunda 1,2 faiz, o cümlədən heyvandarlıq məhsulları istehsalında 1,2 faiz, bitkiçilik məhsulları istehsalında isə 0,8 faiz artım göstərsə də, bu ilin yanvar ayında yeyinti məhsulları idxalı 6,8% artmışdır. Belə ki, 2024-cü ilin yanvar ayında ölkəyə 181 milyon 414 min dollar dəyərində yeyinti məhsulları idxal edilmişdir ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 11,6 milyon dollar çoxdur.

Bu ilin yanvar ayında heyvandarlıq məhsullarının istehsalında artım olduğu göstərilsə də, məhz daha çox heyvandarlıq məhsullarının idxalında artım baş vermişdir.

 Apardığımız hesablamalar göstərir ki, uzun illərdir yeyinti məhsullarının idxalı üçün ölkədən çıxarılan valyutanın məbləği ciddi olaraq artmaqda davam edir. Belə ki, 2024-cü ilin yanvar ayında 2014-cü ilin yanvar ayı ilə müqayisədə yeyinti məhsulları idxal üçün ölkədən çıxarılan valyutanın həcmi 2,4 dəfə çox olmuşdur. Belə ki, 10 il əvvəl yanvar ayında yeyinti məhsullarının idxal dəyəri 74,9 milyon dollar təşkil etdiyi halda, bu ilin yanvar ayında ölkəyə 181,4 milyon döllar dəyərində ərzaq məhsulları idxal edilmişdir. Bu da o deməkdir ki, idxalla məşğul olan sahibkarlər hər il yeyinti məhsulların idxalı üçün ölkədən daha  cox valyuta çıxarmalı olurlar. Digər tərəfdən bizim ölkə fermerlərinə, kəndlilərinə çatacaq yüz milyonlarla dollar vəsaiti digər ölkə sahibkarları əldə edirlər.

Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanın bütün resurs imkanları və əlverişli torpaq-iqlim şəraiti olduğu halda, ölkə özünü əsas ərzaq məhsulları ilə tam təmin edə bilmir. Hesab edirəm ki, Azərbaycan hökuməti kənd təsərrüfatındakı mövcud durumu ciddi şəkildə təhlil etməli və sahədə mövcud olan problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində lazımi tədbirlər görməlidir. Hökumət sahədə mövcud olan monopoliyanı aradan qaldırmalı və istehsalda, idxalda, bazarda rəqabət mühitinin yaradılmasına çalışmalıdır. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün torpaqların münbitləşdirilməsi, ölkə üzrə suvarma sisteminin yenidən qurulması çox vacibdir. Fermerlərin maarifləndirilməsinə, yüksək keyfiyyətli peşəkar kadrların hazırlanmasına ciddi önəm verilməlidir.

ƏLAVƏLƏR

Əlavə 1

Cədvəl 1. 2023-cü və 2024-cü illər yanvar ayları üzrə yeyinti məhsullarının idxalı (miqdarı ton, dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

Əlavə 2

Cədvəl 2. 2023-2024-cü illər yanvar aylarında bəzi yeyinti məhsullarının mal qrupları üzrə idxalı (dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

Əlavə 3

Cədvəl 3. 2023-cü və 2024-cü illərin yanvar aylarında kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı (miqdarı ton, dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

Cədvəl 4. 2023-cü və 2024-cü illərin yanvar aylarında pambıq ixracı (miqdarı ton, dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi