Boşluq

Şuşanın alınması və atəşkəs elan olunması ilə bağlı təəssüratlarımı soruşduqda, məni bürüyən qarışıq hisslərdən qələbə sevincini, şadyanalığımı ifadə etmişdim ki... boşluğa düşdüyümü hiss etdim: otuz ildən çox sürən gərginlikdən sonra əsəblərim dözmədi və ruhumu bir üzgünlük bürüdü...

Əvvəlcə düşündüm ki, otuz illik faciə sona çatıb, amma Rusiya ermənilərinin yerkramas.org xəbərlər  saytında nasist Qaregin Njdenin hələ də gözə çarpan “Türklə mübarizə aparmadığımız  bir günümüz belə olmamalıdır” şüarını gördükdə (Azərbaycanda belə şüarlar yoxdur) dərk etdim ki, yaxamızı belə asan qurtara bilməyəcəyik.

Və bütün bunlar ermənilərin öz müstəsnalığı ideyasının və guya onların mifik “Böyük Ermənistan”ını əllərindən alanlara qarşı nifrətinin ardıcıllarının özlərini və bütün regionu faciə girdabına yuvarlatdıqları aydın olduqdan sonra baş verir. Tarixi qonşuları ilə əbədi müharibə ideyası olmasaydı, bu faciədən qaçmaq olardı.

Bu ideologiyanın əsasında türklərin və ermənilərin bir arada yaşamasının qeyri-mümkünlüyü ideyası dayanır. Şəxsi həyat təcrübəm göstərir ki, bu nasizm ideyası yayılır və insanların şüuruna yeridilir, onları insanlara nifrət dünyagörüşünün daşıyıcısına çevirir.

Yetmişinci illərdə Bakı Tommazo Kampanellanın “Günəş şəhəri” ilə assosiasiya olunurdu. Bakıda müxtəlif etnik mədəniyyət və dinlər ahəng içərisində yaşayır, burada qeyri-adi dəyərlər sistemi və misli görünməmiş tolerantlıq formalaşıb. Bu birgəyaşayış sovet insanı, dünyəvi birlik yaratmaq zorakı ideyasının deyil, müstəsnalıq və etnoslararası və dinlərarası ziddiyət ideologiyasının tətbiq edilməməsinin  nəticəsi olub.

Maraqlıdır ki, şiələr Məhəmməd Peyğəmbərin qətlə yetirilmiş nəvələri üçün matəm saxlayarkən xristianlar da toy etmirdilər. Dini və milli bayram günlərində isə mütləq hamı bir-birini təbrik edirdi, məsələn, slavyanlar, ermənilər, yəhudilər azərbaycanlıları Novruz bayramı münasibətilə təbrik edirdilər və mütləq azərbaycanlı qonşularından hədiyyə alırdılar, xristianlar da Pasxa günlərində müsəlmanları kuliçə qonaq edirdilər. Bakıda agır təhqirə cavab olaraq afrikalı tələbəni öldürən erməni, öz şərəfini qoruduğu üçün azərbaycanlılar tərəfindən də qəhrəman sayılan  zaman da bu, belə idi. O vaxtlar şərəf hələ yüksək qiymətləndirilirdi.

Bizim pop qrupumuz, daha doğrusu, mənim eyni vaxtda daxil olduğum və hətta rəhbərlik etdiyim iki vokal-instrumental ansambl da bu hadisəni müzakirə edirdi və burada 16-17 yaşlı ermənilər və azərbaycanlılar arasında həmrəylik hökm sürürdü. Futbol, çimərlik, “tale” oyunları və s. isə hələ də ortaq dəyərlərimiz idi. Orduya yaşdan asılı olaraq – kimsə əvvəl, kimsə daha sonra gedirdi.

Orduda da hər şey eyni qaydada: Azərbaycandan olan digər xalqlar kimi, ermənilər və azərbaycanlılar da bir olurdular. Həmin vaxt orduda yerlibazlıq, etnik qrup institutları mövcud idi. Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Qarabağ erməniləri və azərbaycanlıları davada başqa qruplara qarşı çiyin-çiyinə dayanırdılar. İki illik xidmət ərzində cəmi bir neçə belə dava olub, amma olub.

Yerevan erməniləri ilə ilk dəfə orduda, Tiflisdə artilleriya serjant məktəbini bitirdikdən sonra Axalkalaki motoatıcı diviziyasında 412-ci motoatıcı alayın artilleriya divizionunda xidməti davam etdirərkən qarşılaşdım. Hiss etdim ki, onlar hamıdan ayrı dayanır və Azərbaycan ermənilərindən kənar dururdular, hətta onlara müəyyən mənada nifrət ifadə edirdilər.

