Azərbaycanda distant təhsil sistemi yaratmaq cəhdləri barədə

Azərbaycanda 20 il ərzində rəqəmsal təhsilin inkişafında qlobal proseslərə, beynəlxalq layihələrə, elmi tədqiqatlara, elmi-populyar məqalələrə, distant təhsil (DT) sahəsində ekspertlərin və təşviqatçıların çıxışlarına, təəssüf ki, məhəl qoyulmayıb. Nəticədə yerli təhsil sistemi karantini məsafədən tədrisə tamamilə hazırlıqsız qarşılayıb.

Martın 2-dən etibarən Azərbaycanda hökumətin qərarı ilə orta və ali məktəblərdə təhsil prosesi dayandırılıb, uşaq bağçaları bağlanıb. AzTV-Mədəniyyət telekanalında evdə olan məktəblilər üçün televerilişlər aparılır. Ən yaxşı məktəb müəllimləri Nazirliyin xüsusi olaraq yaratdığı mini-studiyaya dəvət edilir, burada dərslər televiziyada yayımlanmaq üçün videoya çəkilir. Belə ki, Azərbaycan ilk dəfə olaraq, təcili şəkildə, hər hansı hazırlıq işi, bu sahədə müvafiq normativ baza və mütəxəssis olmadan, distant təhsil elementlərinin tətbiqinə keçib.

Bu, təcrübədə hansı nəticələri verir və mövcud nöqsanlara yol verməmək üçün hansı addımlar atıla bilərdi? DT üzrə ekspert, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosenti İlham Əhmədov Turan-a bu barədə danışıb.

***

- Sizcə, distant təhsilin tətbiqi Nazirliyin ağlına gec gəlməyib?

- Çox gec gəlib. Bu, ciddi səhv və son 20 ildə Təhsil Nazirliyinin qeyri-effektiv fəaliyyətinin göstəricisidir. İnternet inkişaf etməyə başladıqda, yəni 25 il əvvəl bir çox ölkələrin universitetləri və məktəbləri DT sistemi yaratmağa başladı, inkişaf etmiş ölkələrdə bu, geniş şəkildə yayıldı. Azərbaycan qarşıya neft gəlirlərini insan kapitalının və texnologiyaların inkişafına yönləndirmək məqsədi qoyurdu, vaxtlı-vaxtında DT sistemi yaratmaq və inkişaf etdirmək üçün hər cür imkana malik idi. Ən azı pilot layihə səviyyəsində, əminəm ki, bu, uğurlu olardı. Amma olmadı.

Bu gün hər bir dövlət koronavirus pandemiyası qarşısında imtahan verir. Bizim hökumətimiz vaxtlı-vaxtında qəbul edilmiş qərarlar, mütəşəkkillik və vətəndaşların düşüncəliliyi sayəsində virus təhdidinin öhdəsindən, əsasən, gəldi, amma təhsil sistemində ciddi gerilik qeydə alındı, çünki qabaqlayıcı tədbirlər görülməyib. Söhbət beş min məktəb, kollec, lisey və universitetdən, iki milyona yaxın şagird, tələbə və müəllimdən gedir. Dövlət son 15 ildə təhsilin inkişafına neçə milyard manat yatırıb! Amma, gördüyümüz kimi, ölkəmizin təhsil sistemi, digər ölkələrdən fərqli olaraq, fövqəladə vəziyyətdə işə hazır deyildi, çünki naməlum səbəblərdən bizdə DT-yə tələbat olmayıb. Niyə?

İndi Təhsil Nazirliyi kömək üçün televiziyaya müraciət etmək məcburiyyətindədir. Ona görə ki, məmurlar vaxtilə vəziyyəti özbaşına buraxıblar, DT sisteminə layiqincə qiymət verməyiblər və onu yaratmayıblar, onun yaradılması cəhdlərinin qarşısını alıblar, baxmayaraq ki, bu illər ərzində ölkədə təhsilin informasiyalaşdırılması və informasiya cəmiyyətinin inkişafı üzrə çox sayda dövlət proqramı qəbul edilib.

