Yenilənmə gözləyən islam təfəkkürü

- Teymur bəy, kitabınızın adında islamla bağlı "ahəng" və "gözəllik" anlayışları səslənir. Amma, təəssüf ki, bu gün çoxları islamı terrorçuların dini kimi görür.

- Məgər islam ahəng demək deyil? Gözəllik demək deyil? Yaxşılığa çağırış demək deyil? Quranda bir günahsız insanın səbəbsiz yerə öldürülməsi "bütün bəşəriyyətin" öldürülməsinə bərabər tutulmur (Quran, 5:32)? Məsələ burasındadır ki, insanlarin bir qismi islamı Quran əsasında dərk etməq niyyetinde deyirler, baxmayaraq ki, bu, bilavasitə Allahın bizə Məhəmməd peyğəmbər (s.a.s.) vasitəsilə çatdırılmış sözləridir.

Müsəlmanlığı isə KİV-də yayılan qərəzli məlumat vasitəsilə "qiymətləndirirlər".

Amma bu, bir tərəfdən. Digər tərəfdən, bütün dünya dinləri - istər islam olsun, istər yəhudilik və ya xristianlıq, siyasi paradiqma ilə sıx "qonsuluğdadır". Bu mənada ki, dünya bomondu müxtəlif tarixi mərhələlərdə bu və ya digər konfessiyanın ayrı-ayrı müddəalarından öz geosiyasi vəzifələrinin həlli üçün istifadə edir.

Məsələn, XVII-XVIII əsrlərdə Britaniyanın məşhur filosofu, liberalizm nəzəriyyəçisi Con Lokk sual edirdi: "Niyə belə alınıb ki, xristianlıq hər hansı digər dindən daha çox bu qədər təriqətin, müharibələrin və vətəndaşcəmiyyətlərində iğtişaşların yaranmasına səbəb olub və dözümlülük və baxışların genişliyi bu fəlakətlərin qarşısını ala bilərmi?".

Amma, filosofun bütün sadaladıqlarında üstünlük, geosiyasi yolun yox, xristianlığın payına düşür?

Öz növbəsində, qərəzsiz tarixdə yəhudlərin və xristianların müsəlmanların hakimiyyəti altında olduğu dövr ərzində (Ərəb Xəlifəti və Osmanlı İmperiyası) bir dəfə belə yəhudilərin və xristianların talan edilməsi hadisəsi qeydə alınmayıb. Bunun təsdiqi olaraq Elektron Yəhudi Ensiklopediyasına (EYE) istinad edəcəyəm, orada verilən məlumatlar, bəlkə də, oxucuları şok edir. Belə ki, EYE-yə əsasən, Qranadanın (İspaniya ərazisi) ələ keçirilməsi ilə "ərəblər yəhudilərə dini etiqad azadlığı və məhkəmə muxtariyyəti veriblər"; burada "yəhidilərin muxtar icmaları, habelə yəhudi məhəllələri" fəaliyyət göstərirdi. "İstənilən növ fəaliyyətlə məşğul olmaq imkanı əldə edən yəhudilər dərhal ticarət, sənət, əkinçilik, tibb və digər sahələrdə irəli getdilər". X əsrdən etibarən İspaniyada "ərəb mədəniyyəti ilə birlikdə çiçəklənən" və "onun təsirini hiss edən yəhudi mədəniyyətinin ən yüksək tərəqqisi dövrü başlayır".

Və bu, EYE-də, yəhudi alimləri və dünya şöhrətli şərqşünasların istisna olaraq tarixi mənbələrə istinadən şərh etdiklərinin cüzi bir hissəsidir.

Bu cür faktlar əminliklə dünya sivilizasiyası tarixi boyunca baş verən və bu və ya digər dinin adından törədilən müəyyən zorakılıq təzahürlərində yalnız geosiyasi amilin mövcud olduğu haqqında fikir söyləməyə imkan verir. Baxmayaraq ki, şübhəsiz, bu zaman dini ideyalardan istifadə olunurdu. Zorakılıq aksiyalarıni həyata keçirmək üçün ideoloji ifaçılar isə istənilən vaxt və istənilən coğrafi bölgədə tapıla bilərdi. Amma birmənalı olaraq onların çoxunun zorakılıq vakxanaliyasında öz məqsədlərini güdmədiyini iddia etməyə kim cürət edə bilər?