Maraqlıdır ki, orduda xidmət etdiyim 10 aydan sonra divizionun qərargah rəisi – Qarabağ ermənisi, tələbkar, amma ədalətli insan məni batareya başçavuşu təyin etdi. Bu, təlimlərdə uğurlu atışlardan sonra onun Valex möhkəmləndirilmiş  rayonunun divizion komandiri vəzifəsinə yüksəlməsinə görə təşəkkür əlaməti idi.

Və budur, bir il sonra bizim batareyaya dörd Yerevan ermənisi – üç serjant – top komandiri və bir sıravi əsgər – Qevork Avakyan daxil olur. O, idman bölüyündə  xidmət edib, cəzalandırılıb və onu bizim Qafqaz Sibirinə – Axalkalakini belə adlandırırdılar – göndəriblər. Orada, yüksək dağlarda qış sentyabrın sonlarında gəlir və maya doğru çəkilirdi. Yay olmurdu – cəmi üç ay yaz olurdu. Onun adını ona görə yadımda saxladım ki, biz onunla birlikdə Yeseninin şeirlərinə mahnı qoşurduq, musiqini bəctələyidim. Yadımdadır ki, o, xidmətə qədər Yeseninin şeirlərinin  ən yaxşı ifası üzrə  müsabiqənin laureatı olmuşdu.

“Mən Sənə baxanda kədərlənirəm” şeirini əsas götürmüşdük, amma o, kədərlə bitirdi, buna görə də sona “Qoy səni başqası içmiş olsun” şeirinin ilk iki bəndini əlavə etmişdik, bizə elə gəlirdi ki, o, nəşəli əhvalla bitirdi.

О, возраст осени! Он мне (Ah, payız  sinni! O, mənə)

Дороже юности и лета (Gənclik və yaydan da ləziz oıdu).

Ты стала нравиться вдвойне (Şair təxəllüyümə)

Воображению поэта. (Ruhun daha əziz oldu)

Yerevan erməniləri kazarmada ilk görüşümüzdə gərgin ovqatda idilər. Mən onların türklər haqqında mənfi fikirdə  olduğunu bilirdim. Sonradan bu stereotipi aradan qaldırmaq üçün əlimdən gələni edirdim. Onlar üçün ədalətli şərait yaratdım – bizdə yeni gəlmiş cavan əsgərlərə qarşı zorakılıq, istismarçılıq  (“dedovşina”) yox idi. Biz – çoxdan qulluq edən azərbaycanlılar – heç kimi sıxışdırmırdıq. Divizionun başçavuşu  Gündüz Zeynalov, kəşfiyyat komandiri Əzəmət Bənənyarski idi. Əslində bu, diviziya artilleriyasının ən yaxşı və sağlam hissəsi idi. Zaqafqaziya hərbi dairəsinin raket qoşunları və artilleriya rəisinin müavini general-mayor Maxno bütün artilleriya bölmələrinə fenomenal atış nəticələrinə görə məhz bizim qarşımızda baş əyməyi əmri vermişdi – hamı birinci dərəcəli mütəxəssis olmuşdu, divizion komandiri Sitnikov Anatoli İvanoviç növbəti gün podpolkovnik rütbəsi almışdı.

Aramızda etimad yarandıqdan sonra yerevanlılar ehtiyatla mənə Osmanlı türkləri ilə eyniliyimiz barədə suallar verməyə başlamışdılar. Bir neçə dəfə səthi olaraq soyqırıma toxunmuşdular. Amma sonradan bu mövzular yerini real insan münasibətlərinə verərək, ikinci plana keçdi.

Bir dəfə onlardan biri mənə Leninakandan (Gümrü) dəhşətli xəbər verdi: “İki sərhədçi – rus və erməni növbədə (“naryad”da) idi və sərhədin keşiyini çəkirdilər. Tatar kəndinin yanından keçirdilər və musiqi, səs-küy eşidiblər. Toy var idi. Erməni rusa deyib: “Gedim yemək gətirim, sən isə gözlə”. Bir müddət keçir, erməni qayıtmır. Rus evə yaxınlaşanda gəlin və bəyin qarşısındakı masada erməninin başını görür. Onların adəti belədir – toyda ermənini qurban  kəsmək. Rus evə girir və hamını güllələyir. İndi onu Moskvaya aparıb, orada mühakimə etmək istəyirlər. Amma bütün Leninakan ayağa qalxıb, onu gizlədirlər və vermirlər. O, milli qəhrəmandır”.

“Orada tatarlar nə gəzir?!”,- deyə sual etdim. O, əzilib-büzülməyə başladı. Başa düşdüm ki, söhbət bizdən gedir.

