Müstəqillik dövründə Azərbaycanda din azadlığı

Sovet dönəmində din

Azərbaycanda SSRİ dövründə dini fəaliyyət rəsmən qadağan olub. Ancaq müsəlman ölkəsi faktoru, eləcə də İslam dünyası ilə əlaqələrin qorunub saxalamasına xidmət edən Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi formal da olsa fəaliyyət göstərib.

ZMRİ 1872-ci ildə Çar Rusiyası zamanı yaradılıb, Cənubi Qafqazda dini işlərin idarə olunması, eləcə də müsəlmanlar üzərində İran və Osmanlı İmperiyasının dini təsirini azaltmaq məqsədi güdüb. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan az sonra 1920-ci il mayın 15-də Dini etiqad işləri nazirliyi və Şeyxülislamlıq təsisastı buraxılır, müsəlman din xadimləri təqiblərə məruz qalır, məscidlərin əksəriyyəti bağlanır.

Yalnız İkinci Dünya Mühairbəsinin gedişində almanların Şimali Qafqazda irəliləməsi, müsəlman əhali arasında almanlara rəğbətin olmasından yaranan narahatlıq SSRİ rəhbərliyini hərəkətə keçirir. 1944-cü il mayın 25-28-də Zaqafqaziya Müsəlmanlarının 1-ci qurultayı Bakıda keçirilir və mərkəzi Bakıda olmaqla Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi yaradılır. Eyni vaxtda Stalin Rusiya Pravoslav Kilsəsinin də fəaliyyətinə qoyulan qadağanı ləğv edir. QMİ-nin ilk sədri Axund Ağa Əlizadə seçilir. Əslində bu, idarənin yenidən bərpası idi. Bərpadan dərhal sonra idarə almanlar əleyhinə savaş fətvası verir. ZMRİ-nin sədri Azərbaycanda məzhəb bölgüsü əsas alınaraq şiə, birinci müavini isə sünni müsəlmanların dini fəaliyyətlərini tənzimləyən müfti idi.

Sovet illərində Azərbaycanda din formal olur. Ölkədə yalnız 17 məscid rəsmən fəaliyyət göstərib. ZMRİ isə daha çox müsəlman ölkələri ilə dini sahədə əlaqələr, yardiplomatik bir fəaliyyət sürdürüb.

1980-ci illərin sonlarında Azərbaycanda digər sovet respublikalarında olduğu kimi "yumşalma" baş verir və bu prosesdə dini fəaliyyətlər də aktuallaşır. Bakıda fəaliyyət göstərən xarici (müsəlman ölkələrindən olan) diplomatik nümayəndəliklər, eləcə də Bakı ali məktəblərində təhsil alan əcnəbi (əsasən ərəb) müsəlman tələbələr yarıgizli islam təbliğatlarına başlayır, dini təbliğat vasitələrini yayırlar. İlk dəfə Bakıda sələfilik elementləri də o zaman müşahidə olunmağa başlayır.

Eyni zamanda digər ölkələrdən, xüsusən də İran və Türkiyədən din təbliğatçıları Azərbaycana gəlməyə başlayır. Ölkədə ilk dini fəaliyyətlər o zaman başlayır.

Qeyd: Azərbaycanda ilk dəfə olaraq dini təhsil müəssisəsi 1989-cu ildə Zaqafqaziya Müsəlmanlarının Ruhani İdarəsi tərəfindən yaradılır. Bakı İslam Mədrəsəsi SSRİ zamanı fəaliyyət göstərən Daşkənd mədrəsəsinin dərs proqramı əsasında fəaliyyət göstərirdi. Təhsil iki illik idi. 1991-ci ilin yanvarında ZMRİ-nin Qazilər Şurasının qərarı ilə Bakı İslam Mədrəsəsinin bazasında İslam İnstitutu yaradıldı. Universitetin mərkəzi Bakıda yerləşir, o cümlədən Sumqayıt, Mingəçevir, Zaqatala, Lənkəran və Dərbənddə (Dağıstan) filialları yardılmışdı. 2009-cu ildən sonra Zaqataladan başqa digər filiallar bağlandı.

Azərbaycanda dini qanunvericilik

1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edir və ölkədə din azadlığı elan edilir. 1992-ci il avqustun 20-də Prezident Əbülfəz Əliyevin (Elçibəy) imzaladığı 281 saylı fərmanı ilə "Dini Etiqad Azadlığı Haqqında" Qanun qüvvəyə mindi.

