Xəzərin ekoloji faciəsi

***

-Rövşən bəy, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq İdarəsinin apardığı son monitorinqlərin nəticələrinə görə bir çox çimərliklərinin mikrobioloji baxımdan çirkli olduğunu təsdiqləyib. Bu dəfə siyahıda yeni çimərliklərin adına da rast gəlmək olur. Hətta regionlardakı çimərliklərdə də vəziyyət qənaətbəxş deyil. Ekoloqlar deyir ki, şimal və cənub regionlarında çirkli çimərliklərin sayının artması çirkab sularının dənizə axıdılması ilə əlaqədardır. Həqiqətənmi çirkab suları dənizə axıdılır? Konkret çirkab suları dedikdə nələr nəzərdə tutulur?

-Çirkab suları dedikdə əsasən yaşayış məntəqələrinin məişət suları və bir də sənaye müəssisələrindən axıdılan sular nəzərdə tutulur. Bunun qarşısı bir çox hallarda alına bilməz. Ona görə ki, bu sular bir çox hallarda xarici ölkələrdən Azərbaycana gəlir. Xüsusən də Kür çayı vasitəsi ilə. Ikinci bir səbəb isə odur ki, vaxtı ilə sovetlər dövründə sənaye müəssisələri, yaşayış məskənləri o qədər çox tikilib ki, burda infrastruktur salınmayıb. Ona görə bu vəziyyət yaranıb. Bu çox uzun müddətli işlərdən sonra həyata keçirilə bilər yaxşılaşmalar.

-Neft tulantıları da dənizə axıdılırmı? Axı neft tullantılarının dənizə axıdılmaması ilə bağlı əvvəllər hansısa işlər görülürdü. Nə oldu bunun axırı?

-Sovet dövründə Xəzər dənizində buruqlar tikiləndə heç bir ekoloji standart nəzərə alınmayıb. Burda əsas məqsəd ancaq neft çıxarmaq olub. Xəzərin ekologiyası ikinci, hətta bəlkə də üçüncü dərəcəli olub. Düzdür, bəzi ekoloji sənədlər, pasportlar istənilirdi. Amma bu günki gündə vəziyyət kifayət qədər fərqlidi. Yeni qurulan buruqlarda neftin dənizə axıdılmaması üçün ciddi addımlar atılır. Bundan ötrü müəyyən layihələr işlənir, xüsusi standarlar var ki, həmin standartlara əməl edilir. Köhnə buruqlarda isə vəziyyət hələ ki dəyişməyib. Doğrudur yeni qazılan buruqlarda hansısa nəticələr var. Amma demək olmaz ki, Xəzərin suları əvvəlkinə nisbətən təmizlənib. Sadəcə bir çox sahil rayonlarında Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən sutəmizləmə qurğuları istifadəyə verilib. Həmin sutəmizləmə qurğuları məişət sularını və sənaye sularını təmizlədikdən sonra dənizə axıdır. Amma çimərliklərdə vəziyyət çox acınacaqlıdır. Əksər çimərliklər mərkəzləşdirilmiş kanalizasiya şəbəkəsinə qoşulmayıb. Insanların istirahət etdikləri yerlərdə çirkab suları dənizə axıdılır. Bir də dənizə yaxın sahil ərazilərdə tikilən yaşayış evlərinin də çirkab suları dənizə axıdılır.

-Sutəmizləmə qurğularının quraşdırıldığını dediniz. Amma buna baxmayaraq ötən illərə nisbətən bu il daha çox çimərlikdə vəziyyət daha çirklidir. Belə çıxır ki, həmin sutəmizləmə qurğuları ilə bunun qarşısını almaq mümkün deyil.

-Görülən işlər kifayət deyil. Daha geniş, daha böyük işlər görülməlidir. Bütün sahilboyu yaşayış məntəqələri, bütün çimərliklər, xüsusilə dənizin yaxınlığında olan evlər hamısı çirkab sularının mərkəzləşdirilmiş idarəolunma şəbəkəsinə qoşulmalıdır.

