"Avtoritarizmdən demokratiyaya üç mərhələdə keçid" -2

Fevralın 21-də mən avtoritarizmdən demokratiyaya keçid üçün yol xəritəsinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdim. Təşəbbüs "Avtoritarizmdən demokratiyaya üç mərhələdə keçıd" məqaləsində əksini tapıb. Məqalənin məzmununu təkrar etməyəcəm. Onunla linkdən tanış olmaq olar.

Mənim konsepsiyama cəmiyyətin reaksiyası emosional cəhətdən güclü oldu ki, bu, yuxarılar və aşağılar daxil olmaqla, getdikcə daha çox  vətəndaşın ölkənin perspektivləri haqda ziddiyyətli rakurslarda düşündüyü bir şəraitdə gözlənilən idi. Sirr deyil ki, əksəriyyət çiçəklənmə, sabitlik, sağlam münasibətlər, gələcəyə inam istəyir. İkinci Qarabağ Müharibəsi görünməmiş ruh vəhdətini nümayiş etdirdi, yuxarıdan təşkil olunmadı, əksinə, bütün cəmiyyətin bir növ spontan coşqusunu nümayiş etdirdi, buraya hətta dinc vaxtda bir-birinə qarşı duran siyasi qüvvələr də cəlb olundu. Bu sıçrayış göstərdi ki, bütün ziddiyyətlərlə yanaşı, cəmiyyətdə real olaraq nəcib məqsədlər çərçivəsində birlik üçün sosial sifariş mövcuddur ki, bura işğal olunmuş torpaqların azad edilməsilə yanaşı, ədalətli dövlət, vətəndaşların bərabərliyi, ifadə azadlığı, biznes də daxildir.

Mənim konsepsiyamda dövlət quruluşu forması kimi konstitusiyalı monarxiyanın mümkün təsdiqi məsələsi xüsusi diqqət çəkdi.  Deyərdim ki, çoxları üçün, hətta peşəkar jurnalist və partiya sıralarında bu mövzu əsas mövzuya çevrildi və keçid dövrü konsepsiyasının əsas mahiyyətini kölgədə qoydu. Monarxiya məsələsilə bağlı mənə kifayət qədər müraciətlər oldu, baxmayaraq ki, bu konsepsiyada mənim üçün əsas məsələ yol xəritəsinin son məqsədidir - azad və demokratik seçkilər vasitəsilə xalqın real iradəsinə əsaslanan parlament idarəetmə formasına keçiddir.  Mən konsepsiyada göstərdim ki, yol xəritəsinin realaşması boyunca monarxiya və ya prezident üsul-idarəsi real hakimiyyət bölgüsü ilə güclü mərkəzləşdirilmişdən tutmuş təmsilçiliyə qədər transformasiyaya məruz qalır. Ümumilikdə, söhbət indiki avtoritar status-kvodan demokratik parlamentli (xalq) respublikaya keçidlə bağlı hansısa ictimai konsensusdan və ya razılaşmadan gedir.

Ümumilikdə, mən hakimiyyətin bütün qollarının və cəmiyyətin, o cümlədən ekspert cameəsi, partiyalar, vətəndaş təşəbbüslərinin iştirakı ilə yol xəritəsinin müzakirəsinə və formalaşdırılmasına diqqəti yönəltməyi təklif edirəm. Belə yol xəritəsi hazırlandıqdan sonra  ümumxalq müzakirəsinə və yekunda ümumxalq referendumuna çıxarılacaq. Beləliklə, yol xəritəsi aydın məqsədli və hamı üçün yekun nəticəsi olan keçid dövrü qanununa çevriləcək. Ən əsası isə onun reallaşmasında bütün ölkə vətəndaşları iştirak edəcəklər.

Prosesin ümumi başa düşülməsi və dərk edilməsi mühüm element sayılır və yol xəritəsinin reallaşmasında bütün təbəqələrin, ayrı-ayrı şəxslərin iştirakını stimullaşdıracaq və dövlətdə ictimai konsensus yaradacaq. Bu, keçid dövrü üçün çox vacibdir.