Azərbaycan tarixində ən demokratik qanunlardan biri olaraq tarixə düşən bu qanun ölkədəki bütün dinlər, məzhəblər, təriqət və cərəyanlara fəaliyyət azadlığı tanıyırdı. Dini təbliğat, təhsil müəssisələri yaratmaq hüququ verirdi.

Ancaq "Dini Etiqad Azadlığı Haqqında" Qanun sonrakı illərdə dəfələrlə dəyişdirildi. Ölkədə ictimai-siyasi və dini vəziyyətlə əlaqədar olaraq Qanun 1996-cı il 7 iyun, 5 noyabr və 27 dekabr, o cümlədən 1997-ci il 10 oktyabr, 2001-ci il 23 noyabr və eləcə də 2009-cu, 2011-ci və 2015-ci illərdə bir neçə dəfə dəyişdirilib və ya belə demək olarsa daha da sərtləşdirilib, məhdudiyyətlər yaradılıb.

O cümlədən son 5 ildə mütəmadi olaraq aparılan dəyişikliklər xarici vətəndaşların dini təbliğat aparmasını, eləcə də xaricdə dini təhsil almış şəxslərin dini vəzifə tutmasını qadağan edir. 2015-ci il dekabrın 4-də təsdiqlənmiş dəyişikliklərə əsasən dini təbliğat, dini ayin və mərasimlərin aparılması tələblərini pozma, İslam dininə aid ayin və mərasimlərin xaricdə dini təhsil almış Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı tərəfindən aparılması kimi məhdudiyyətlərin pozulmasına görə cəzalar daha da sərtləşdiirlib.

Bundan başqa 2015-ci ilin dekabrında qüvvəyə minən "Dini ekstremizmə qarşı mübarizə haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu bu istiqamətdə məhdudiyyətləri daha da sərtləşdirib.

Müstəqil Azərbaycana din idxalı

1991-ci ildə müstəqilliyin əldə olunmasından sonra Azərbaycanda din azadlığı elan olundu. Və tezliklə müsəlman ölkələrindən, xüsusən də İran, Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanı (eləcə də digər körfəz ərəb ölkələrindən) Azərbaycana din təbliğatçıları gəlməyə başladı.

Əvvəlcə humanitar qurumlar və ya yardım təşkilatları, xeyriyyə qurumları kimi gələn təşkilatlar tezliklə dini təhsil müəssisələri yaratmağa başladılar. Nazirlər Kabineti yanında Dini İşlər üzrə İdarənin məlumatına görə 1993-2000-ci illər arasında Azərbaycanda regionlar da daxil olmaqla təxminən 150 mədrəsə fəaliyyət göstərib. Təbii ki, bu fəaliyyətlər müxtəlif ölkələr tərəfindən 3 əsas xətt üzərindən aparılırdı. Şiə xətti əsasən İran tərəfindən, sünni xətti əsasən Türkiyə və qismən Misir üzərindən aparılırdı. Sələfi təbliğatə isə əsasən ərəb fondrları, Səudiyyə və körfəz ölkələri tərəfindən aparılırdı.

Azərbaycan əhalisinin rəsmi rəqəmlərə görə 65-80 faizə (müxtəlif dövrlərdə rəsmilərin səsləndirdiyi rəqəmlərə əsasən) yaxınını özünü şiə hesab edən və ya ənənəvi şiə bölgəsindən olan insanlar təşkil edir. Qarabağ, Gəncə və ətrafı, Aran, Cənub, Mil-Muğan, Bakı və ətrafı əsasən şiə bölgələri hesab olunur. Bu səbəbdən də İranın dini fəaliyyətləri əsasən bu bölgələrdə güclü olub. Rəsmi məlumatlara əsasən ölkədə mövcud olan 150 mədrəsədən 22-si İrana məxsus olub. Bunların ən məşhurları Göyçay, Lənkəran, Cəlilabad, Nardaran mədrəsələri olub.

İranın Azərbaycanda Mədəniyyət Nazirliyinin, İslam Təbliğatı Təşkilatınının, Mədrəsələrin Əlaqələndirmə Təşkilatının, Beynəlxalq Mədəni Əlaqələr Təşkilatının, "Əl-Huda" Beynəlxalq Nəşriyyat Evinin, "İmdad Xomeyni" Xeyriyyə Fondununun nümayəndəlikləri, "Vəliyi- Fəqih"in (İran ali dini rəhbərinin) nümayəndəliyi fəaliyyət göstərib. İranın Bakıda "hüseyniyyə" adlanan ibadət evi ən kütləvi ibadət mərkəzlərindən bir olub.

