Hələlik qadağalar WhatsApp və Skype-ı əhatə edir, sonra Viber və digərlərinə də keçə bilər

Azərbaycanda WhatsApp və Skype mesencerlərində video və səsli zənglərdə yaxın keçmişdə ortaya çıxmış bloklama əhali tərəfindən İslam Həmrəyliyi Oyunları zamanı İnternetdə hədsiz yüklənmələrin qarşısının alınması üçün Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi (NRYTN) tərəfindən müvəqqəti olaraq görülmüş məcburi tədbir kimi başa düşülürdü. Bu versiyanı "Multimedia" ictimai təşkilatının prezidenti Osman Gündüz irəli sürmüşdü.

Oyunlar ərəfəsində Nazirlik nəzdində internetin tənzimlənməsi, o cümlədən ondan cinayət məqsədləri ilə istifadənin qarşısının alınması üzrə qərargah yaradılmışdı. Amma mayın 22-də İslamiada başa çatdı, qonaqlar ölkəni tərk etdilər, amma WhatsApp və Skype vasitəsilə xarici abunəçilərlə danışmaq və onları ekranda görmək mümkün deyil. Azərbaycanda xarici istiqamətdə yalnız mətn messencerləri işləyir.

Nazirlik baş verənləri izah etmir. NRYTN mətbuat xidmətinin əməkdaşı Turan-ın sualına cavabda bu messencerlərin işində məhdudiyyət olmadığını deyib və həqiqətən, İslamiada günlərində bəzən bu rabitə vasitələri fəaliyyət göstərirdi. Amma sonra yenidən kəsildi.

2015-ci ildə o vaxtki Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin rəhbəri Əli Abbasovun Azərbaycan ərazisində WhatsApp, Viber, Skype və sosial şəbəkələrin xidmətlərinin lisenziyalaşdırılması zərurətindən danışmasını, bunu Azərbaycanlıların təhlükəsizliyinin qeydinə qalmaqla izah etməsini yada salsaq, səbəblər aydın olur. 2015-ci il iyulun əvvəllərində hətta WhatsApp-da zənglərin epizodik kəsintiləri olurdu. Milli Məclisdə sosial şəbəkələrdə gəncləri təhlükəli təriqətlərə cəlb edən çağırışların yayılması müzakirə olunurdu, Rusiyada isə narahatlıqla primitiv şəraitdə partlayıcı maddə hazırlanması üçün şəbəkədə asan əldə edilən məlumatın olmasından danışılırdı. Sosial şəbəkələri və messencerləri dövlətlə lisenziya sazişləri bağlamağa məcbur etməklə hakimiyyətin kommunikasiya vasitələrindən istifadəçi və onun yazışması haqqında məlumatların ona verilməsini tələb etmək hüququ əldə edəcəyi, bunun da, şübhəsiz, hakimiyyətin cinayətkar hesab etdiyi şəxslərin axtarışını asanlaşdıracağı təxmin edilirdi.

Azərbaycanda müstəqil ekspertlər bu planlara qarşı çıxdı

Hüquqşünas Ələsgər Məmmədli iddia edir ki, dövlətin vətəndaş və az domenində fəaliyyət göstərən messencer (sosial şəbəkə) arasındakı ikitərəfli münasibətlərə müdaxilə etmək hüququ yoxdur, bu şəbəkənin (messencerin) bir hissəsinin Azərbaycan ərazisində olması isə hakimiyyətə onun fəaliyyətini tənzimləmək hüququ vermir. Baş verənlərin əsl səbəbi nazirliyin strukturlarının abunəçilərin xarici sosial şəbəkələrdən və messencerlərdən istifadəsi nəticəsində əldə edə bilmədikləri maliyyə gəlirini yığmaq istəyi, habelə hər bir abunəçi haqqında fərdi məlumat almaq niyyətidir, Məmmədli belə hesab edirdi.

İT sahəsində ekspert İlqar Mirzə dövlətin beynəlxalq rabitə sahəsində telefon şirkətləri ilə rəqabət aparan sosial şəbəkə və messencerlərin işini məhdudlaşdırması üçün nazirliyə təzyiq göstərən mobil telefon operatorlarının ticari maraqları haqqında versiya irəli sürüb. Telefon şirkətləri ziyana uğrayır, belə ki, xaricdəki yoldaşlarla Skype vasitəsilə danışmaq daha rahatdır, danışıq üçün ödəniş etməyə də ehtiyac yoxdur. Yalnız internetdən istifadəyə görə ödəniş edirik.

Əli Abbasov bildirirdi ki, xarici İT-şirkətlər Azərbaycanda işləyirlərsə, müvafiq Azərbaycan qanunu qəbul edildikdən sonra onun rəhbərlik etdiyi nazirlikdən sertifikat almalıdırlar. O, Azərbaycanda şirkətlərlə müvafiq danışıqların başladığını və şirkətlərin əksəriyyətinin nazirliyin bu arzusunu "müsbət qəbul etdiklərini" deyirdi. Abbasov "Avropa ölkələrinin" təcrübələrinə istinad edirdi, ekspertlər isə Türkiyə, Belarus və Rusiyanı göstərirdilər.

BBC-Azerbaijan -ın elə həmin materialında Microsoft Azеrbaycan şirkətinin marketinq-meneceri Səbinə Pərvizinin təmsil etdiyi şirkətin Azərbaycan qanunları çərçivəsində işləmək niyyətindən əmin olduğu barədə sözlərindən sitat gətirilirdi. Bu şirkət Skype-ın fəaliyyətinə görə cavabdehdir.