 Bir anbardarım (“kaptyorşik – maddi hissəyə görə məsul)  var idi, rostovlu Viktor Treşenko. Onu diviziyanın xüsusi hissəsinə, həmyerlilərinin yanına göndərdim ki, hadisənin doğru olub-olmadığını öyrənsn. Öyrəndi – tamamilə uydurma hadisə idi.

Bir dəfə həmyerlim Azər Məmmədovla birlikdə şəhərə, poçtdan evlə telefonla danışmaq üçün qısamüddətli məzuniyyətə getmişdik. Şəhərdə gəzirik və Azərbaycan dilində danışırıq. İki ahıl qadından təxminən 20 metr aralı keçirik. Onların yaşı, göründüyü qədər, 70-dən yuxarı idi. Birdən onlardan biri türkcə bizi çağırır: “Turka, Turka, bura gəlin”.

Təəssüflə Azikə deyirəm: “İlişdik. İndi başlayacaqlar soyqırımdan danışmağa”, Yaxınlaşırıq. Soruşur: “Turka?”. “Yox, azərbaycanlıyıq”, - deyə cavab verirəm. O, “Turka, turka” deyir, digəri isə gülür.

Bizi oturmağa dəvət edirlər, amma biz gəncik və ayaq üstdə dayanmaq qərarına gəldik, böyüklərin və qadınların yanında oturmaq yaxşı deyil. Onlar türk dilində 1946-cı ildə Türkiyədən buraya köçürülməklərindən (buna qədər Məshəti (Ahıska) türkləri buradan Orta Asiyaya sürgün edilmişdi), türklərlə necə yaxşı yaşadıqlarından və qonşuluq etdiklərindən danışırlar. Soyqırım haqqında bir söz belə demirlər. Söhbət etdikdən sonra biz sağollaşdıq. Amma onlar bizi buraxmaq istəmirdilər, bizimlə səmimi, mehriban danışırdılar, sanki doğmalarını görmüşdülər. Mən bu söhbətin təsiri altında idim. Düşündüm ki, axı, əslində, bu nənələr faciəli 1915-18-ci illəri yaşayıblar, niyə onlarda kin və nifrət yoxdur? O illər haqqında deyilənləri eşidən ermənilər isə acıq və kinlə doludurlar. Birincilər reallıqla, ikincilər isə miflərlə yaşayan insanlarıdır. Belə nəticəyə gəlmişdim və bu günə qədər bu fikirdə qalmışam, müxtəlif nəsilləri və regionları təmsil edən ermənilərlə əlavə ünsiyyətim bu qənaətimi  daha da gücləndirib.

Bakıda Tommazo Kampanellanın günəşi 80-ci illərin əvvəllərində batmağa başladı. Erməni millətinin seçilmişliyi  haqqında, dənizdən dənizə Ermənistan ideyaları ilə təxribat xarakterli millətçi ədəbiyyat ortaya çıxmağa başladı. Ermənilərin vəsait ianə etdiyi  hansısa fondlar haqqında şaiyələr yayıldı. Bakının Böyük Ermənistanın ərazisi olduğu barədə o vaxta qədər görünməmiş diskussiyalar baş alıb getdi. Hər şey dəyişməyə qədəm qoydu. İndiki dillə desək, milliətçilik pandemiyası ağılları bürüməyə başladı.

Bütün bunlara baxmayaraq biz hələ də birlikdə futbol oynayırdıq. Bir dəfə “Zaqulba” sanatoriyasının çimərliyində həyətimizin erməni-azərbaycanlı komandası yeni başlayan ulduz Qarri Kasparov başda olmaqla şahmatçılar komandası ilə (hər tərəfdən 5 nəfər oyunçu) altı qola qədər oynayırdıq. Biz onlara fora verdik – onlar 5:0 irəlidə idilər. Sonradan biz dalbadal 6 cavabsız qol vurduq və qalib gəldik. Kasparov başını qollarının arasına sıxıb suda oturur, təhlil edir, nə baş verdiyini anlamağa çalışırdı. Anası onu səslədikdə  isə əli ilə çağırışı rəd edirdi

Bu zaman mən xilasedici kimi hələ də dənizdə boğulan azərbaycanlıları da, erməniləri də xilas edirdim, erməni iş yoldaşım Boris də həmçinin. İdilliyanın, dinc, sakit həyatın  son illəri...

1987-ci ilin dekabrı idi. Moskva Dövlət Universitetinin jurnalistika fakultəsində təhsilimi başa vururdum. Mənə dedilər ki, kurs yoldaşımız – hazıda Yerevan Dövlət Universitetinin professoru olan Muşeq Ovsepyan Sov.İKP MK Siyasi Bürosuna Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycanın tərkibindən Ermənistan SSR-in tərkibinə verilməsi haqqında müraciət yer alan hansısa sənədin altına imza toplayır.