Türkiyənin Təhsil Nazirliyi tərəfindən Azərbaycanın Bakı, Sumqayıt, Şəki, Mingəçevir kimi şəhərlərində Türkiyədəki "imam-hatip" lərə bənzər 5 dini yönümlü orta məktəb yaradılmışdı.

Azərbaycan Nazirlər Kabineti yanında Dini İşlər üzrə İdarənin məlumatına görə, sonrakı illərdə Azərbaycanda türk rəsmi və ictimai fondları tərəfindən 26 məscid tikilmiş və ya bərpa olunmuşdu. Bu məscidlərin əksəriyyətində xütbələr türk din xadimləri tərəfindən aparılırdı.

Bundan başqa Şəki Hafizlər və İslam Elmləri Mədrəsəsi, Zaqatala Əliabad mədrəsəsi, Ağdaş rayonunda və Bakıda Badamdar qəsəbəsində mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. Eyni zamanda Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat Fakültəsinin yaradıcısı və uzun müddət rəhbərliyi Türkiyədən dəvət olunmuş ilahiyyatçılar olub. Daha bir İlahiyyat fakültəsi Qafqaz Universitetində yaradılıb (sonradan qapadılıb).

Bakıda Diyanət İşləri Başkanlığı bir sıra məscidlərdə ilahiyyatçı din xadimləri təyin edib. Eyni zamanda Əziz Mahmud Hudayi (Gəncliyə Yardım Fondu), "nur" camaatı (sunqurçular), Fətullah Gülən camaatları aktiv şəkildə fəaliyyət göstərib.

Müstəqillikdən sonra, xüsusən də 1990-cı illərin ortalarında Azərbaycanda 15-ə qədər ərəb xeyriyyə təşkilatının nümayəndəliyi fəaliyyətə başlamışdı. Bu təşkilatların əksəriyyəti dini yönümlü xeyriyyə fondları tərəfindən maliyyələşdirildiyindən, onlar humanitar fəaliyyətlə yanaşı qeyri-rəsmi olaraq dini fəaliyyətlə də məşğul olurdular. Bunlar arasında daha fəalları radikal təməyüllü vəhabi istiqamətli təşkilatlar idi. 2002-ci ilə qədər respublikada ərəb ölkələrinin yardımı ilə fəaliyyət göstərən 65 məsciddən 61-i İslam İrsinin Dirçəlişi Fondu tərəfindən inşa etdirilmişdi ki, onlardan 4-ü Bakıda fəaliyyət göstərirdi.

Eyni zamanda "əl-Hərəmeyn" Yardım Təşkilatı, Küveyt Asiya Müsəlmanları Komitəsi (Küveyt), Beynəlxalq İslam Xeyriyyə Təşkilatı (Səudiyyə Ərəbistanı), "Ümumdünya İslam Gənclər Assambleyası" BHT (Səudiyyə Ərəbistanı), "Beynəlxalq İslam Nicat" (Səudiyyə Ərəbistanı), "Dar əl Bir" (Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri) olub. Bu qurumların bir çoxunun nəzarətində açıq və ya gizli dini tədris müəssisələri - mədrəsələr mövcud olub.

90-cı illərdə Azərbaycanda hökumət tədricən dini qanunları sərtləşdirsə də, xarici ölkələrdən gələn din təbliğatçıları rahat şəkildə fəaliyyətlərini davam etdiriblər. Ancaq 90-cı illərin sonlarında tədricən hökumət xaricdən gələn din təbliğatlarını məhdudlaşdırmağa başlayıb.

Nəzarət güclənir

1998-ci ildən dövlət orqanları tərəfindən ərəb təşkilatlarının fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması həyata keçirildi. Azərbaycanda sələfiliyin ən məşhur təbliğçilərindən olan ərəb əsilli şeyx Səlim Zaxarna Azərbaycandan deportasiya oldundu. 11 sentyabr 2001-ci il hadisəsindən sonra ərəb təşkilatlarına qarşı təzyiqlər daha da gücləndi. Bir çox xeyriyyə təşkilatları bağlanıldı, onların rəhbərləri isə ölkədən çıxarıldılar. Sonuncu ərəb təşkilatı "Dar əl Bir" isə bir neçə il əvvəl qapadıldı.