Qeyd etmək lazımdır ki, pandemiya dövründə bir çox ölkələr məktəb təhsili üçün teledərslərdən istifadə ediblər. Bu, onlarda DT-nin olmaması ilə əlaqədar deyil. Bu, onunla izah olunur ki, bütün dünyada İnternet həddindən artıq çox yüklənib və bu, tədris prosesinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərə bilərdi. Amma, bizdən fərqli olaraq, bu ölkələrdə elektron təhsil üçün yüzlərlə elektron dərslik və digər rəqəmsal təhsil resursları, məsafədən əldə edilə bilən müxtəlif interaktiv texniki təhsil vasitələri hazırlanıb, DT-nin həyata keçirilməsi üçün onlarla ticari portal və dövlət portalı və saytlar yaradılıb, pandemiya dövründə bu portallar və saytlar hamı üçün açıq və əlçatan olub. Bu ölkələr teledərslərlə paralel olaraq, müxtəlif elektron təhsil resurslarını uğurla uyğunlaşdırıblar, müəllimlər müntəzəm olaraq DT mühitində işə hazırlıq kursları keçib, DT şəraitində fəaliyyət üçün müvafiq normativ-hüquqi əsaslar olub.

Maraqlıdır ki, Təhsil Nazirliyinin rəhbərliyi uzun illərdir ictimaiyyəti bizdə internet zəif inkişaf etdiyi üçün distant təhsil olmadığına inandırır. Amma BMT və AR-in Nəqliyyat və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin rəsmi statistikasında qeyd edilir ki, Azərbaycanda əhalinin 80%-ə yaxınının İnternetə çıxışı var. İnternetə çıxış nöqteyi-nəzərdən Cənubi Qafqaz və Orta Asiya ölkələrindən öndəyik. Amma, bizdən fərqli olaraq, onların hamısında DT var. Bundan başqa, 2000-ci illərin əvvəllərində, dünyada internet hazırda Azərbaycanda olduğundan daha zəif olarkən bir çox ölkələrdə onlarla distant təhsil verən universitet işləyirdi, yəni istək olarsa, İnternet DT-nin inkişafı üçün maneə deyil.

Təkcə fövqəladə hallarda deyil, həmişə lazım olan DT-nin xeyrinə daha bir dəlil göstərim. Diqqət edin - bizdə indiyədək müəllimlərin ixtisasartırma kursları (eləcə də həkimlərin və digər peşələrin) yarım əsr əvvəl olduğu kimi əyani keçirilir, yəni müəllimlər işdən ayrılır, Bakıya gəlir, burada yaşayır və kurslara gedir, bir halda ki, bu iş asanlıqla distant şəkildə həyata keçirilə bilər. Beynəlxalq təcrübədə bu, 20 ildən çoxdur uğurla həyata keçirilir.

- Bu vəziyyətin səbəbi nədir?

- İlk səbəb ondan ibarətdir ki, uzun illər ərzində təhsil sisteminə rəhbərlik kollegial surətdə deyil, sahənin özünəxas incəlikləri ilə nə dərəcədə tanış olmasından asılı olmayaraq, bir nəfərin - nazirin müstəsna iradəsi və bilikləri ilə həyata keçirilir. Təcrübədə onun təhsilə nəyin lazım olduğunu, nəyin zərərli olduğunu daha yaxşı bildiyi hesab olunurdu. Mütəxəssislərin fikrinə məhəl qoyulmur, komanda isə əsasən bu sahənin qeyri-peşəkarlarından ibarətdir. Buna görə onlar dünyada təhsil sahəsində qlobal trendlər haqqında kifayət qədər məlumatlı deyillər.