- Sizin mövqeyinizi bugünki vəziyyətdə əks etdirsək, belə çıxır ki, "Allahu Əkbər" deyə qışqıraraq, partlayıcı qurğunu işə salan insan Qurandan ilham almış şəxs deyil?

- Əlbəttə ki, bu gün planet məkanında terror təşkilatları fəaliyyət göstərir və dünya həqiqətən ideya əsasında terror aktlarının real olaraq həyata keçirilməsi faktları ilə qarşılaşıb (dini sahə daxil olmaqla). İcraçılar arasında isə, yəqin ki, həm öz qismətini zorakılıq aksiyasının törədilməsində görənlər, həm də incidilmişlər, əzilmişlər və sadəcə olaraq qisas alanlar da var. Amma burada başqa bir incəlik sezilir.

Bəli, terror aktının icraçısı onu həyata keçirməzdən əvvəl yüksək səslə "Allah böyükdür" deyə qışqırırsa, istəsək də, istəməsək də, dünya ictimaiyyətinin gözündə islam tərəfdarı kimi görünür. Amma biz emosiyalarindan uzaqlaşsaq, yəqin ki bizdə, "bu insan ümumiyyətlə kimdir?", "o namaz qılırdı, Quran oxuyurdu?", "bəlkə ondan ümumiyyətlə "kor-koranə" istifadə ediblər?" kimi suallar yarana bilər. Bu, heç də mənasız suallar deyil.

Həm də hansısa müsəlman qurumunun tərkibində olarkən qarşısında hansı real vəzifələrin durduğunu təxminbelə etməyən həqiqi müsəlmandan da "kor-koranə" uğurla istifadə etmək olar. Qrupun tərkibində o, Quranı, ərəb dilini öyrənir, islamın inkişafı yolları haqqında müzakirələr aparır və s. Günlərin bir günü ondan paketi hansısa müsəlmana (metroda, dayanacaqda və ya insanların çox olduğu başqa bir yerdə) verməyi xahiş edirlər. Heç nədən xəbəri olmayan gənc oğlan (və ya qız) partlayıcı maddə ilə dolu paketi özü ilə aparır, bu paket lazımi anda məsafədən idarəetmə vasitəsilə kənardan işə salınır. Bu, utopiyadır? Axı, ən müasir filmlər belə bu süjetdən çox gözəl istifadə edir.

- İslam dini adından törədilən terror aktlarına nə cürsə "bəraət qazandırmağa" çalışmırsınız?

- Qətiyən. Yeri gəlmişkən, islam da yəhudilik və ya xristianlıq kimi, bəraətə qətiyyən ehtiyac duymur. Bu dinlərin hər birində fərziyyələr mövcuddur, onlar bəyənilə və ya bəyənilməyə, qəbul edilə və ya qəbul edilməyə bilər. Amma onlar mövcuddur və bu konfessiyaların ardıcılları onlara riayət etməyə çalışırlar. Bu fərziyyələr necə şərh edilə və necə təqdim edilə bilər - bu, başqa məsələdir, amma, yenə də, islam haqqında danışsaq, bütün suallara cavab Quranda tapmaq olar.

- Bəs bir neçə gün əvvəl bir sıra KİV-də DTX əməkdaşlarının Suriyadakı terrorçulara pul məbləği göndərdiyi qeyd edilən şəxsləri saxlaması haqqında məlumatın yayılması ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Bununla bağlı konkret bir şey deməyə çətinlik çəkirəm, belə ki, hələlik ümumi mənzərə yoxdur. Amma bu, aydındır, axı istintaq hələ təzə başlayıb. Doğrudur, bu məlumatla bağlı Suriya, hətta islamla bağlı kifayət qədər maraqlı incəliklər görünür. Diqqət edin, bu ölkənin daxilində müsəlmanlar yəhudilər, xristianlar və ya ateistlərlə deyil, bir-biri ilə müharibə edirlər. Bəli, xristian ziyarətgahlarının dağıdılması halları da olub, amma bununla bağlı maraqlıdır ki, dünya KİV-ləri qısa-qısa Suriya muzeylərindən bəzi şedevrlərin Yaxın Şərqin hüdudlarından çox-çox uzaqlarda ayrı-ayrı kolleksionerlərin arsenalına keçdiyi haqqında məlumatlar yayıblar. Bu fakt belə bir nüansı bir daha aktuallaşdırır ki, hər bir terror aktına ayrılıqda baxmaq lazımdır - o, kimə və niyə sərf edir?