Məhz bu dövrdə Azərbaycan siyasi hakimiyyəti ölkədə dini fəaliyyətlərin sürətlə genişlənməsi, dindar təbəqənin sayının sürətlə böyüməsi hakimiyyəti narahat etməyə başladı. Üstəlik ilk dəfə bu illərdə xaricdə dini silahlı qruplaşmalara qoşulan azərbaycanlıların olması, Əfqanıstan və Çeçenistan kimi "cihad" bölgələrinə azərbaycanlıların getməsi, eləcə də İranın dini qurumlar üzərində təsirinin artması hökuməti narahat etməyə başladı. İlk həbslər o zaman başladı, İslam Partiyasının rəhbərliyi həbs olundu, islamçı silahlı qrupların (Hizbut-Təhrir və sair.) həbsləri aparıldı.

2001-ci ildə prezidentin sərəncamı ilə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı. Elmlər Akademiyasının əməkdaşı, professor Rafiq Əliyev Komitəyə sədr təyin olundu. Bundan dərhal sonra ölkədə hökumətin qərarı ilə İrana məxsus 14 mədrəsə bağlandı. Və tədricən hökumət 4 mədrəsə (Zaqatala, Ağdaş, Şəki və Bakı) saxlamaqla digər bütün dini mədrəsələri Quran kurslarını bağladı. Bundan sonra yeni Quran kursları yeni qeydiyyatdan keçən icmaların tərkibində yaradılmağa başladı.

DQİDK daha əvvəl Ədliyyə Nazirliyində olan icmaların qyediyyat səlahiyyəti, həmçinin dini ədəbiyyatın ekspertizası və icmaların fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirirdi. R.Əliyevin dövründə dövlət Komitəsi dini fəaliyyətlərin leqallaşdırılması istiqamətində cidid addımlar atmağa başladı. Dini icmaların, məscidlərdən rəsmi icma kimi qeydiyyatdan keçmək tələb olundu, tezliklə ölkədə 400-dən artıq dini icma qeydiyyata alındı. Eyni zamanda dini qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq xarici ölkə vətəndaşların ruhani kimi fəaliyyətləri qadağan olundu və bu şəxslər ölkədən çıxarılmağa başladı, bu proses sonuncu Türkiyə vətəndaşı DİB əməkdaşının ölkədən çıxarılmasına qədər davam etdi. Eyni zamanda Komitə qadağan olunan dini ədəbiyyatların siyahısını hazırladı, İslam, Xristianlıq kimi dinlərə aid bəzi kitabları dini dözümsüzlüyü və nifrəti təşviq etdiyi üçün ölkəyə gətirilməsi və satışını qadağan etdi. Hər il dövlət orqanı qadağan olunmuş ədəbiyyat siyahısı hazırladı. Bundan başqa ölkəyə gətirilən və ölkədə çap olunan kitablara da DQİDK ekspertiza şöbəsi rəy verməyə başladı.

Qadağalar dönəmi (2006-2012-ci illər)

2006-cə ilin yayında prezident Rafiq Əliyevi vəzifədən azad edərək buna qədər prezidentin milli və dini məsələlər üzrə müşaviri Hidayət Orucovu DQİDK-ə sədr təyin etdi. Bundan sonrakı 6 il ərzində dini sahədə ciddi məhdudiyyətlər və sərt müdaxilələr dönəmi oldu. Bunun bir səbəbi Yaxın Şərqdə dini radikalizmin (Əfqanıstan və İraq savaşının təsiri ilə - K.R) artması, cihad şüarlarının sərtləşməsi idisə, digər səbəbi "yerli", yəni Azərbaycanda dinə marağın artması ilə dindarlığın sürətlə yüksəlməsi, radikal dini çağrışların artması ilə ilə yanaşı hökumətin özünün, konkret olaraq Komitə rəhbərliyinin dinə qarşı "sərt xəttin" tərəfdarı olması idi. Beləliklə, bu dövrdən sonra dini sahədə qadağalar ildən ilə sərtləşməyə başladı.

