Şuşaya qayıdış

Nəhayət. 30 il sonra yenidən bizim üçün müqəddəsləşən yerlərə baş çəkirəm.

1992-ci ilin mayından sonrakı dövrü bir neçə mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələdə biz qayıtmaq ümidi ilə həftələri sayırdıq. Sonra ildönümündə qayıdacağımıza əmin idik. Daha sonra o qədər də tez qayıda bilməyəcəyimizi anlamalı olduq. Zaman keçdikcə ümid azalırdı, amma ölmürdü.

“Hazırki hakimiyyətin dövründə bu, baş verməyəcək, problemi növbəti nəsil həll edəcək”, son 10-15 ildir beynimizə bu fikir yerləşmişdi.

Ötən il 8-9 noyabr tarixlərində yaşadığımız eyforiya keçdi, əvəzində əminlik və dönməzlik hissi qayıtdı.

İndi oralar necədir? Yenidən oranı görmək və toxunmaq noyabrdan sonra rahatlıq verməyən ən güclü istək idi.

Şuşaya uzun yol Horadiz qəsəbəsindən başlayır, rayon adlandırmağa dilim dönməyən yandırılmış Füzulidən keçir. Bura viran qalmış boş bir ərazidir. Amma Ağdamdan sonra o qədər də dəhşətli deyil.

Hadrut ərazisinə girdikdən sonra vəziyyət dəyişir. Rayonda çox sayda evlər və boş qalmış kəndlər məyusluq hissi yaratmır.

Tikilməkdə olan Zəfər Yolunda aparılan genişmiqyaslı işlər böyük təəssürat bağışlayır, amma onun başa çatmasına hələ çox var.

Həyəcan  Sıxnax kəndindən sonra, döngədə  üfiq boyunca uzanan hündür qaya-qala divarları göründükdə  başlayır.

Daşaltı

Daşaltıya yaxınlaşdıqca sevinc hissi 1992-ci ilin yanvarında məhz burada 75 əsgərimizin uğursuz əməliyyat zamanı həlak olması, daha sonra Qarabağdakı itkilərimizin başlaması, Şuşa və Laçının süqutu ilə nəticələnməsi haqqında düşüncələrlə qarışır.

Amma 2020-ci ilin noyabrında Şuşanın azad edilməsinə gətirib çıxaran möhtəşəm əməliyyat da məhz Daşaltıda başlayıb.

Şuşa

Ən həyəcanlı an isə Daşaltıdan dönüşdə, yamacda parlaq qırmız rəngdə “ŞUŞA” yazısının göründüyü andır.

“Sevinc” desəm, heç nə deməmiş olaram. Foto özü hər şeyi açıqlayır.

Ağdam və Füzulidən sonra şəhərin canlı qaldığı hiss yaranır, amma Şuşanın küçələrində gəzdikcə dağıntıların dərəcəsini və onun tarixi memarlığına vurulmuş böyük ziyanı görmək olur.

Köhnə sovet beşmərtəbələri qismən sökülüb, baxmayaraq ki, bir sıra ictimai təşkilatların və dövlət müəssisələrinin binaları bərpa edilib. Amma hələ görüləcək çox iş var.

Ən çox şəhərin tarixi məhəllələri məyusluq hissi yaradır. Natavanın evinin, Xan Sarayının, Hacıqulular, Hacı Məmmədin malikanələrinin, Üzeyir Hacıbəyovun, Mehmandarovların evlərinin və bir çox digər binaların vəziyyəti dəhşətlidir, onlara ürək ağrısız baxmaq mümkün deyil.

Şəhərin tarixi hissəsində evlərin bir hissəsinə ermənilər məskunlaşıb, amma bu binaların şiması dəyişdirilib və ya onlardan digər tikililər üçün tikinti materialı kimi istifadə olunub.

Vaxtilə azərbaycanlılara məxsus olan, daha sonra ermənilərin məskunlaşdığı, indi isə qanuni sahiblərinin qayıtmasını gözləyən bu evlərə daxil olduqda insan qəribə hisslər keçirir

Yerdə qırılmış qab, otaqlarda qırıq mebellər, qırılmiş pəncərələr. Beşmərtəbəli binanın mənzillərindən biri yeni təmir olunub, divarlarda İspaniyada istehsal edilmiş divar kağızlar, Yaponiya istehsalı olan soyuducu və bahalı mebel var, hətta isidici radiatorlar hələ quraşdırılmayıb...

Gövhər Ağa məscidi yaxınlığında bir şəxsi həyət evi. Zirzəmisində erməni, rus dillərində çox sayda , hətta Azərbaycan dilində kitablar da var. Ədəbiyyatdan göründüyü qədər, burada rus dili müəllimi yaşayıb. Kitablar arasında Azərbaycan ata sözləri və deyimləri və hətta “Qarabağ Tarixi” kitabı  tapılıb...