Müqayisə üçün deyim ki, Monqolustanda DT 10 ildən çoxdur mövcuddur və bizdən fərqli olaraq, pandemiya dövründə onlar onlayn-təhsilə keçidin öhdəsindən uğurla gəldilər. Məmurlarımızın onlayn təhsilin həyata keçirilməsi haqqında hesabatlarını eşitdikdə təəccüblənirəm, 20 il ərzində bu sahədə heç nə etmədikləri, hər hansı hazırlıq və plan olmadan DT tətbiq etdikləri halda, onlar bir neçə gün ərzində distant təhsili tətbiq etdiklərini necə bəyan edirlər?! Və hətta, guya bir çox ölkələr Azərbaycanın Təhsil Nazirliyinin təcrübəsindən istifadə ediblər! Hansı təcrübədən? 10-15 gün ərzində kortəbii və xaotik şəkildə işləməklə DT yaratmaq olmaz, bir halda ki, digər ölkələr bu işə 10-15 il və on milyonlarla dollar sərf ediblər!

Ətrafda, demək olar ki, hər yerdə DT çoxdan tətbiq edilirsə, bizim təcrübəmizdən kim istifadə edib? Hansı ölkədə belə - strategiyasız, mütəxəssissiz və digər zəruri resurslarsız DT yaratma təcrübəsi olub? Bu məsafədən məşğələlər hansı normativ sənədlər əsasında təşkil edilib? Müəllimlər DT sistemində iş üçün harada və necə hazırlıq kursu keçiblər? Onlara müvafiq sertifikatı və bu sahədə iş hüququnu kim verib?

Ali təhsil sahəsində DT-nin vəziyyəti daha da pisdir. Orta məktəbdə 20-yə yaxın fənn tədris edilisə, ali məktəblərdə minlərlə fənn var. Düşünürəm ki, karantindən sonra Təhsil Nazirliyi hər şeyi ətraflı təhlil etməli və DT "quruculuğuna" sıfırdan başlamalıdır. Hələlik isə Təhsil Nazirliyi əsasən təhsil müəssisələri üçün binaların və korpusların tikintisi ilə məşğul olur və bununla fəxr edirdi, baxmayaraq ki, tikintinin təhsil fəaliyyəti ilə əlaqəsi yoxdur.

Baş verənlər insan amilinin və kadr siyasətinin əhəmiyyətinin nə dərəcədə böyük olduğunu göstərir, xüsusən də təhsil kimi həssas bir sahədə, belə ki, millətin gələcəyi burada formalaşır.

Strateji əhəmiyyətə malik olan bu sahədə DT yüksək innovasiya, yəni onun informasiyalaşdırılmasının zirvəsidir. Başqa sözlə, ölkədə təhsilin tam şəkildə informasiyalaşdırılması təbii şəkildə son nəticə olaraq dinstant təhsilin normal fəaliyyətinə gətirib çıxarır. DT-nin konkret ölkədə təhsilin inkişaf səviyyəsinin göstəricisi olduğunu iddia etmək olar.

AR-in "Təhsil haqqında" qanununda deyilir ki, DT təhsil alma formalarından biridir (baxmayaraq ki, dünyada o, çoxdan texnologiya kimi tanınıb). Amma bu qanun qəbul edilənə qədər Nazirliyin nizamnaməsində bu idarənin əsas məqsədlərindən birinin DT-nin inkişafı olduğu qeyd edilirdisə, qanun qəbul edildikdən və qüvvəyə mindikdən sonra nazirliyin nizamnaməsində bu maddə ixtisara salınıb (DT-nin inkişafı yerinə söz oyunu ediblər). Və biz bu məmurlardan DT-ni niyə inkişaf etdirmədiklərini soruşduqda cavab verirdilər ki, bizdə bunun üçün mexanizm və normativ baza yoxdur. Çox məsuliyyətsiz cavabdır. Onları sizdən başqa kim yaratmalıdır? Bəlkə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi?

Beləliklə, Təhsil Nazirliyi strateji əhəmiyyətə malik təhsil texnologiyasının inkişafından özünü kənarlaşdırıb. Bilmirəm bu, qəsdən edilib, ya başqa səbəbdən, amma bütün mütərəqqi dünya son 20 il ərzində DT-ni inkişaf etdirərkən biz sadəcə olaraq bu prosesi uzaqdan müşahidə edirdik, buna görə də bu məsələdə bir çox ölkədən bu qədər geridə qaldıq və nəticə etibarilə bu gün DT-yə hazır deyilik.