-Bir vaxtlar Sumqayıtda kimya zavodları fəaliyyət göstərirdi.Və ekologiyanın eləcə də dənizin çirklənməsinə səbəb olurdu. Indi həmin zavodlar demək olar ki, işləmir. Bəs bu qədər çirklənmə hardan yaranır?

-Sənaye suları vasitəsi ilə çirklənmə azalıb. Əsasən məişət suları vasitəsi ilə çirklənmə çoxalıb. Sənaye suları ilə çirklənmə Abşeron yarımadasında əvvəlki kimi deyil. Indi kimya zavodlarından əvvəki kimi dənizə su axıdılmır. Onlar demək olar ki, artıq ən müasir ekoloji baxımdan təmiz qalmağa imkan verən qurğulardan istifadə edirlər. Bu yöndə müəyyən işlərə nail olurlar. Amma əsas problem ondadır ki, sahil boyu ərazidə həddindən artıq məskunlaşma var. Hətta bəzi ərazilərdə dənizin sahilinə gedib çıxmaq olmur. Çünki həmin ərazilər tutulub. Həmin ərazilər kanalizasiya şəbəkəsinə, çirkab sularının idarə olunması prosesinə qoşulmayıb. Bütün çirkab suları dənizə axıdırlar. Tam əminliklə deyirəm ki, sənaye suları vasitəsi ilə deyil, əsasən məişət suları ilə çirklənmə həddən artıq çoxalıb.

-Çirklənmənin başqa səbəbləri nə ola bilər?

-Məişət və sənaye suları ilə çirklənmədən başqa transsərhəd çayları ilə gələn çirklənmə var. Volqa və Kür çayları çox çirkli çaylardır. Volqa çayı vasitəsi ilə Rusiyadan gələn çirklənmə əlbəttə ki, Xəzərə təsir edir. Şimaldan dənizə tökülsə də, buralara qədər gəlib çıxır. Kür çayı, Ural çayı da həmçinin çox çirklidir. Bundan başqa sərbəst tullantılarla bağlı vəziyyət Azərbaycanda çox kritikdir. Xüsusilə sahil ərazilərdə plastik tullantılar həddən artıq çoxdur. Yəni bu tullantılar daha çox dənizə atılır. Insanların dəniz sahilində sıx yaşamadığı Xəzər rayonu, Lənkəran rayonu ərazilərilərinə getsəniz böyük ərazilərdə plastik tullantıları görə bilərsiniz. Ümumiyyətlə sahil zonlarının idarə olunması təkcə proqramlar yox, həm də xüsusi layihələr tələb edir. Sahil zonaları məskunlaşmayan ərazi olmalıdır. Vaxtı ilə Heydər Əliyev belə bir fərman vermişdi ki, sahilə çox yaxın məsafədə heç bir tikili tikilə bilməz. Sonra həmin məsafəni çoxaltdılar 30 metr etdilər. Indi isə heç buna fikir verən yoxdur. Kim istəyir orada ev tikir, hasar çəkir. Nəticədə çox eybəcər çimərliklər yaranır. Halbuki qonşu ölkələrdə, məsələn, Gürcüstanda Batumi sahillərini Bakının çimərlikləri ilə müqayisə etsək, görərik ki vəziyyət çox acınacaqlıdır.

-Müqayisəyə başladınızsa, elə mən də deyim. Dəniz təkcə Azərbaycanda deyil. Bir çox ölkələrdə dənizlər, çimərliklər var. Orada da insanlar yaşayır. Amma bir çox ölkələrdə dənizdə və çimərliklərdə çirklənmə səviyyəsi bizimki qədər deyil. Sizcə, bunun səbəbi nədir?