İstənilən ölkədə vətəndaş müharibələrini də, dünyəvi görünən "rəngli" bayraqlar altında və ya dini bayraq altında baş verməsindən asılı olmayarq, təhlil etmək belə məntiqəuyğundur. Demək olar ki, hər bir belə hadisədə sualtı qayalara qədər üzmək istəyi olarsa, mütləq vəziyyətin sabitliyinin pozulmasının kənardan təhrik edildiyi aydın olur.

Bax, belə bir sual yaranır, Suriyadakı müharibə (İraqda və ya Liviyadakı kimi) öz-özlüyündə başlayıb? Birdən? Axı biz yaxşı başa düşürük ki, Allahın zəngin təbii resurslar bəxş etdiyi bütün bu ölkələrdə vəziyyət dünya dövlətlərinin bu areal uğrunda geosiyasi qarşıdurması səbəbindən gərginləşib. Suriyada isə gərginlik vətəndaş müharibəsi formatında özünü göstərib, hamı hamı ilə toqquşub. Daxili qüvvələrin hər birinin arxasında üçüncü dövlətlər dayanırdı (indi də dayanır), xaricən isə dünya ictimaiyyəti üçün elə təqdim edilib ki, hökumət qoşunları müxalifətə qarşı durur. Daha sonra müxalifət də parçalandı, bir məhəllə o tərəfdə, belə deyək, kürd dəstələri yerləşdi, onların ardınca ayrı-ayrı regionlarda "İslam Dövləti" yayıldı.

Burada da ən maraqlısı başladı. Bir-birinə qarşı duran bütün qüvvələr qarşılıqlı cihad elan etdi. Buna görə orada olan azərbaycanlıların səngərlərin müxtəlif tərəflərində qala biləcəyi istisna deyil.

- Yəni, Sizcə cihad elan edilməsi də siyasiləşdirilib?

- Şübhəsiz. Ümumilikdə cihad haqqında danışsaq, burada, ilk növbədə öz nəfsinə qarşı mübarizədir, buna "böyük cihad" deyilir. "Kiçik cihad" isə din uğrunda döyüşməkdir (bunun müxtəlif məhdudiyyətləri var). Suriyada din, islam dəyərləri uğrunda mübarizə sezilir? Xüsusən xarici oyunçuların maraqlarının dəqiq region uğrunda mübarizədə dini məqsəd güdməməsi fonunda. Buna görə "cihadda iştirak etmək" bir fikirlə Suriyaya can atan gənclər əslində dünya geosiyasətinin girovuna çevriliblər. Bir tərəfdən onlar istismarçıların qırğına göndərdiyi əsgər oldular, digər tərəfdən günahsız qurbanları bilmədən öldürənlərə çevrildilər.

- Məqsədi adından görünən "İslam Dövlət"" necə? O da uydurmadır?

- Ümumiyyətlə, bu struktura dair kim və nə xüsusi olaraq deyə bilər? Bəlkə də hansısa qüvvələr onların sifarişini yerinə yetirən, amma islam şüarları ilə hərəkət edən hansısa təşkilatı belə adlandırıblar? Burada XX əsrin nüfuzlu müsəlman alimi Məhəmməd Nasıruddin əl-Albaninin sözlərinə, daha doğrusu, onun, özünün yazdığı kimi, "təbliğçilərlərdən birindən" gətirdiyi sitata istinad etmək istərdim: "İslam dövlətini qəlblərinizdə qurun və o, torpaqlarınızda da qurulacaq". Ifadənin müəllifindən asılı olmayaraq, onun nə dərəcədə çoxmənalı səsləndiyi ilə razılaşaq.