2007-ci ilin mayında hökumət Bakıda və daha sonra respublikada azanın səsgücləndirici vasitələrlə verilməsini qadağan etdi. Qadağa bir neçə gün davam etdi və ciddi etirazlardan sonra formal olaraq hökumət qadağanı ləğv etdiyini bildirdi. Ancaq buna baxmayaraq bir sıra məscidlərdə qadağa davam etdi. 2007-ci ilin yayında isə DQİDK "yenidən qeydiyyata alınmaları" səbəbini əsas gətirərək ölkədə leqal fəaliyyət göstərən 19 Quran kursunu bağladı. Onlardan yalnız az hissəsi yenidən icmaların tərkibində qeydiyyata alındılar.

2008-ci ildə hökumət Yeni Günəşlidəki "Fatimeyi Zəhra" məscidinin sökülməsi ilə bağlı qərar verdi. 2009-cu ildə isə Bakıda "Peyğəmbərimiz Məhəmməd", "Neft Daşları"nda yerləşən məscidləri sökdürdü.

2009-cu ildə parlament xaricdə təhsil alanların ölkədə dini vəzifə tutmasını qadağan edən düzəliş qəbul etdi, eyni zamanda Həcc ziyarəti kvotasını 6 mindən 2 minə endirdi. Eləcə də Həcc ziyarətinin təşkili ilə məşğul olan özəl şirkətlər siyahıdan çıxarıladı, yalnız QMİ-yə ziyarət təşkil etmək səlahiyyəti verildi.

2010-cu ilin noyabrında isə təhsil naziri Misiri Mərdanov ölkədəki təhsil müəssisələrində başörtüyünün qadağan olunması ilə bağlı açıqlama verdi. Bu qərara sərt etirazlar oldu. Bakıda 2010-cu ilin dekabrın 10-da, 2011-ci ilin mayın 6-da və 2012-ci il oktyabrın 5-də Təhsil Nazirliyinin binası qarşısında etiraz aksiyaalrı keçirildi. Xüsusən də sonuncu aksiya polislə qarşıdurma ilə yadda qaldı, 36 nəfər insan həbs olundu.

İlk silahlı dini qruplar və ilk həbslər

2007-ci ilin oktyabrında Goranboyda xidmət edən leytenant Kamran Əliyev hərbi hissədən silahla qaçaraq Bakıya gəldi və bir yanacaq doldurma məntəqəsi də daxil olmaqla bir neçə obyektə basqın etdi. Daha sonra o və rəhbərlik etdiyi dəstənin üzvləri həbs olundu. 2008-ci ilin avqustun 17-də Bakıda "Əbu Bəkr" məscidi kimi tanınan Nərmimanor rayon cümə məscidinə axşam namazı zamanı qumbara atıldı. Məscid bağlandı və sonrakı aylarda keçirilən əməliyyatlar zamanı terror aktını "Meşə Qardaşları" adlanan radikal xəvaric qruplaşmasının üzvlərinin törətdiyi məlum oldu. Qruplaşmanın üzvləri həbs olundu və lideri İlqar Mollaçıyev öldürüldü. Ərəb əsilli Əbu Cəfər ləqəbli terrorçu Sumqayıtda həbs olundu. Qruplaşmanın iki üzvü isə Pakistanda həbs olunaraq Azərbaycana gətirildi.

2003-cü ildə isə Pankisi dərəsindən gəlib Qarabağa keçmək istəyən 15 nəfərə yaxın azərbaycanlı Gəncə və Bakıda keçirilən əməliyyat zamanı həbs olundu. Əməliyyatda bir polis baş leytenantı öldürüld. Qrupun üzvlərinə məxsus "Raf" markalı avtomobildən çoxlu sayda silah və sursat götürüldü. Sonradan "Qarabağ partizanları" adlandırılan qrupun lideri Rövşən Bədəlov da daxil olmaqla bütün üzvləri məhkəmə tərəfindən ağır cəzalandırıldı. Yalnız bir üzv ömürlük cəza aldı. R.Bədəlov isə 2011-12-ci illərdə həbsdən azad edildikdən az sonra Suriyaya getdi və İŞİD-ə qoşuldu və orada öldürüldü.

2011-ci ilin əvvəlində İslam Partiyasının sədri Mövsüm Səmədov və partiyanın rəhbər şəxsləri, bölgə təmsilçilərinin həbsləri başladı. Onların evindən silah və sursat tapıldı. Bundan başqa ehtimal ki, hicab qadağasına etiraz etdiyi üçün fəal şiə ruahnilərinin əksəriyyəti polis tərəfindən saxlanıldı. Bu proses 2 il fasilələrlə davam etdi, müxtəlif ittihamlarla onlarla şiə ruhanisi həbs olunaraq mühakimə edildi.