-Elə qonşu ölkələri götürək. Məsələn Qazaxıstanda, Türkmənistanda sahil ərazilərdə burdakı qədər məskunlaşma yoxdur. Onlarda çirklənmə çaylar vasitəsi ilə gəlir. Bir çox ölkələrdə dəniz sahilinə çox yaxın yerlərdə tikinti aparmaq qəti qadağandır. Həmin ölkələrdə sahilyanı ərazilərinin idarə olunmasına çox ciddi yanaşılır. Əslində sahil həmişə açıq olmalıdır. Açıq görünməlidir ki, turistlərin xoşuna gəlsin. Yaşayış evlərindən dənizə su axıdılmamalıdır. Bu vacib şərtlərdir. Bakıda isə bu şərtlərin heç birinə əməl olunmur. Bakıda dəniz sahilində ancaq bulvarda gəzmək mümkündür. Başqa yerlərdə gəzmək mümkün deyil. Təbii, yəni rusca dikiy deyirlər, elə yerlər yoxdur ki, rahat gəzmək mümkün olsun dənizkənarında. Yoxdur. Hər yer tutulub. Ona görə də bu sahədə çox ciddi addımlar atmağın vaxtıdır.

-Nə etmək olar? Dənizin çirklənməməsinin, çirkab sularının, neft tullantılarının dənizə axıdılmasının qarşısını almaq üçün nə etmək lazımdır?

-Birincisi, bütün sahil zonalarında olan tikililər hamısı sökülməlidir. Sahil zonasını bölən çimərliklər, iaşə obyektləri hamısı sökülməlidir. Sahildə bir dənə də olsun hasar olmamalıdır. Orada 100 metr məsafədə kiminsə kafesi, restoranı ola bilər. Amma çimərliyi ola bilməz ki? Yəni sahil zona tamamilə boş olmalıdır. Ikinci, həmin sahil zonalarındakı məişət tullantıları mərkəzi kanalizasiya sisteminə, çirkab sularının idarə olunması sisteminə qoşulmalıdır. Ərazi təmizlənməlidir. Birinci gərək çirkabın qarşısı alınsın. Bu olmasa, heç bir nəticə əldə oluna bilməz. Bu ikinci şərtdir ki, çox geniş miqyasda kanalizasiya sistemləri qurulmalıdır. Bizdə Hövsanda sutəmizləmə qurğusu var. Bu qurğulardan çoxqurmaq lazımdır. Sonra yaxşı layihələr hazırlanmalıdır ki, dənizkənarı ərazilərdə istirahət zonaları salınsın. İspaniyada, Niderlandda, ABŞ, Yaponiya sahillərində olduğu kimi. Belə olsa, Azərbaycana gələn turistlərin sayı 10 qat artacaq. Indi çox turist Gürcüstana gedir. Amma Qara dəniz sahilində bizimki kimi gözəl çimərlik yoxdur. Daşlardan ibarətdir. Suyu da o qədər yaxşı deyil, duzluluğu çoxdur. Xəzər dənizi isə unikaldır. Sadəcə çox ciddi idarəetmə işləri aparılmalıdır. Mən hərdən Zirə tərəfə gedirəm. Orada müəyyən boşluqlar var idi. Rahat çimmək olurdu. Su təmiz idi orada. Orada yeni şeylər tikməyə başlayıblar. Neft buruğu saldılar ora. Indi də orada yeni port tikirlər. Əsl turistik məkan idi. Həmin ərazi turizm kimi daha çox gəlir gətirə bilərdi, nəinki orada port olsa. Portu başqa yerdə də tikmək olar. Gözəl, unikal yerləri boş saxlayıb, turistləri cəlb etmək olar. Piyada gəzintiləri üçün həmin ərazilərdə yer saxlamaq lazımdır. bunlar çox vacib şərtlərdir. Yenə də deyirəm, dəniz sahilində olan bütün hasarlar, bütün tikililər, obyektlər sökülməlidir. Dəniz sahili boş olmalıdır.