- Bu işdə menecmenti dəyişdirmək lazımdır, ya ən yaxşıların təcrübəsini mənimsəmək?

- Bugünki vəziyyətin təkrarlanmayacağına, ya da gələcəkdə ağır hərbi, siyasi, iqtisadi, təbii, ekoloji və texnogen hadisələrin nəticəsi olaraq dərinləşməyəcəyinə heç kim zəmanət vermir. Və hələki koronavirus pandemiyasının nə vaxt tamamilə başa çatacağı da məlum deyil. Amma qısamüddətli təcrübə belə bizə göstərir ki, təhsil məmurlarımız yalnız telekanalın köməyinə - yəni ötən əsrin 60-cı illərinin səviyyəsində təhsil texnologiyasına arxalanmaq məcburiyyətindədirlər. Ona görə məcburdurlar ki, müasir, keyfiyyətli, əlçatan və möhkəm DT yaratmaq üçün kadr potensialını və menecmenti lazımi şəkildə inkişaf etdirməyiblər. Son bir ay ərzində DT-də hansısa cüzi irəliləyişlər olubsa, bu da ayrı-ayrı müəllimlərin fədakar işi sayəsində olub.

Bütün dünyada indi ənənəvi təhsillə yanaşı onlayn-tədris mövcuddur və təhsil alanlar ən münasib tədris metodunu və texnologiyasını seçə bilir və ya onları birləşdirə bilirlər (qarışıq təhsil). Bu seçim xüsusən yerdəyişmə imkanı məhdud olan insanlar üçün, inklüziv təhsil üçün aktualdır. Yeri gəlmişkən, bizim ölkəmizdə 10 il ərzində imkanları məhdud olan uşaqlar üçün skayp vasitəsilə təhsil proqramı həyata keçirilirdi və nədənsə məmurlar onu DT adlandırırdı, baxmayaraq ki, bu, heç də belə deyil. Amma ən maraqlısı odur ki, bütün dünya onlayn təhsilə keçərkən bizdə DT-nin bu seqmentini də ləğv ediblər, imkanları məhdud olan uşaqları təhsil almaq imkanından məhrum ediblər. Bu, tamamilə mənasızdır, nə şagirdlərə, valideynlərə, nə də bu kateqoriyadan olan uşaqlarla işləyən müəllimlərə aydın deyil. Bir tərəfdən uşaqların inklüziv təhsilini inkişaf etdirmək istəyirik, digər tərəfdən DT-yə xüsusilə ehtiyacı olan uşaqlar üçün onu ləğv edirik. DT-ni inkişaf etdirmək istəyirik, amma mövcud olanı da ləğv edirik.

Azərbaycan, yəqin ki, dünyada xaricdən distant formada təhsillə bağlı alınmış ali təhsil haqqında diplomları tanımayan yeganə ölkədir. Bizim Nazirlik distant təhsil alan tələbənin mütləq sərhədi keçib təhsil aldığı ölkədə olmasını tələb edir. Baxmayaraq ki, təhsildə sərhədi tələbə deyil, biliklər keçir. Təhsil Nazirliyi beləliklə tələbələrimizi yerli ali məktəblərə yönləndirmək, guya universitetlərimizin "rəqabətədavamlılığını" qoruyub saxlamaq istəyir. Universitetlərimizin rəqabətədavamlılığını inkişaf etdirmək istəyirsinizsə, buyurun, inkişaf etdirin. Amma necə? 15 ildir biz Boloniya prosesinə tam şəkildə daxil ola, DT yarada, qlobal reytinqlərdə yüksələ bilmirik. Süni şəkildə DT diplomlarının tanınması üçün maneə yaratmaqla universitetlərimizin rəqabətədavamlılığını artırmaq olar? Bu gün beynəlxalq əmək bazarında diplom ümumiyyətlə heç bir məna daşımır. Bu halda manipulyasiya özünü aldatmaq deməkdir.