Onu tapdım və soruşdum: “Nə imzası toplayırsan?”. O, bir qədər tərəddüddən sonra dedi: “Kişi (Dayı) (kurs yoldaşlarım məni belə çağırırdı), heç, elə-belə. Sizə nə fərqi var – sizin torpağınız çoxdur, bizimki az. Qarabağ məhsuldar yerdir və Ermənistanın müstəqil şəkildə yaşamasını təmin edəcək”.

Muşeq Yerevan Dövlət Universitetinin tarix fakultəsinin möhürü ilə təsdiq edilmiş arayışı göstərdi, arayışda deyilirdi ki, Stalin və Qafqaz Bürosu erməni xalqının iradəsinə zidd olaraq Dağlıq Qarabağı Azərbaycana verib. Bununla əlaqədar DQ-nin Ermənistanın tərkibinə qaytarılması haqqında çağırış yer alırdı.

Bu, tarixlə əlaqəsi olmayan sənədin müəllifləri hadisələrin gedişindən sui-istifadə edirdilər – ali məktəblərdə, ziyalı dairələrində antistalin kampaniyası gedirdi və bu mövzu Qarabağın ayrılması siyasətinə, necə olsa, uyğun idi.

Muşeqə dedim: “Çox yanılırsınız! Biz heç vaxt buna razılaşmayacağıq. Bu torpaq bizim üçün də dəyərlidir və güzəşt olmayacaq. Sizin etdikləriniz böyük faciəyə gətirib çıxaracaq!”.

Elə həmin Muşeq tezliklə azərbaycanlıların Çardaxlı kəndində marşal Baqramyanın abidəsini partlatmasından bəhs edilən erməni qəzeti göstərdi. Sual yaranır – onlar durduqları yerdə niyə abidəni partlatmaq qərarına gəliblər?

Sonradan Ermənistanın Qafan şəhərindən qaçqın düşən azərbaycanlılar haqqında məlumat yayıldı.

Münaqişənin nazim-çarxı getdikcə daha sürətlə dönməyə başladı, havadan qan iyi gəlirdi.

Yanvarda mən son tətilə Bakıya gəldim. Burada sakitlik idi və heç kim tezliklə hər şeyin dəyişəcəyini güman etmirdi. Respublika rəhbərliyinin başısoyuqluğu, fəaliyyətsizliyi, sözün əsl mənasında “dəvəquşu siyasəti” məni təəccübləndirirdi.

Mən Bakıda təxribat törədiləcəyini  gözləyirdim: 1905-ci ildə tətil hərəkatını zəiflətmək üçün gizli çar polisi azərbaycanlıların və ermənilərin arasına dava saldığı kimi və ya 1918-ci ildə Ermənistan və Azərbaycanın müstəqillik elan etdikdən sonra başladılmış müharibə nəticəsində hər iki ölkənin müstəqilliyinə son qoyulduğu kimi.

Amma hadisələr qəfildən əvvəlcə Əsgəran yaxınlığında başladı: fevralın 22-də açılan atəşlə iki azərbaycanlı öldürüldü, daha sonra, fevralın 28-də ermənilər Sumqayıtda ermənilərin talan və qətlini təşkil və özlərinin iştirakı ilə həyata keçirdilər. Etnik təmizləmələrin, Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinin müəlliflərinə qan axıtmaq və millətlərarası qisasalma təşkil etmək lazım idi ki, böhran nöqtəsi keçilsin.

Hər şey buna doğru gedirdi və 2x2=4 qədər qabaqcadan aydın  idi.

Martın 3-də MDU-nun jurnalistika fakultəsində Kommunizm auditoriyasında “Qarabağ – bizim ağrımız” konfransı keçirilirdi. Müxtəlif fakultələrin tələbələri toplaşmışdı. Ermənilər sayca çox idi, azərbaycanlılar – nisbətən az. Gələcək ideoloq Əli Həsənov və onun silahdaşları burada yox idi.

Ermənilərin dərdinə şərik olma, tarixi ədalətin bərpa edilməsi haqqında çox danışıldı, Stalini damğaladılar və s.

Mən söz istədim: “Bu gün burada iki xalq arasında 1905 və 1918-ci illərdə olduğu kimi qarşıdurmaya aparan oyun gedir. Cinayət törədirsiniz. Hər şeyi çox qan axıdılmasına doğru aparırsınız və bu qana görə sizin hamınızın vicdanı ləkəli olacaq”.

Erməni tələbələr dediklərimi rədd   və mənə  etiraz etdilər.

Növbəti gün fakultənin dekanı Yasen Nikolayeviç Zasurski məni yanına çağırdı: “Mehman, dünən orada nə demisən? DTK səninlə maraqlanır”.

