Bir fotoşəklin tarixi

Məlum səbəblərdən son günlər “Şuşa” və “Cıdır Düzü” sözləri ən çox işlədiləndir. Əsgərlərimizin bu yerlərdə çəkilmiş foto və videogörüntüləri əvvəllər qeyri-real, xüsusi bir şey kimi qarşılanır.

2020-ci ilin sentyabrına qədər biz rus turistlərin orada çəkilmiş foto və videogörüntülərinə ürək agrısı ilə baxırdıq. Şəhərin və onun tarixi yerlərinin adını təhrif edən ermənilərin şərhləri isə ümidsizlik və acı qəzəb doğururdu.

Həmin dəqiqələrdə əslən şuşalı olanların hisslərini sönük gözlərin duymaq olardı. Bəziləri əslən Qarabağdan olduğunu etiraf etməyə çəkinirdi. Baxmayaraq ki, onlar dahi mədəniyyət xadimlərinin qohumları və ya sadəcə yerliləri, millətin öz mənşəyi və kökləri ilə fəxr edən əsas mədəni təbəqələrindən birinin varisləri idilər.

28 il Şuşada çəkilən köhnə  ailə fotolar  itkiləri  yada salırdı. Onları bir qədər kədərlənmək nəyisə yada salmaq üçün çıxarırdılar və başqalarına göstərməkdən çəkinirdilər. Amma 2020-ci il noyabrın 8-nə qədər !

Bu gün Şuşada çəkilmiş köhnə fotoşəkillər buraxılış vərəqəsi, pasport, şəhadətnamə kimi bir şeydir. Onlara qürurla baxırsan. Ailə albomlarını çıxardıqda bu sənədlərin sayına sevinirsən  və onların nə dərəcədə dəyərli olduğunu indi dərk edirsən.

Budur, uzaq keçmişdə əfsanəvi Cıdır Düzündə çəkilmiş fotoşəkillərdən biri. Nənəsinin dizlərində, qohumlarının əhatəsində oturan bu sətirlərin müəllifi. Fotoşəklin kənarındakı yazı qəlbi isidən xüsusi bir qeyd kimi görünür. Arxa fonda boz qayalar zolağı və məşhur Daşaltı dərəsi həmin yerin vizit kartıdır.

Qohumların bu saralmış, əzik şəkilləri bizim izimizi Şuşadan və Qarabagdan silmək istəyənlərə cavabdır.

Bax, Cıdır Düzündə uzaq 1937-ci ildə çəkilmiş bu şəkildə ana tərəfdən babam Məcid Rzayevdir – Şuşada, daha sonra isə Ağdamda xalça fabrikinin direktoru olub.

Şuşadan daha köhnə daha bir şəkil. 1930-ci il. Yenə nənəm, uşaqları ilə. Onun qucağındakı Azərbaycanın gələcək əməkdar incəsənət xadimi, məşhur heykəltəraş Minəvvər Rzayeva, yanındakı isə əməkdar elm xadimi, elmlər doktoru Leyla Rzayevadır.

Albomu vərəqlədikcə yeni-yeni “kəşflər” edirsən. 1946-cı ildə Bakıda çəkilmiş bu fotoşəkildəki 40-ci illərdə Azərbaycan NKVD idarəsinin rəisi, şuşalı, babamın qardaşı Səməd Rzayevdir. Onun qucağındakı uşaq oğlu, Azərbaycanın idman üzrə dövlət komitəsinin gələcək sədri Gennadi Rzayevdir.

Yenə Şuşada çəkilmiş bu fotoşəkildəki digər tanınmış  şəxs, nənəmin xalası nəvəsi, rejissor Nəsir Sadıxzadə və vəkil Züleyxa Sadixova.

Burada isə anam yaxın rəfiqəsi, daha bir şuşalı Validə Nəcəfova ilə - “Molodyoj Azerbayjana” qəzetinin gələcək redaktoru,  “Azadlıq” qazetininın banisi, məşhur jurnalist və dövlət xadimi Nəcəf Nəcəfovun anası ilə birlikdədir.

Ailə albomu atam tərəfdən də Qarabağla əlaqəmizin olmasını “kəşf” edir. Fotoşəkildə ortadakı  babam Teymur Hacıyevdir. 40-cı illərdə Ağdam NKVD-nin, daha sonra isə Gəncə NKVD-nin rəisi.

Valideynlərim Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutunda tanış olublar və uzun illər orada birlikdə işləyiblər. Bu İnstitutun direktoru da şuşalı akademik Səttar Əsədov idi.

Bu müəssisədə iş ölkə üzrə və tez-tez Qarabağa və qonşu rayonlara daimi ezamiyyətlər demək idi. Budur, atam 60-cı illərin əvvəllərində məşhur Azıx mağarasının qarşısında.

Burada isə valideynlərim Kəlbəcərdə, yüksək dağlıq “Sarı yer” yaylağında ekspedisiyadadırlar.

Bu da Şuşadan son fotoşəkil. Nənəm qardaşı Sadıxla. O, müharibəyə gedib və Stalininqrad yaxınlığında həlak olub.

Nənəmiz Səriyyə Rzayeva (qızlıq soyadı Cavanşir) Qarabağ xanlığının banisi Pənah Əli Xanın nəticəsidir.

Onun ailəsinin bütün mülkiyyəti, o cümlədən Şuşadakı  mülkü 1920-ci ildə bolşeviklər tərəfindən müsadirə edilib. Valideyinlərinin hər ikisi bundan sonra vəfat edir. Yeni hökümət uşaglara  yeni,  proletarlara "layiq" soyadı verdirir.

Nənəm həmin məhrumiyyətlər haqqında danışmağı sevmirdi və mənim israrlı sorğu-sualıma cavabda çox vaxt bəy balasının  xoşbəxt uşaqlığı haqqında danışardı.

Mən Şuşada uşaqlıq illərimi dumanlı şəkildə xatırlayıram. 4-5 yaşım olanda qohumlarımızın evində pilləkəndən yıxılmışdım, dişlərim qırılmışdı.

Bir neçə gün sonra başımı elə həmin pilləkənin dəmir barmaqlıqlarının arasına soxmuşdum və ilişib qalmışdım, bütün böyükləri tökülüşüb məni xilas etdilər. Həmin vaxt anamdan yaxşı payımı almışdım.

   O, ölümündən biraz əvvəl həmin hadisəni yadına saldı və dedi: “Kaş ki, yenə başın orada qalaydı, təki mən Şuşanı bir daha görə biləydim”.

Mənə sonuncu dəfə Şuşada olmaq, onun az adam olan küçələrində gəzmək, Cıdır Düzündə dolaşmaq, qülləyə çıxıb Laçın yoluna baxmaq və xəyalımda ata-babamın sovet illərində dağıdılmış evinin olduğu yeri tapmaq 1991-ci ilin mayında nəsib olub.

Ümid edirəm ki, tezliklə ailə albomumuzda (indi artıq kompüterdə və Facebook səhifəsində) zamanlar arasında kəsilmiş əlaqəni bərpa edəcək yeni fotoşəkillər peyda olacaq.