Cihadizm və radikallaşma

Əfqanistanda, İraqda və suriyada başlayan müharibə tezliklə cihad şüarına çevrildi. Bəşər Əsədə qarşı savaşan islamçı qruplar cihad şüarı elan etdilər. İlk dəfə 2013-cü ilin mayında Suriyadan videomüraciət yayan bir qrup azərbaycanlı həmvətənlərini bu ölkəyə cihad adəvət etdilər. Bununla da Suriyaya savaşa gedən azərbaycanlılar məsələsi açığa çıxdı. Əsasən şimal bölgəsi, Sumqayıt və Müşviqabad qəsəbə məscidlərindən çoxlu sayda radikal görüşlü təkfirçi sələfinin Suriyaya cihada getdiyi məlum oldu.

Hökumət buna qarşı ilk vaxtlar səssiz qalsa da, 2014-cü ildən başlayaraq vəziyyət narahatlıq doğurmağa başladı. 2014-cü ilin yanvarında Suriyanın şimalında ordunun geri çəkilməsindən sonra İŞİD və ən-Nusra kimi radikal islamçı qruplar arasında nüfuz müharibəsi başladı. Tezliklə toqquşmalarda hər iki tərəfdən yüzlərlə cihadçi, o cümlədən azərbaycanlıların ölüm xəbərləri yayılmağa başladı. Azərbaycanlıların hər iki tərəfdə olması, ölü sayına təsir edirdi. Qısa müddətdə 30-dan çox azərbaycanlının ölüm xəbərləri yayıldı. Bundan sonra hökumət narahat olaraq yanvarda QMİ-nin Suriyada cihad əleyhinə fətvası yayıldı və rəsmi mediada cihadçilər əleyhinə təbliğat başladı. Daha sonra hökumət xarici ölkələrdə qeyri-rəsmi hərbi birləşmələrdə iştirakla bağlı qanun qəbul etdi, cəzaları sərtləşdirdi. Və daha sonra ilk həbslər başladı.

Eyni zamanda bu vəziyyət həm də ölkə daxilində dini icmalar arasında münasibətlərə də təsir etdi. Sosial şəbəkələrdə, forumlarda məzhəb ayrılığı qarşılıqlı ittihamlara, düşmənçilik çağırışlarını gücləndirdi. Bu ərəfədə mediada Azərbaycandan Suriyaya savaşa gedənlərlə bağlı xəbərlər yayıldı, hətta Nardaranda Suriyadan gətirilib dəfn olunanların olduğu bildirilsə də, rəsmi qurumlar tərəfindən təkzib olundu.

2015-ci ilin yayında həbsdən azad olunan şiə ruhanisi Taleh Bağırov 2015-ci il noyabrın 26-da Nardaran qəsəbəsində polisin keçidrdi əməliyyat zamanı yenidən həbs olundu. Nardaranda keçirilən əməliyyat nəticəsində ikisi poli solmaqla altı nəfət öldürüldü, Nardaran və daha sonra ölkənin müxtəlif regionlarında, o cümlədən Lənkəran və Gəncədə aparılan həbslər nəticəsində 60 nəfərə yaxın dindar və ruhani həbs olundu. Taleh Bağırovla yanaşı Zülfüqar Mikayılzadə, Elman Ağayev də həbs olunub.

Hökumətin din siyasəti: məhdudiyyətlər və təzyiq

Ümumilikdə Azərbaycan hakimiyyəti çox zaman dini fəaliyyətləri yalnız məhdudlaşdırmaq, qadağa və güc strukturlaır vasitəsilə nəzarətdə saxlamağa çalışır. Ancaq dini kimliyin sürətlə yayılması, əhali arasında dindarlığın səviyyəsinin artması, nüfuzlu din xadimlərinin sayının çoxalması nəticəsində bu metodun nə qədər işəyarayan olması şübhə altına düşəcək. Hökumətin müəyyən mənada loyal din qruplarla əməkdaşlıq cəhdləri isə daha çox formal dini icma və məscidlərlə məhdudlaşır.