Qarabağ haqqında fikir mübadiləsi apardıq. Söhbətin sonunda o dedi: “Get, ehtiyatlı ol”,

Yasen Nikolayeviçin mənimlə artıq tərbiyəvi söhbəti olmuşdu. Məsələ iraqlı tələbələr-kommunistlərlə bağlı idi. Onlar özlərini nalayiq aparırdılar. Mən onları yerinə oturtdum. Onlar MDU rəhbərliyinə müraciət etdilər, profilaktikanı isə Zasurski apardı. O, güzəştə getməyi xahiş etdi. Mən isə qəti şəkildə etiraz etdim. Nəhayət, o məni dəstəklədi.

Beş il əvvəl biz ilk dəfə Muşeqlə Tbilisidə ATƏT-in KİV üzrə Cənubi Qafqaz konfransında görüşdük.

Onda ona dedim ki, mən haqlı idim. O, çaşqınlıqla çiynini çəkdi. Sonra insanların qarşısında dedim: “Minlərlə insanın qanı onun üzərindədir”. O, cavab verdi: “Yaxşı, bəsdir, Kişi (Dayı)”.

Ötən il ATƏT-in, Aİ-nin xalqların sülhə hazırlanması layihəsi çərçivəsində Tiflisidə Yerevan və Qarabağ erməniləri və azərbaycanlılarının görüşü keçirilirdi. Sülhə qayıdış haqqında ideya mübadiləsi aparılırdı. Orada münaqişənin necə başladığı və onun zərərsiz kimi görünən imzatoplamadan qanlı münaqişəyə çevrilməsi haqqında fikirlərimi bölüşdüm.

Qarabağ ermənilərindən biri qışqırdı: “Deməli, siz bilirdiniz ki, qan axacaq!”.

“Bütün bu cür hallarda olduğu kimi, münaqişədə və onun davam etməsində maraqlı olanlar üçün bu qaçılmaz və lazım olur”, - deyə cavab verdim.

Baxın, indi Fransada hakimiyyət bir müəllimin dini motivlə öldürülməsinə və ya qaradərili cəmiyyət ABŞ-da afroamerikalının öldürülməsinə necə aqressiv reaksiya verir. Dini və milli məsələlər böhran dövrlərində kəskinləşir və özünü daha qabarıq şəkildə büruzə verir. Bu, inqilabi vəziyyətlərin aksiomasıdır. Qarabağ münaqişəsi Sovet sisteminin böhranının məhsulu idi.

33 illik münaqişə Ermənistan və Azərbaycan xalqlarına nə verdi? Real olaraq hər iki tərəfdən 2 mln. insana birbaşa ziyan dəyib – iztirab, qan, evlərinin, dostlarının, yaxınlarının – hər şeyin itirilməsi. Ümumiyyətlə isə hər iki xalq əziyyət çəkib. Çiçəklənmək yerinə daim müharibə və nifrət. Və, təəssüf ki, çoxları sərsəm ideyaların girovuna çevrilir və öz həyatlarını yaradıcılığa deyil, sağ qalmaq uğrunda mifik mübarizəyə həsr edərək, sonsuz qarşıdurmalarda bulunan insan axınına qoşulmaq məcburiyyətində qalıblar

Azərbaycan bu müharibədə qələbə qazandıqdan sonra, bir jurnalistin qeyd etdiyi kimi, indi hesab heç-heçə - 1:1-dir (1994-cü ildə məğlub olan tərəf Azərbaycan idi). Amma o, həddindən artıq nikbin idi: Ümumdünya Erməni Konqressinin və Rusiya Erməniləri İttifaqının bu yaxınlarda keçirilən birgə iclasının yekun press-relizində oxudum: “Biz davanı yox, döyüşü uduzduq” və aydın oldu ki, 10 noyabr 2020-ci ildə müharibə baltası hələ basdırılmayıb. Ermənistan bu çoxəsrlik müharibədə növbəti revanşa hazırlaşır, bizi də bu müharibəyə hazır olmağa məcbur edirlər.

Bəs Azərbaycan cəmiyyəti? O, istənilən varianta hazırdır, çünki ermənilər çox şey öyrədib.

Amma o, daha çox sülhə meyllidir, belə ki, həyatdan fərəhlənmək, və tərəqqi etmək, xoşbəxt yaşamaq istəyir.

Azərbaycan cəmiyyəti hələ də münaqişənin dinc yolla həll ediləcəyi ümidi ilə yaşayır, hətta hələ 1918-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın müstəqillik əldə etdiyi zaman irəli sürülmüş Qafqaz Evi ideyasının reallaşmasına həvəsi var. Həmin vaxt Qafqaz Konfederasiyası formalaşmışdı, amma cəmi bir neçə gün yaşadı.

