DÇHS və Olimpiya nəticələri

Amerikalı üzgüçü Maykl Felpsin rekord sayda olimpiya medalı qazanması və hətta sovet idmançısı Larisa Latıninanın rekordunu qırması məni diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik sindromu haqqında yazmağa vadar etdi.

DÇHS-dən Olimpiya oyunlarına

Soruşa bilərsiniz, medallarla DÇHS arasında nə əlaqə var? Əslində birbaşa əlaqə var.

18 il əvvəl Felpsin ərindən ayrılaraq üç uşaqla qalan anası Debra növbəti zərbə alır, 9 yaşlı oğlu Maykla DÇHS diaqnozu qoyulur.

- Mən özüm təhsil sahəsində işləyirəm və hətta o balaca ikən həmişə hərəkətli olduğunu hiss edirdim. Amma çoxları deyirdilər ki, o, oğlan uşağıdır və əksər oğlan uşaqlarının davranışı belədir. Lakin o böyüdükcə məktəbdə ondan şikayət daha da çoxalırdı. Nəticədə bizə diaqnoz qoydular, deyə Debra Felps “Bütün mövsümlərdə ana” adlı bestsellerində yazır.

Qadın bütün gücünü oğlunun diqqətini toplamasına, enerjisini lazımi istiqamətə yönəltməsinə yardım etmək üçün sərf edib. O, tibbi və terapevtik müdaxilə görüb. Bundan başqa, anası onu üzgüçülüyə verməyi qərara alıb. Bütün bunların nə ilə başa çatdığını bilirsiniz. 27 yaşlı Maykl bu il idmanı tərk edir, belə ki, əldə edə biləcəyi hər şeyi əldə edib.

DÇHS nədir?

Davam etməzdən əvvəl bir neçə sözlə DÇHS-nin nə olduğunu izah etmək istərdim. DÇHS-li uşaqların davranışı diqqəti bir yerə cəm etməyi bacarmamaq, hədsiz fəallıq, impulsivlik, bəzən aqressiya ilə səciyyələnir. Sindrom çox vaxt oğlan uşaqlarında özünü göstərir – qızlara nisbətən 3 dəfədən 9 dəfəyə qədər çox. Bu mövzuda çox sayda araşdırmalar var, hələ də DÇHS-nin olmadığını iddia edən mütəxəssislər var, amma araşdırmalar bunun əksini göstərir. Səhiyyə Departamentinin məlumatına görə, ABŞ-da uşaqların 3-5%-də DÇHS var, təxminın 70%-də isə DÇHS böyüdükdən sonra da qalır.

Azərbaycanda vəziyyət necədir?

12 yaşlı Samir Vəliyev sinif yoldaşlarını və müəllimlərini “bezdirib”, evdə özünü heç də yaxşı aparmır, deyə anası, Bakıda bank işçisi Tahirə danışır.

- O, 5 dəqiqə belə yerində sakit otura bilmir, mən və ya atası üstünə qışqırıb ev tapşırığının başına oturtmasaq, bütün əsəblərimizi pozmasaq o, bunu etməyəcək. Tapşırığın bir sətrini oxuyur, ikincini oxumağa fürsət tapmadan misalı həll etməyə başlayır, çox impulsivdir. Məktəbdə daha da betərdir: dərsdə hamının diqqətini dağıdır, heç vaxt materiala diqqət yetirmir, həmişə sinif yoldaşları ilə mübahisələr, davalar...

Tahirə uzun müddət evin önündəki piştaxtalarda oturan nənələrin “Samir oğlan uşağıdır, əksinə, yaxşı ki, belə aktivdir, böyüyəndə hamısı keçəcək” məsləhətlərinə inandı. Amma vaxt uçur, uşaq isə getdikcə daha çox idarəolunmaz olur:

- İndi hamı yeniyetməlik dövrü ilə əlaqələndirir, amma bunlar arasında heç bir əlaqə görmürəm, deyir anası.

Məktəbdən daim şikayət gəlməsindən yorulan Tahirə Samiri psixoloqa aparıb:

- Psixoloq onunla bir saat belə söhbət etmədi, mənə dedi ki, hər şey normaldır, sözün əsl mənasında üzümə güldü və oğlumu daha yaxşı tərbiyə etməyi məsləhət gördü.

Təəccüblü deyil ki, Tahirə “mütəxəssisdən” də belə reaksiya aldı. Bizim cəmiyyətdə nə olursa olsun, günahkar anadır, görürsünüz, tərbiyə edə bilmir! Heç kimin ağlına gəlmir ki, ananın oğlunun davranışlarına görə narahat olması faktı özü valideynlərin onunla məşğul olmaq istəyinin göstəricisidir.