Rəsmi dini qurumlar, yəni DQİDK daha çox qanun vasitəsilə icmaların fəaliyyətini tənzimləmək, onlar üzərində dövlət nəzarəti təmin etmək məqsədilə yaradılsa da, son illərdə hökumət DQİDK-ə dini təbliğat və maarifçilik səlahiyyətləri verildi. 2014-cü il oktyabrın 20-də DİQDK-da sədr Mübariz Qurbanlının iştirakı ilə bir qrup dinşünas və müxtəlif dini konfessiyaların nümayəndələrinin iştirak etdiyi toplantı keçirildi. Həmin toplantıda Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində yeni dinşünaslıq üzrə komissiya yaradıldığı elan edildi.

Bundan başqa 2014-cü il fevralın 28-də Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət Müşavirliyi Xidməti təsis edildi. Professor Kamal Abdulla isə prezidentin müşaviri təyin edildi. 2014-cü il mayın 15-də prezidentin fərmanı ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradıldı.

Paralel olaraq hökumətin əsas səlahiyyət verdiyi QMİ xeyli zəiflədilib. Azərbaycan mövcud qanunlarıan əsasən hökumət dini fəaliyyəti QMİ-yə həvalə edib. Ölkədəki məscidlərin idarəçiliyi bu qurumun nəzarətindədir. Bütün məscidlərə imam və axundları QMİ təyin edir. Hətta icmaları DQİDK qeydiyyata alsa da, onlara imam-axund təyinatı QMİ ilə razılaşdırılır. Ancaq son illərdə bu qaydaya ciddi əl gəzdirilir. QMİ özü də icma olaraq DQİDK tərəfindən qeydiyyata alınıb, əsas aktivlik isə dövlət qurumlarına keçib. Hətta dövlətin müsəlman dini icmalarına yardımları QMİ vasitəsilə deyil, DQİDK vasitəsilə verilir. Daha əvvəl isə dövlətin qeyri-müsəlman dini icmalara yardımları DQİDK-ya ayrılır, dövlət qurumu sonra bu pulu bölürdü. Müsəlman icmalarına yardım isə QMİ vasitəsilə ayrılırdı. Ancaq 2014-cü ildə bu qayda dəyişdi. Bundan başqa yenə həmin il dövlət orqanları QMİ-nin başı üzərindən qərar qəbul edərək ehsan süfrələrini ləğv etdi. İlk dəfə bu zaman QMİ ilə hökumət qurumları arasında çat ortaya çıxdı.

Yeri gəlmişkən, QMİ ictimai qurum olaraq dölətdən maliyyələşmir, yalnız ayrı-ayrı zamanlarda ölkə prezidentinin ayırdığı maddi yardım və məscidlərdən toplanan nəzir-ianələr vasitəsilə özünü maliyyələşdirir, mərkəzi aparatada çalışan kadrları maaşla təmin edir. Digər yerli axund və imamlar isə ictimai əsaslarla çalışır, ianə və nəzirlər hesabına maddi təminatlarını həyata keçirirlər. Bir qayda olaraq ölkə başçısı QMİ-yə hər il yardım ayrılması haqda sərəncam imzalayır. 2013-cü ilin fevralında 2 milyon, 2015-ci ilin yayında 3 milyon, 2016-ci ilin yayında isə 1 milyon manat QMİ-yə bir qayda olaraq prezidentin ehtiyat fondundan vəsait ayrılıb. (https://www.azadliq.org/a/prezident-qafqaz-allahshukur/27846544.html)

Son olaraq mətbuatda QMİ sədrinin müavini Hacı Sabir Həsənli məscidlərin yalnız 600-ə yaxınında axund və imam təyin olunduğunu, yerdə qalan 1500-ə yaxın məscidə isə təyinat həyata keçirilmədiyini deyib. Bu isə daha çox kadr çatışmazlığı ilə izah olunur. Çünki məscidlərdə çalışacaq savadlı kadrlar demək olar ki, azdır. Əksər savadlı kadrlar xaricdə təhsil aldığı üçün hökumət üçün uyğun deyil, yerli kadrlar isə dah asavadlı olanlar maaş verilməyən, heç bir hücuqu təminatı olmayan molla işinə getmək istəmir. Yerli dini təhsil ocaqları isə azdır. Məhz bu səbəbdən ötən ilin sonlarında QMİ rəhbərliyi ölkənin müxtəlif bölgələrində ruhani kadrlar hazırlamaq üçün 7 mədrəsənin yaradılacağını elan etdi.