SSRİ dağıldığı andan Qafqazda bu ideya dolaşırdı və hətta prezidentlər Elçibəy, Qamsaxurdiya və Dudayev arasında müzakirə predmeti olmuşdu. Ter-Petrosyanla da əlaqə qurulmuşdu. Amma yenə baş tutmadı. Mövzu bu günə qədər  Azərbaycanın siyasi kuluarlarında və Qafqaz siyasətçilərinin və ictimai xadimlərinin birgə görüşlərində müzakirə edilir.

2004-ci ilin avqustunda mən bu ideyanı dilə gətirməyə qərar verirəm. İnsanların əhval-ruhiyyəsini layiqincə qiymətləndirməyən yoldaşlar məni  fikrimdən daşındırmağa çalışır, böyük ictimai qınaqla qarşılaşacağımı proqnozlaşdırırlar. Öyüdlərə zidd hərəkət edirəm. Və 05 avqust 2004-cü il tarixində (16:14:45 / GMT+04:00) Turan-ın saytında əsas ideyasının bu gün də aktuallığını itirməyən məqalə dərc olunur:

AVROPA MODELİ VAHİD QAFQAZ MƏKANI TƏŞƏKKÜLÜNÜN ƏSASI KİMİ

Oxuculara müraciət:

Ölkə və bölgədəki son hadisələr, vəziyyətin getdikcə daha çox ümidsiz olması və münaqişələrin nizamlanması sahəsində böhranın dərinləşməsi məni bir vətəndaş kimi regional və Avropa kontekstlərində respublikanın inkişafı perspektivlərinə baxışımı bildirməyə vadar edir. Məqalədə informasiya (jurnalist) fəaliyyəti ilə məşğul olduğum 15 il ərzində gəldiyim nəticələr əksini tapıb.

Mehman Əliyev, “Turan” İnformasiya Agentliyinin direktoru

SSRİ dağıldığı andan etibarən beynəlxalq təşkilat və ölkələr Cənubi Qafqazda münaqişələrin nizamlanması və sabitliyin bərqərar edilməsi üzrə xeyli cəhd  və təşəbbüs göstərib. Lakin o vaxtdan 14 il keçməsinə  baxmayaraq hələ də heç bir münaqişə həll edilməyib. Vasitəçilərin səylərinin yeganə müsbət nəticəsi münaqişə zonalarında hərbi əməliyyatların dayandırılması olub. Bu, 10 il əvvəl baş verib. Və həmin vaxtdan etibarən münaqişələrin nizamlanması məsələsində tərəflər bir addım belə irəliləməyib. Əlbəttə, region ölkələri dövlət quruculuğu ilə məşğul olmaq, beynəlxalq  birliyə  inteqrasiyanı inkişaf etdirmək imkanı qazanıblar, amma “dondurulmuş” münaqişələrin mövcudluğu şəraitində onlar nə iqtisadiyyatda, nə də vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda böyük uğurlar əldə edə biliblər.

Münaqişələrin həll edilməməsinin səbəbləri

10 ildən çox dövr ərzində nizamlama prosesinin həm yerli, həm də xarici iştirakçıları iqtisadiyyat, siyasət sahəsində fərdi  problem və məsələlərin həlli ilə məşğul olublar. Məsələn, ən aktual problemlərin – regional münaqişələrin həlli məsələsində tərəflərin yanaşmaları bir-birinə zidd, qeyri-ardıcıl olub və onlar maneələri Ümumqafqaz kontekstindən ayrı aradan qaldırmağa çalışıblar. Məsəl üçün, Abxaziya münaqişəsi BMT, Qarabağ münaqişəsi Minsk Qrupu çərçivəsində, Osetiya problemi isə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə həll edilir. Bütün hallarda münaqişə tərəfləri münaqişələrin həlli və gələcəkdə mehriban qonşuluq münasibətləri qurulmasının mütləq şərti kimi öz yanaşmalarının və maraqlarının: millətlərin öz müqəddəratlarını təyin etmək hüququnun və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsini irəli sürürlər.

Məhz vasitəçilər  və münaqişə tərəflərinin bu iki marağın əlaqələndirilməsini təmin edə bilməməsi prosesi dalana gətirib çıxarıb. Tərəflər bir-birinə sanki zidd bu iki yanaşmanın həllinə Qafqaz inteqrasiyası və Qafqaz ittifaqının yaradılması kontekstindən yanaşsalar, hər şey başqa cür təşəkkül tapa  bilər.