Mən öz məqaləmdə dəyişiklik siyasətinə aid hissədə yazmışam: prezident yanında Ekspert Şurası yaradılır, oraya iqtisadiyyat, hüquq, təhlükəsizlik, islahatlar sahəsində tanınmış ekspertlər daxil olur. Şura müxtəlif sahələrdə vəziyyətin yaxşılaşdırılması üzrə operativ qərarlar hazırlayır, həmçinin hökumətin iştirakı ilə strateji islahatlar planı hazırlayır.

Ola bilsin ki, birinci mərhələdə hakimiyyət sistemindən kənar belə Şuranın yaradılması məqsədəuyğundur ki, dövlətin ona təsirini minimuma endirmək mümkün olsun. Mənim təşəbbüsüm dəstəklənərsə, təklif edirəm ki, bu məsələ ümumi müzakirəyə çıxarılsın ki, belə Şuranın - müstəqil ekspert cameəsinin və ya prezident yanında (hökumət və ya parlament yanında da ola bilər) şuranın formalaşdırılmasının rasional variantı tapılsın.

Məndən soruşa bilərlər: ümumiyyətlə, bizə belə yol xəritəsi lazımdırmı? Mən adətən belə cavab verirəm: biz son illərdə, xüsusən də neftin qiymətinin enməsindən və manatın devalvasiyasından sonra 2021-ci ildə ÜDM-i (il ərzində dövlət ərazisində istehsal olunmuş bütün mal və xidmətlərin məcmu dəyəri) 50,4 milyard dollar həcmində yarada bilmişik, o da neftin qiymətinin artmasının sayəsində.  Bu, hardasa adambaşına 5 min dollar civarında bir şeydir. Biz 2014-cü ildə qeydə alınmış ən yüksək göstəriciyə -75, 24 milyard dollara çıxa bilmərik. Bu göstərici neft hasilatının pik həddi və neftin qiymətinin yüksək olması nəticəsində yaranıb. Sonrakı dövrdə biz hasilatın durmadan azalmasını yaşayırıq və bu, davam edəcək. Müvəqqəti olaraq yüksəlmiş neftin qiymətinin də enəcəyi gözlənilir. Adambaşına 5 min dollar göstəricisi dünyanın geridə qalmış ölkələrinə aiddir. Deyək ki, biz Cənubi Qafqazda resursu olmayan qonşularımızdan bir az irəlidəyik. Bu da  ÜDM-in böyük hissəsinin enerji resurslarının hesabına formalaşdığı bir şəraitdə baş verir. Millətin rifahının əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsi üçün ÜDM-in bu göstəricisini heç olmasa, 4 dəfə artırmalıyıq, yəni ÜDM-i 200 mlrd. dollara və ya adambaşına 20 min dollara çatdırmalıyıq. İqtisadiyyatın indiki strukturu və idarəetmə sistemi, dediyim kimi, artım imkanlarını tükədib və bu vəzifəni yerinə yetirməyə qadir deyil. 2015-ci il böhranından sonra 7 ildir ki, qtisadi artıma nail olmaq üçün uğursuz cəhdlər edirik. Bu, faktdır. Elektrik enerjisinin, suyun, benzinin qiymətlərinin artırılması, əməyə və əlilliyə görə pensiya almağa layiq insanların sayını süni şəkildə azaltmaqla yırtığı yamamaq olmaz. Bu, o yol deyil.Dünya təcrübəsi göstərir ki, bu cür nailiyyətlərə əsasən demokratik rejimlərə və azad iqtisadiyyata malik ölkələr qadirdir. Real nümunə: bütün keçmiş sovet respublikalarından yalnız üç ölkə: Estoniya (adambaşına ÜDM $27 100), Latviya ($19 538) və Litva ($22 400) adambaşına 20 min dollar  səviyyəsinə (2021-ci il üçün məlumatlar) çatıb. Və postsovet məkanında ancaq bu üç ölkə real demokratikdir. Düşünürəm ki, getdikcə daha çox insan, o cümlədən hakimiyyətin özündə də dəyişikliklər etməyin zəruriliyini dərk edirlər. Neft bumu dövrü başa çatır. Biz hamımız ölkənin gələcək inkişafı yolunun axtarışındayıq. Gəlin, bu yolu birlikdə çizək və bu yolla gedək.