Azərbaycanda hazırkı qanunvericiliyə əsasən məscidlərə axund və imam təyinatı QMİ tərəfindən həyata keçirilir və ya QMİ ilə DQİDK arasında razılaşdırılır. Ancaq məscidlərə ruhani təyinatı birbaşa QMİ-nin səlahiyyətindədir.

Lakin eyni zamanda mövcud sistemə əsasən məscidlərin binası və yerləşdiyi torpaq dövlət və ya bələdiyyə mülkiyyəti hesab olunur. Nazirlər Kabinetinin qərarına əsasən, məscidlərin böyük əksəriyyəti (təxminən, üçdə ikisi) bələdiyyələrin balansındadır. Bələdiyyələr isə məscidləri Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə, yaxud müvafiq dini icmalara təmənnasız (pul almadan) icarəyə verir. Eyni zamanda, bəzi məscidlər İçərişəhər Dövlət Tarixi Memarlıq Qoruğu İdarəsinin balansındadır. Tarixi əhəmiyyət kəsb edən, tarixi abidə hesab edilən məscidlər də Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin balansında fəaliyyət göstərir.

Eyni zamanda məscidin icması isə DQİDK tərəfindən qeydiyyata alınır və bu dövlət qurumu qarşısında cavabdehlik daşıyır. Beləliklə, məscidlər faktiki olaraq 3 ayrı qurum tərəfindən idarə olunur.

***

Yekun

Azərbaycan hakimiyyəti hazırda dini fəaliyyətləri maksimum nəzarət altında saxlamaq, dini icma və camaatların aktiv fəaliyyətinin qarşısını almağa çalışır. Bunun üçün ilk növbədə qanunvericilik sərtləşdirilir, dini təbliğat imkanlar məhdudlaşdırılır və ya tamnamilə dövlətin nəzarəti altına alınmağa çalışılır. Bunun nə dərəcədə effektiv olması isə şübhəlidir. Çünki birincisi, dövlətin alternativ, yəni özünün istədiyi dini təbliğatı aparmaq üçün kadr potensialı, akademik mərkəzləri çox zəifdir. Digər ətərfdən, dövlət orqanlarına əhalinin böyük hissəsində etimad olmadığı üçün hətta rəsmi təbliğat olsa belə, ona qoşulanların sayı az olacaq. Bu səbəbdən də son illərdə dini fəaliyyətlər daha çox məscidlərdən kənarda, qeyri-leqal icmalarda, evlərdə, kurslarda aparılır. Hüquq-mühafizə orqanları yalnız ara-sıra əsasən daha çox böyümüş, genişlənmiş gizli ibadət mərkəzlərini ifşa etsə də, bu, ümumi prosesin içərisində xeyli dərəcədə kiçik epizodlardır.

Bundan başqa dövlət qurumlarının, həm DQİDK, həm də Müşavirliyin fəaliyyətləri daha çox rəsmi və ictimai qurumlar arasında seminar və konfranslardan ibarətdir, təsir daha çox "üstdən" yəni leqal dini icma liderləri və ruhanilər vasitəsilə edilməyə çalışılır. Bölgələrdə yerli aktivlər və rəsmi ruhanilərlər mütəmadi görüşlər keçirən hökumət nümayəndələrinin aktiv dini təbliğatçılara təsir etməsi, keçirilən bir konfrans və ya seminarın effektiv olması şübhəlidir. Görünən odur ki, dövlət bu məsələdə daha çox hüquq-mühafizə orqanlarına güvənir, mütəmadi olaraq qanunsuz dini fəaliyyətləri ifşa etməyə çalışır.

Bu məsələdə daha güclü təsiri ola biləcək qurum QMİ olsa da, qurumun həddən artıq passiv olması, aktiv fəaliyyət göstərə bilməməsi, digər tərəfdən hökumətdə QMİ rəhbərliyinə qarşı "iqnor" siyasəti aparıldığı üçün bu qurum prosesdən faktiki olaraq kənarda qalıb.

***

Bəzi vacib linklər

https://www.azadliq.org/a/prezident-qafqaz-allahshukur/27846544.html

http://www.az.azvision.az/Prezident_QMI-ye_3_milyon_-65951-xeber.html

http://scwra.gov.az/vnews/366/

http://scwra.gov.az/article/22/

http://static.bsu.az/w21/14.pdf