Münaqişələrin nizamlanmasının ilkin  şərtləri

Münaqişələrin Qafqaz inteqrasiyası vasitəsilə həlli üçün bütün ilkin şərtlər mövcuddur. Bunun üçün ən mühüm dəlil münaqişə iştirakçılarının qarşı tərəfin güzəştlərindən və münaqişələrin nizamlanmasından sonra mehriban qonşuluq münasibətləri qurmağa hazır olmaları barədəki bəyanatıdır. Tərəflərdən heç biri digər tərəflə barışmaz ziddiyyət olmasından  və onunla  əməkdaşlıqdan imtina etməsindən bəhs etməyib. Əksinə, bütün tərəflər birmənalı olaraq münaqişədə öz maraqlarının təmin edilməsindən sonra əməkdaşlığa hazır olduqlarını bəyan edirlər.

Digər bir şərt coğrafi arealı nəzərdə tutan ümumi məkan, bir-birindən asılı olan çoxəsrlik tarixdir. Regionun bütün xalqları, demək olar ki, əsrlər boyunca daim təzyiq altında olublar və hamıliqca Roma imperiyasından başlayaraq, Sovet imperiyasına qədər bu və ya digər dövlət qurumuna daxil olublar. Onların bir-birinə bənzər Qafqaz mədəniyyəti, ənənələri, mentalitetləri var və bunlar o qədər güclüdür ki, onların dini, siyasi meyl və səmtləşmələrini ikinci plana keçirir. Və nəhayət, bölgə xalqlarının ortaq perspektivi. Onlar hamısı Avropa dəyərlərinə sadiq olduqlarını bəyan edir və Avropa məkanına inteqrasiya etməyə çalışırlar. Və bu istiqamətdə real addımlar atıblar: Avropa Şurasına, Sülh Naminə Tərəfdaşlıq proqramına və digər Avropa proqramlarına üzv olublar, inteqrasiyaya yönəlmiş siyasi və iqtisadi islahatlar həyata keçirirlər.

Həll yolları

Qafqaz ölkələrinin gələcək inkişafının əsası kimi kompleks yanaşma götürülməlidir. Kompleks yanaşma olmadan, ayrı-ayrı vəzifələrin həlli yaxın gələcəkdə uzunmüddətli sabitliyə və region ölkələri və xalqlarının bütün sahələrdə dinamik inkişafına gətirib çıxarmayacaq.

Gələcək Qafqaz İttifaqının hüquqi bazasının yaradılmasından başlamaq lazımdır. Məsələn, Qafqaz Evi və onun vahid siyasi, iqtisadi, mədəni, hərbi məkanı haqqında universal Müqavilədən. Bu sənəd hərtərəfli olmalı və proqram və  status-kvo vəziyyətindən (dövlətlərin ərazi bütövlüyünü və yaranmış reallıqların tanınması) vahid Qafqaz məkanının yaradılmasına və onun regionumuzda sabitliyin zamini kimi Avropa İttifaqına qoşulmasına qədər bütün prosesi nəzərdə tutan konkret müddətləri göstərilmiş planı ehtiva etməlidir. Hüquqi bazanı bütün tərəflər beynəlxalq vasitəçilərin – qəbul edilmiş qərarların həyata keçirilməsinin zaminlərinin iştirakı ilə yaratmalıdır.

Dövlətüstü və idarələrarası institutların yaradılmasının əsası kimi isə Avropa qurumları: Avropa İttifaqı, Avropa Şurası, Avropa Parlamenti, Aİ-nin Nazirlər Kabineti, NATO və s. götürülməlidir.

Keçid dövründə sülhü qoruyan qüvvələr istisna olmaqla, xarici qoşunların Qafqazdan çıxarılması təmin edilməlidir.

Qafqaz Evi qurulmasında əsas vasitə  olaraq Vahid Avropa qurulması sahəsində Avropa təcrübəsindən istifadə olunmalıdır. Avropa dövlətləri müharibələr, sərhədlərin dəyişdirilməsi ilə müşayiət olunan çoxəsrlik dövlət quruculuğu təcrübəsinə malikdir. Təkcə keçən əsrdə Avropa on milyonlarla insan həyatına son qoyan iki dünya müharibəsi yaşayıb. Amma ən ağır itkilərə, çoxillik, bəzən isə çoxəsrlik düşmənçiliyə baxmayaraq, avropalılar özlərində qeyrət tapdılar və sabitlik və inkişafın yeganə zəmanəti kimi Avropa Evi qurmaq haqqında qərar qəbul etdilər. Bu quruculuqda Avropa status-kvodan  təkanla irəli getdi və  addım-addım, xüsusi məsələləri həll etməklə  öz biriliyini yaratdı.