Tahirə oğlunu Sankt-Peterburqa apardı, burada ona DÇHS diaqnozu qoydular. Uşaqla necə məşğul olacağı barədə məsləhət verdilər, o, terapiya kursu keçdi və s. Amma bütün bunlar azdır, daim məşğul olmaq lazımdır?

- Bakıda oğlumla harada məşğul olacaqlar? Bizdə məni lağa qoyurlar, qarışqanı fil etdiyimi deyirlər, deyir Tahirə.

Bəlkə də buna görə bizim medallarımız bu qədər azdır, olan medalların isə əksəriyyətini Azərbaycanın adından çıxış edən əcnəbi atletlər qazanıb. Çünki biz heç nəyi ciddi qəbul etmirik, problemin öz-özünə yox olacağına ümid edirik. Bizim cəmiyyətin düşüncəsi 16 yaşında təsadüfən hamilə qalan, heç bir addım atmadan hər şeyin öz-özünə keçəcəyini gözləyən qızın davranışına bənzəyir. Ya da bizim üçün problemə diqqət yetirmək yerinə, günahı kiminsə üstünə atmaq daha asandır.

ABŞ-dakıların fikri

Vaşinqtonda Sibli xəstəxanasının uşaq psixiatrı Keytlin Allen deyir ki, 40 il əvvəl ABŞ-da da DÇHS-yə buna bənzər münasibət var idi:

- DÇHS-nin ümumiyyətlə mövcud olub-olmaması haqqında çox mübahisələr olub, bunun sadəcə uşağın bacarıqsızlığı olduğunu və ya yaşla, ailədəki vəziyyətlə bağlı olduğunu deyirdilər. Bəli, məhz belə olan hallar da var, amma DÇHS-ni, xüsusən onun özünü açıq-aşkar büruzə verdiyi halları hiss etməmək mümkün deyil. Bu sindroma diqqət yetirməmək də olmaz. Onun diaqnozu vaxtında qoyulsa, davranış terapiyası var, dərmanlar var, həmçinin psixoloqla işləmək olar, pəhriz var, saymaqla qurtarmaq olmaz. Hər uşaqda vəziyyət başqa cürdür.

Allenin sözlərinə görə, valideynlər çəkindikləri üçün sindromun aşkar əlamətlərini görməməyə çalışa bilərlər:

- Amerikada bu, artıq keçmişin qalığıdır və çətin ki, kimsə utansın, amma tibbin az inkişaf etdiyi ölkələrdə bu, tamamilə mümkündür. Mən banqladeşli bir ailə ilə işlədim, uşaqlarına da diaqnoz qoyulmuşdu, onlar isə buna hazır deyildilər, onlar üçün kiməsə uşaqda DÇHS olduğunu demək “Uşaq intellektual cəhətdən qüsurludur” deməyə bərabərdir. Bu yanaşma yanlışdır, belə ki, əksinə, DÇHS-li uşaqların çoxunun intellekti güclü olur və onlar uğur əldə etmirlərsə, bu, yalnız diqqəti cəm etməməklə bağlı olur.

“Gündəlik qüvvə” DÇHS-li insanlara dəstək qrupunun üzvü, 8 yaşlı qız anası Reyçl Kemron deyir ki, tibbi müdaxilədən əvvəl və sonra qızı iki fərqli insandır:

- Əvvəllər qızım qeyri-səmimi və impulsiv idi, məktəbdə heç bir uğur əldə etmirdi. Ona xüsusi pəhriz tutdurduq, şirniyyatı daha az verməyə çalışırıq, o, həmçinin dərman qəbul etməyə başladı, həftədə bir dəfə davranış terapevtinə və bəzən psixoloqa gedir. Biz birlikdə ona diqqətini toplamağa necə kömək edəcəyimizi, həyatını necə qaydaya salacağımızı öyrənirik. DÇHS-də utandırıcı heç nə yoxdur, bu, sadəcə həll olunması tələb olunan problemdir. Uşağınızın həyatının necə olacağı: aqressiv, hiperaktiv, uğursuz, heç kimin dostluq etmək istəmədiyi bir insan və ya gözəl, diqqətli uşaq olacağı sizdən asılıdır. Uşağınıza kömək etmək sizin əlinizdədir və yardım və uşaq arasında təkcə “utanc” hissiniz durursa, bu, yalnız yanlış düşüncədir ki, bunu başa düşə bilmirəm.

DÇHS-li məşhurlar

DÇHS heç də hökm deyil və bunu təkcə Maykl Felps sübut etmir. Normal həyat yaşayan və özünü heç də nöqsanlı hiss etməyənlər arasında Castin Timberleyk, Beyonce Noulens, Liv Tayler, Adam Levin, Cim Kerri və bir çox başqaları var. Burada, burada və burada daha ətraflı siyahılarla tanış ola bilərsiniz.

