Mari Benninqsenin xatirəsinə

Məşhur xarici şərqşünas-politoloq, keçmiş SSRİ-nin müsəlman xalqlarının çağdaş siyasi tarixi üzrə ekspert Mari Benninqsen-Broykcon (Marie Bennigsen-Broxup) ağır xəstəlikdən sonra 2012-ci il dekbarın 7-si 69 yaşında Abinqdonda (Böyük Britaniya) vəfat edib.

O, Parisdə məşhur şərqşünas- politoloq, SSRİ-nin müsəlman xalqlarının tədqiqatçısı Aleksandr Benninqsenin (1913-1988) ailəsində dünyaya gəlib.

Atasinin qeyri-ərəb müsəlman xalqlarının tarixini öyrənmək üüzrə elmini qızı Mari davam etdirib. Sorbonn universitetini bitirdikdən sonra Qafqaz xalqlarının tarixilə məşğul olub və ilk tədqiqat işi Şeyx Mənsura (1765-1794) həsr edilib.

Ailə qurduqdan sonra Mari Londonda yaşayıb. Əsas məqsədi Mərkəzi Asiya və Qafqaz xalqlarının tarixini öyrənmək olan “Mərkəzi Asiya və Qafqazı öyrənmək Cəmiyyəti”ndə çalışıb.  

Mari 25 yaşında “Mərkəzi Asiyanın icmalı” (Central Asian Survey) rüblük nəşr edilən jurnalın redaktoru olub. 1981-1990-cı illərdə “Mərkəzi Asiya və Qafqazın Xronikası” (Central Asia and Caucasus Chronicle) bülletenini nəşr edib.

Mari Azərbaycan üçün də çox işlər görüb və bu haqda bizə mərhumu çoxdan tanıyan məşhur hüquq müdafiəçisi Leyla Yunus danışıb.

Meri Benninqsenlə mən ilk dəfə 1988-ci ildə, Londona ilk səfərimdə tanış oldum. O zaman mən Azərbaycandakı siyasi məhbusların ilk siyahısını “Amnesty İnternational”a gətirmişdim. 

O zamandan Mari başçılıq etdiyi akademik nəşrdə və dövri Böyük Britaniya mətbuatında yazılarımın dərc edilməyinə aktiv kömək göstərdi. Mənim, eləcə də ərim Arif Yunusun dərc etdirdiyi yazılar Azərbaycan KP MK-da kəskin reaksiya yaratdı.

Baxmayaraq ki, biz o zaman Qarabağ problemi, azərbaycanlıların hüquqlarının pozulması, 1918-20-ci illərdəki Demokratik Respublika, 80-ci illərin sonlarındakı milli hərəkat hqqında danışırdıq. Bütün bunlar Mari Benninqsenin köməyi nəticəsində mümkün oldu.  

Biz tanış olanda bilmirdik ki, Mari tarixçi kimi əsərlərini oxuduğumuz məşhur tarixçi A.Benninqsenin qızıdır. Bir qədər sonra mən Marinin bacısı, məşhur jurnalist Sofi Şixabla da tanış oldum. O da bizim region barədə Fransanın məşhur nəşrlərində fəal şəkildə və çoxsaylı yazılar dərc etdirdi.     

Onlar Azərbaycana, Şimali Qafqaza və Orta Asiyaya tez-tez gələrdilər, bizdə baş verən hadisələrlə səmimi maraq göstərərdilər. 

Əgər Mari daha çox tarixi məsələlərlə maraqlanırdısa, bacısı çoxsaylı reportajlar hazırlamaqla daha çox jurnalizmə diqqət yetirirdi.

Mari ilə tanışlıq hesabına mən ondan çox şeylər öyrəndim və bir çox xarici ölkələrdəki nəşrlərə çıxış əldə etdim. Bundan əlavə, Mari və yaxın rəfiqəsi Tamara Draqadze Londonda elmi konfrans təşkil etdilər. Onlar tədbirə təkcə rəsmilərin yox, həm də vətəndaş cəmiyyəti təmsilçilərinın dəvət olunmasına səy edirdilər.  

1989-cu ildə belə bir konfransa Bakidan Azərbaycan KP MK-nın təbliğat 

şöbəsinin müdiri Daşdəmirov və mən dəvət olundum. Xatirimdədir ki, tədbirə Azərbaycanın üçrəngli bayrağı ilə gəlməyim o zamankı Azərbaycanın kommunist hökumətinin təmsilçisini necə şoka salmışdı.

90-cı illərdə Mari Benninqsen Şimali Qafqaza və xüsusilə Çeçenistana çoxsaylı səfərlər edirdi və Cövhər Dudayevlə görüşmüşdü. Onun müşahidələrini oxumaq və baş verənlərin mahiyyətinin anlamaq səyləri maraqlı idi. Buna görə Marini Çeçenistanda və Şimali Qafqazda çox sevirdilər. O, oradakı hadisələri və orada yaşayan xalqların tarixi , ənənələri və Ruisya ilə münasibətlərini yaxşı başa düşürdü. 

Xatirlayiram ki, Mari biricncilərdən idi ki, internet vasitəsilə təkcə məqalələrnin deyil, həm də hadisələrin video-təsvirlərini yayımlayırdı. Onun Çeçenistan müharibəsinə dair kifayət qədər ekstremal vəziyyətdə çəkilmiş videoları məndə böyük təəssürat yaratdı. 

O, çeçenlərin hünər və sınmazlıqlarından riqqətə gəlmişdi və barədə təəssüratını bölüşürdü. Mari bunları təkcə tarixçi və tədqiqatçı olduğuna hörə yox, həm də sevdiyi üçün edirdi. 

Qafqaz xalqları üçün Mari Benninqsenin dəyəri məhz ondadır ki, onları başa düşən, bundan da daha az, onlara dəstək olmaq istəyən adamlarla Qərbdə nadir hallarda rastlaşmaq olur. 

Mari faktiki Qafqaz xalqlarının xoş məramlı səfiri idi. Bizdə demokratik dəyər və ənənələri möhkəmləndirməyə və dəstəkləməyə səy edən insan idi.

Konkret olaraq biz, yəni, azərbaycanlılar Qarabağ münaqişəsi, Rusiyanın Qafqaz siyasəti, 1990-cı ilin yanvar hadisələri haqda həqiqəti anlatması səylərinə görə ona minnətdar olmalıyıq. Bu gün Qərbdə informasiya blokadasının yarılmasından danışırıqsa, bunda Mari Bernninqsen-Broyksop kimi insanların əmək və səyi var.

Bütün bunlardan əlavə, o olduqca xoş və maraqlı adam idi, şəxsən mən ondan üstəlik ailə münasibətlərini öyrəndim. Onun əri ingilis idi, özü fransız və bir dəfə onlar mənim yanımda ər-arvad “atışdılar”. Meri dedi: “Mən bizim Janna Darkı yandırmağınızı sizə hüç zaman bağışlamayacağam”. Biz Ariflə bu yumoru və belə “atışma” manerasını yadda saxladıq.   

Mari Benninqsenin vəfatı-hamı üçün itkidir. 

Allah Ona rəhmət eləsin!