Biz vaxtımızı velosiped icad etməyə sərf etməməliyik. Avropa təcrübəsinə əsaslanaraq, Qafqaz vahid evin qurulmasının bu yolunu qısa müddətdə keçə bilər. Qafqaz Evinin yaradılması regionun Avropa İttifaqına uyğunlaşmasını xeyli asanlaşdıracaq. Cənubi Qafqazda Qafqaz Evinin qurulması və sonradan buna Şimali Qafqaz regionunun cəlb edilməsi, şübhəsiz, Rusiyanın cənubunda da sabitliyə xidmət edəcək. Qafqaz Evi layihəsi çərçivəsində ərazi mənsubiyyəti, etnik qrupların münfəridliyi tamamilə mənasını itirir, çünki onların hüquq və mənafeyi Qafqaz parlamentində, hökumətində, məhkəməsində və s. həll ediləcək, onlar hamısı burada təmsil ediləcəklər. Vahid Qafqaz məkanı məskunlaşma yeri və sayından asılı olmayaraq, bütün etnik qrupların təhlükəsizliyi, inkişafı və rifahının zəmanəti ola bilər və olmalıdır. Bu kontekstdə Azərbaycan bu prosesin lokomitivi olmaq üçün bütün zəruri resurs potensialına malikdir. Bundan başqa, o, bu hərəkata rəhbərlik etməlidir.

***

Təxmin ediləndən tam əks reaksiya oldu: heç bir qınaq olmadı, yalnız dəstək ifadə olundu. Məqaləni müzakirə etmək üçün müxalif və  hökumətyönlü siyasi partiya və ictimai təşkilatların liderləri  (siyahı   geniş idi) Xaqani küçəsində yerləşən Bakı Beynəlxalq Mətbuat Klubunda yığışdılar.  Hamı birmənalı olaraq “lehinə” idi.

Zənn etmirəm ki, bu gün Azərbaycanda da insanlar Ermənistandakı kimi, başqa sözlə desək, müharibədə deyil, döyüşdə qalib gəldiyimizi düşünürlər.

Amma, təəssüflər olsun, biz görürük ki, bizə müharibə sırımaq istəyirlər və Fransa Senatının DQ-nin müstəqilliyini tanımaq barədəki qərarı  bunun bariz təsdiqidir. Bu qərar, əlbəttə ki, qisasçılıq siyasətini təşviq edir və müharibəni davam etdirməyə çağırır. Fransızlar öz və başqalarının meydanlarında əbədi müharibələrə, daimi qələbə və məğlubiyyətlərə öyrəşiblər. Bu, onların seçimidir. Amma, məncə, bizim seçimimiz bu deyil.

Ermənilərin bu “Müharibəni deyil, döyüşü uduzmuşuq” ifadəsi mənə çox tanış gəlirdi.

İnternetdə axtarış apardım, Şarl de Qolla rast gəldim.

1940-cı ildə Fransızlar almanlara məğlub olduqdan sonra bu general həmyerlilərini “Fransa müharibəni deyil, döyüşü uduzub” şüarı ilə ruhlandırmağa çalışırdı. Dəqiq bilmirəm, amma, fransızlar oxşarını bizə sırımaq istədikləri müharıbənin davam etdirilməsi fikrinə düşməyiblər ki?

Təxmin ediləndən tam əks reaksiya oldu: heç bir qınaq olmadı, yalnız dəstək ifadə olundu. Siyasi partiyaların və ictimai təşkilatların – müxalif, hökumətyönlü qurumların liderləri məqaləni müzakirə etmək üçün Xaqani küçəsində yerləşən Bakı Beynəlxalq Mətbuat Klubunda yığışdılar. Siyahı  (Topluluq)  geniş idi. Hamı birmənalı olaraq “lehinə” idi.

Zənn etmirəm ki, bu gün Azərbaycanda da insanlar Ermənistandakı kimi, başqa sözlə desək, müharibədə deyil, döyüşdə qalib gəldiyimizi düşünürlər.

Amma, təəssüf ki, biz görürük ki, bizi müharibəyə məcbur etmək istəyirlər və bunun ən parlaq nümunəsi Fransa Senatının DQ-nin müstəqilliyini tanımaq qərarıdır. Bu qərar, əlbəttə ki, revanşizmi təşviq edir və müharibəni davam etdirməyə dəvət edir. Fransızlar öz meydanlarında və başqalarının meydanlarında əbədi müharibələrə, daimi qələbələrə və məğlubiyyətlərə öyrəşiblər. Bu, onların seçimidir. Amma, məncə bizim seçimimiz bu deyil.

Ermənilərin bu “Müharibəni deyil, döyüşü uduzmuşuq” ifadəsi mənə çox tanış gəlirdi.

Şəbəkədə araşdırdım, Şarl de Qolla rast gəldim.

1940-cı ildə Fransızlar almanlara məğlub olduqdan sonra general həmyerlilərini “Fransa müharibəni deyil, döyüşü uduzub” şüarı ilə ruhlandırmağa çalışırdı. Dəqiq bilmirəm, fransızlar oxşarını bizə sırımaq istədikləri müharıbənin davam etdirilməsi fikrinə düşməyiblər ki?