Bu insanların həyatı və uğuru sizin DÇHS-li övladınızın da yaxşı peşəkar və uğurlu insan kimi yetişə biləcəyini və hətta məşhur ola biləcəyini göstərir.

Kemron azərbaycanlı valideynlərə məsləhət görür:

- Uşaqlarınızı bu şansdan məhrum etməyin, mövhumatları unudun və özünüzə yazıqlanmağa son qoyun, yaxşısı budur, övladınıza kömək edin!

Debra Felps kitabında yazır ki, müəllimləri Maykldan şikayət edərkən o, öz-özünə deyirdi ki, oğlunun uğur əldə edə biləcəyini hamıya sübut edəcək, o, hər kəsə haqsız olduqlarını isbat etmək istəyirdi.

Felps həmişə məşhur anası olmayıb, buna görə, o bunu bacarıbsa, deməli, siz də bacararsınız.

Mütəxəssisin analara məsləhəti

Allen analara (və atalara) erkən yaşlarından uşaqlara diqqət etməyi məsləhət görür:

- Sizə elə gəlir ki, uşağınız bir dəqiqə belə yerində otura bilmir, daim hərəkətlidir? 2 yaşda bu, tamamilə normal davranışdır, amma uşaq böyüdükcə ondakı fərqlər daha çox sezilir. 5 yaşında uşaqda DÇHS-ni müəyyən etmək çox asandır. Övladınızda hər-hansı anormallıq olmadığını düşünürsünüzsə, göydən kömək yağacağını gözləməyin, mütəxəssislərə gedin, kömək axtarın.

Həkimlərimizin vecinə deyilsə nə edək?

Tahirə məhz belə sual verir. Bakıda bir çox valideynlərdən fərqli olaraq, oğlunun problemi göz önündədir, amma dövlət qurumları köməklik göstərməkdə maraqlı deyilsə uşağa necə yardım etmək olar?

ABŞ-da, yəqin ki, analar mitinqə çıxardılar. Amma bizim polisin mitinqlərdə qadınlara qarşı necə rəftar etdiyini burada görə bilərsiniz, odur ki, bu variant, çox güman ki, aradan qalxır. Müğənni Xatirə kimi, Heydər Əliyevin cəsədindən xeyir-dua istəmək olar (Hamam Tayms-ın fotosu).

Və ya bu ortadakı qadına göz yaşları ilə dolu məktub yazmaq olar. Deyirlər, kömək edir. Amma, çox güman ki, konkret olaraq sizin məsələrə (Heydər Əliyev Fondunun saytından foto).

Bəs ümumiyyətlə, ölkə miqyasında nə etmək olar? Niyə Azərbaycanda bütün məktəbəqədər yaşda uşaqların məcburi qaydada müayinəsi keçirilmir? Başa düşürəm ki, birinci sinfə getməzdən əvvəl müxtəlif arayışlar və s. vermək lazımdır, amma hamımız o arayışların necə alındığını bilirik və bu, kömək etməyəcək. Həm də həkim belə bir arayış üçün uşağı müayinə etsə belə, maksimum sağlam – qeyri-sağlam deyə rəy verəcək, vəssalam. Məktəbəqədər və məktəb yaşındakı bütün uşaqlar üçün istisnasız olaraq hər-hansı kənara çıxmalar olub-olmadığını müəyyən etmək üçün müayinə sistemi olmalıdır.

Bunun üçün təhsil müəssisələrində psixoloqlar olmalıdır. Bəli, bizdə psixoloqlar var, amma onlar nə ilə məşğul olur? Bir tanışım Bakının qabaqcıl məktəblərindən birində psixoloq işləyir, maksimum gördüyü iş yuxarı sinif şagirdlərinin eşq məsələlərini həll etməkdir. Mənim məktəbimdə isə psixoloqun etdiyi ən ağıllı hərəkət etnik mənsubiyyətinə görə hamını bir nəfərə qarşı qaldırdı.

Psixoloq uşaqların inkişafını müşahidə etməlidir, hər il təkcə pediatrın deyil, psixoloqun da məktəblərə baş çəkməsi mütləq olmalıdır. Köməyə ehtiyacı olan uşaqlar onu birbaşa öz məktəblərində almalıdırlar. Bütün bunlar təhsil haqqında qanunda və ya xüsusi ehtiyacları olan uşaqlar haqqında qanunda əks olunmalıdır. Təkcə həkimlərin deyil, hökumətin də vecinə deyilsə, bəlkə valideynlər özləri qanun layihəsi yazıb parlamentə göndərsinlər? Necə olursa olsun, ya biz indi, bu gün nəyisə dəyişirik, ya da milli qürur mənbəyimiz əcnəbi idmançılar və İlhamə Quliyeva olaraq qalacaq.

Hamıya uğurlar!