Ötən il universitetlərimizin rəqabətədavamlılığının inkişafı üzrə dövlət proqramı qəbul edilib. Proqram xarici universitetlərlə birlikdə 5 ixtisas üzrə təhsil planı hazırlanmasını, onun həyata keçirilməsini və ikili diplomlar verilməsini nəzərdə tutur. Amma vaxtilə respublikada distant ali təhsil sistemi yaradılsaydı, xarici onlayn tərəfdaşların dəstəyi ilə virtual təhsil əsasında bu cür ixtisasların sayını 100-ə qədər və daha çox artırmaq olardı. Bu, daha ucuz başa gələrdi və daha operativ baş verərdi, belə bir dövlət proqramına ehtiyac olmazdı.

2007-ci ildə tələbələrin ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilməsi üzrə dövlət proqramı qəbul edildi. Çox yaxşı ideyadır. Amma bir çox tələbələr təhsil aldıqdan sonra vətənə qayıtmadı. Bu dövlət proqramını da DT əsasında həyata keçirmək olardı. Bu halda eyni maliyyə vəsaiti ilə DT əsasında 5 dəfə çox tələbə xaricdən təhsil ala bilərdi. Belə ki, bu halda təhsil haqqı 2-3 dəfə az olur. Digər tərəfdən, xarici ölkədə qalmaq xərcləri, yol, sığorta və s. xərcləri lazım olmazdı. Bütün tələbələr təhsil aldıqdan sonra Azərbaycanda qalardı və bizim iqtisadiyyatımız üçün işləyərdi. Vaxtilə bu dövlət proqramı müzakirə edilərkən mən Nazirliyə belə bir təklif təqdim etmişdim...

- Vəziyyəti düzəltmək üçün nə etmək lazımdır?

- Ondan başlayaq ki, bizim universitetlərimiz maliyyə imkanları məhdud olduğuna görə müstəqil şəkildə DT sistemi yaratmaq iqtidarında deyillər. Belə ki, onların rəsmi büdcəsi əmək haqqına və kommunal xərclərə çətinliklə çatır. Beynəlxalq səviyyədə müasir sistem qurmaq üçün isə hər bir universitetə ən az 5-10 il və 10-15 mln. dollar lazımdır.

Orta məktəb çərçivəsində DT yaradılması ayrı bir mövzudur. Bunu çox-çox əvvəl etmək lazım idi. Nazirlik ali və orta məktəb üçün DT sistemi yaradılması məqsədilə universitetlərə qrantlar verməlidir. İndi sıfırdan başlamaq - vaxtı çatmış problemin təcili həlli üçün mütəxəssislər cəlb etmək və işçi qruplar yaratmaq lazımdır. Əvvəllər daha az vəsaitlə kifayətlənmək olardısa, indi, ölkənin maliyyə imkanları xeyli məhdud olduğu halda, xərclər dəfələrlə çox olacaq. Əsl DT-nin inkişafı üçün isə strategiya, peşəkar komanda, tam həcmdə maliyyələşdirmə və illərlə daimi əmək lazımdır. Ən əsası, ədalətli nəzarət olmalıdır.

DT-nin normativ-hüquqi bazasının operativ şəkildə yaradılması üçün Milli Məclisin "Elm və Təhsil" Komissiyası nəzdində səlahiyyətli ekspert qrupu yaratmağı təklif edirəm. Əks halda, tarixdən gördüyümüz kimi, daha 20 ili əbəs yerə itirə bilərik. Vaxtilə, RF-də DT yaradılarkən də Dövlət Duması nəzdində mütəxəssislər-ekspertlər qrupu yaradılmışdı.

Hələlik isə tələbələrin və məktəblilərin proqramdan daha az geri qalmasını təmin etmək üçün təhsil sistemində sınama-səhv etmə yolu ilə hansısa cəhdlər edilir, DT elementlərinin tətbiqi üzrə bəzi ürkək, sistemsiz addımlar atılır. -0-