Gövhər Ağa

Şuşanın baş məscidində cümə azanını həyəcansız dinləmək mümkün deyil. O, şəhərin səsi, nəfəsi, mənəvi dirçəlişinin dəlili kimi səslənir. Bu hissi ifadə etmək çətindir, sadəcə olaraq dinləmək lazımdır (Video 360 dərəcə !).

Müqəddəs yer

Şəhərin ən məşhur yeri, bir çox tarixi hadisələr, inanclar bu yerlə əlaqəlidir.

 Şuşalı, məşhur Cavanşir nəslinin davamçısı olan nənəmin çoxsaylı hekayələri yadıma düşür. Onun nağıla bənzər hekayələrini çox sevirdim. O, Şuşada Novruz bayramının qeyd olunması, əmisinin – məşhur ovçu  haqqında hekayələr idi. Bunlardan biri mənim ən sevdiyim idi.

Nənəmin bəy ailəsi tez-tez Cıdır Düzündə yıgıncaglar təşkil edir, qohum-əqrəbanı yığardı. Növbəti yığıncaqdan sonra evə qayıdan nənəmin anası əlindəki üzüyün böyük almaz qaşının itdiyini görüb dəhşətə gəlir (nənəmin sözlərinə görə, daş noxud boyda idi). Həyətdə, küçədə, evdə və Cıdır Düzündə axtarışlar nəticə vermir.

Məyus ailə üzvləri itki ilə barışıblar ki, evə nənəmin o ovçu olan əmisi gəlir. Baş verənləri öyrəndikdən sonra o, axşam düşməsini gözləyib, atına minərək çapıb gedir.

Gecəyarısına yaxın qayıdıb, heç nə demədən masa arxasına oturur. Onun susqunluğu ətrafdakıları tamamilə məhv edir. Bir stəkan çay içdikdən sonra o, cibindən almazı çıxarıb, masaya qoyur.

- Onu necə tapdın ?! 

 -  İndi ay bütövdür, almaz isə ay işığında belə parlayır.Axşam vaxtı Cıdır Düzündə dolaşarkən onun parıltısını görməmək olmazdı. Ovçu olmaq belə şeydir...

Amma mənim uşaqlıqla bağlı əsas xatirəm bu gözəl hadisə ilə bağlı deyil. Bundan əvvəlki yazımda – “Bir fotoşəklin tarixi” illər əvvəl Cıdır Düzündə çəkilmiş fotoşəkli paylaşmışdım.

Yenidən buraya gəldikdə o yeri tapmağ ən böyük  istəyim idi. Bu fotonu pasporta, qeydiyyat haqqında şəhadətnamə kimi bir sənədə bənzədirdim.

Cıdır düzünün bitəcəyi yerdə ki  qayalıqlarda gəzərkən həmin yeri  tapdıq. Qayanın yuxarı hissəsində trapeziya şəklindəki tünd ləkə heç dəyişməyib, yalnız sağdakı ardıc kolları  çoxalıb.

İllər əvvəl nənəmin dizlərində oturduğum həmin daşın üzərinə oturduqda yaşadığım hissləri təsvir etmək çətindir.

Əvvəllər zamanların əlaqəsindəki kəsintini bərpa etmək istəyi var idisə, indi bu dünyaya qayıdış hissi yaşayırsan.

Daşaltı kanyonunun möhtəşəm görünüşü bu hissi daha da gücləndirirdi.

Zəfər Yolu

 Şuşaya çatdıqda oraya aparan yolun əhəmiyyətini dərk edirsən. Piyada əllərində silahı və ağır döyüşlərlə bu yolu keçən əsgərlərimizin qəhrəmanlığını təsvir etmək çətindir.

Şəhərin gələcəyinin yeni yoldan asılı olacağını desək, şişirtmiş olmarıq. Mənası da bundadır. Texniki parametrlərinə görə, yol Şuşanın təhlükəsizliyini və gələcək inkişafını təmin etməyə imkan verəcək.

Şəhərin giriş postunda dayandıqda istər-istəməz ermənilərin narahat və sönük baxışları ilə qarşılaşırsan. Onlar 10 metr məsafədən keçirlər və hamısı bir nəfər kimi başlarını qaldırıb Azərbaycan və Türkiyə bayraqlarına və parlaq qırmızı rəngli “ŞUŞA” yazısına baxırlar.

Postda olduğumuz müddət ərzində (bir saata yaxın) yanımızdan onlarla maşın keçdi və bir erməninin belə üzündə təbəssüm yox idi.

Zəfər Yolu ilə geri qayıdarkən evlərin divarlarında əsgərlərimizin adlarını və hərbi hissələrinin nömrələrini oxuyuruq. Bu adlar sanki  deyirdi: “Zamanların əlaqəsi artıq heç vaxt kəsilməyəcək!”

Şuşadan Xankəndinin görünüşü, arxa planda Xocalı

Şuşa-Bakı

16-18 Iyul 2021.