Əli Abbasov artıq nazir olmasa da, onun keçmiş idarəsi indi başqa cür adlansa da, 2015-ci ilin hadisələri təkrarlanır. Bu dəfə WhatsApp və Skype-da səsli və video əlaqənin kəsilməsi sabit və uzunmüddətlidir. Osman Gündüz tamamilə əmindir ki, kommunikasiyalar sahəsində dövlətin yeganə icraçı orqanı olan nazirliyin iradəsi həyata keçirilir. O hesab edir ki, baş verənlərin əsas səbəbi təhlükəsizliyin qayğısına qalınmasıdır və deməli, tədricən analoji xidmətlər təklif edən resurslar bloklanacaq.

Bu nə qədər davam edəcək? Turan-ın bu sualına cavabını O.Gündüz şirkətlərin dövlətin abunəçi kodlarının onlara verilməsi tələbini yerinə yetirməyə hazır olması, dövlət təhlükəsizliyi orqanları ilə əməkdaşlığa hazır olması ilə əlaqələndirib. Ümumiyyətlə isə, o əmindir ki, dövlət müasir rabitə vasitələrinin daimi blokadasına əl atmaz, bu, Azərbaycan üçün yolverilməzdir. Buna görə dövlət şirkətlərə alternativlər, istifadəçilərə isə dövlətin və abunəçilərin maraqlarını, o cümlədən onların maddi tələbatını təmin edən rabitə vasitələri təklif edəcək. Axı Azərbaycanda xaricə ənənəvi telefon zənglərinin qiyməti və mobil telefonlarda rouminq bahadır.

"Düşünürəm ki, müharibə şəraitində olan ölkə üçün, ki, Azərbaycan da belə bir ölkədir, təhlükəsizlik məsələləri birinci yerdə olmalıdır və bu, izah edilə bilər. Amma müasir fərdi rabitə texnologiyalarına qoyulan total qadağa Estoniya təcrübəsinin təkrarlanmasına gətirib çıxara bilər. Xatırladım ki, Skype proqram təminatını rabitə vasitələri üzərində postsovet dövlət nəzarətindən qurtulmaq istəyən estoniyalılar yaradıb. Bir qayda olaraq, müasir texnologiyaları məhdudlaşdırmaq cəhdləri məcburi olaraq dövlət qadağasından yayınan daha müasir texnologiyaların ortaya çıxmasına gətirib çıxarır. Sonuncuya nümunə kimi Azərbaycanda məşhurlaşan, ölkə vətəndaşlarının Azərbaycanda qadağan olunmuş veb-resurslardan istifadəsinə imkan verən VPN-texnologiyaları, anonim serverləri, anonim şəbəkələri və TOR-brauzerləri göstərim, deyə Osman Gündüz əlavə edib.

Rusiya və Türkiyə təcrübəsinin ardınca

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan çox vaxt Rusiya və Türkiyənin təcrübələrini təkrar edir, mətni Türkiyə və Rusiyanın analoji sənədlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsindən ibarət olan qanunlar qəbul edir. Buna görə hazırda RF Dövlət Dumasında baş verən hadisələrin Milli Məclisdə təkrarlanmasını gözləmək olar. Rusiya Parlamentində istifadəçi messencerlərinin identifikasiyası haqqında qanun layihəsi çıxarılıb. İlkin məlumatlara görə, qanunun müddəaları gələn il yanvarın 1-dən qüvvəyə minəcək, sənəd DD-nin saytında dərc olunub.

Digər antiterror tədbirləri ilə yanaşı, identifikasiyanı da zəruri hesab ediblər. İzahedici qeyddə deyilir ki, "İnternet şəbəkəsi istifadəçilərinin identifikasiyası rabitə operatoru tərəfindən abunə nömrəsindən istifadə ilə, ani mesaj mübadiləsi təşkilatçısı ilə rabitə operatoru arasında bağlanmış identifikasiya müqaviləsi əsasında həyata keçirilir.

Messencerlər həm identifikasiya olunmamış istifadəçilər tərəfindən göndərilən mesajların göndərişini məhdudlaşdırmaq imkanını təmin etmək, həm də dövlət hakimiyyəti orqanlarının təşəbbüsü ilə elektron məlumatların göndərilməsini təmin etmək öhdəliyi daşıyacaqlar, xəbəri Pravda.ru yayıb.

"Bu qanun layihəsi həm də antiterror tədbirlərinin görülməsi məqsədilə tətbiq edilib. Messencerlərdən, elektron servislərdən məlumat mübadiləsi üçün istifadə olunur. Bu zaman dövlətin və bu məlumatın yayılması vasitəsinin qarşılıqlı fəaliyyəti üçün imkan yoxdur. Spamın yayılmasından necə qaçmaq olar, xüsusən də bu spam hüquqazidd əməllərlə, terror əməlləri ilə bağlıdırsa? Dövlət nə cürsə buna yol verməmək imkanı əldə etməlidir", deyə qanun layihəsinin müəlliflərindən biri, Dövlət Dumasının deputatı Aleksandr Yuşenko (RFKP) qeyd edib.

"... bu, normaldır, identifikasiya olunan nömrələr telefon nömrəsinə bağlıdırsa, bununla bağlı heç kim narahat olmur. Odur ki, bu məsələni siyasiləşdirmək lazım deyil", deyə Yuşenko vurğulayıb.

Roskomnadzor (Rusiya Nəzarət Komitəsi) "Rabitə haqqında" qanuna bu təklifin həyata keçirilməsi üçün lazım olan dəyişikliklər etməyi təklif edib.

Azərbaycan messencerlərin, bəlkə də həm də sosial şəbəkələrin işinin qanunvericiliklə məhdudlaşdırılması üçün şifahi-hazırlıq mərhələsini 2015-ci ildə keçib. Ölkənin növbəti, konkret qanunun qəbulu mərhələsini Rusiyadan daha tez keçəcəyi istisna deyil.