Yeri gəlmişkən, burada Ömər Xəyyamın sətirləri ilə paralel keçir:

Möminlər üçün iki Kəbəyə yollar mövcüddür:

Həm Məkkədə Kəbəni, həm öz üreyində onu tapmaq.

Nə qədər gözəl və dərin mənalı rübaidir, deyilmi? Və burada yuxarıda təqdim edilmiş mütəfəkkirin sitatı ilə əsas forma deyil, məzun olduğu, möminliyin əsasında xarici örtük deyil, əməllərin durmalı olduğu ilə bağlı uyğunluq yoxdur?

Yeri gəlmişkən, İsa peyğəmbər (Allah ona rəhmət eləsin) də bu barədə belə deyirdi: "Sәmavi Padşahlıq bir adamın götürüb öz tarlasında sәpdiyi xardal toxumuna bәnzәyir. Xardal toxumu bütün toxumların әn kiçiyi olsa da, böyüdükdә bütün bostan bitkilәrindәn hündür, lap ağac boyda olur. Belә ki göydә uçan quşlar gәlib onun budaqlarında yuva qurur" (Matta 13: 31-32).

- Sizin yanaşmanıza əsaslansaq, İslamda islahatlar aspektinin vaxtı çatdığı sezilmir?

- Ümumiyyətlə, islamda "islahat" məsələsi müxtəlif tərəflərdən və çoxdan səslənir. Amma mən həmişə bu cür hallarda qarşı sual verirəm, xristianlıqda, yəhudilikdə və ya islamda necə islahat aparmaq olar? Söhbət islam təfəkkürünün dəyişməsindən, yəni bizim Allahın sözlərinə yaşanan tarixi mərhələ mövqeyindən yanaşmamızda islahatlardan gedə bilər, İslamın yayılmağa başladığı dövrdə olduğu kimi. Deməli, bütün dövrlər üçün əbədi olan islamın deyil, özümüzün, Allahın dediklərini dərk etmə üsullarımızın yenilənməsindən (müasirləşdirilməsindən) danışmaq (bu günə və gələcəyə uyğunlaşdırılmış şəkildə) məqsədəuyğundur.

- Amma, axı söhbət protestantlıqdan getdikdə heç kim "islahat" tərifindən istifadə etməkdən çəkinmir, "islahat" dedikdə protestant ideyalarının Katolik kilsəsinə və Papa hakimiyyətinə qarşı mübarizəsinin təzahürünü başa düşür.

- Bilirsiniz, bu və ya digər tarixi dövr üçün istənilən şablon uydurmaq olar. Amma biz, yenidənqurma dövrləri də daxil olmaqla, özümüzü "izmlərlə" həddindən artıq çox əhatə etməmişik və əhatə etməyə davam etmirik? Vaxtilə "ən yeni tarix" anlayışının nə qədər məşhur olduğunu xatırlayırsınız, onun başlanğıcı birdən birə 1918-ci il hesab olunmağa başladı (sovet tarix elmində isə məlum səbəblərdən 1917). Sonradan bir sıra tarixçilər "ən yeni" tarixin başlanğıcı kimi 1945-ci ili göstərməyə başladılar. Bu termin sabah necə olacaq - o, "super yeni" ilə əvəz olunacaq? Bugünki mərhələni necə adlandıraq? Like-izm?

Protestantlığın yaranmasına gəlincə, burada da geosiyasi rakurs açıq-aşkar görünür. 1594-cü ildə həmin vaxt ən güclü dövlətlər olan İspaniya və Portuqaliya (bugünki dillə desək, G-2) Tordesillas müqaviləsini imzalayıblar. O, mahiyyətcə tarixdə dünyanın ərazi bölgüsü haqqında ilk saziş oldu. Amma tədricən möhkəmlənən Fransa və İngiltərə planet piroqunun diliminə yaxınlaşmaq istəyərək, bu müqaviləni qəbul etməyiblər. Amma yeni əldə olunan ərazilər Roma Papası tərəfindən müqəddəsləşdirilirdisə, o isə müstəsna olaraq İspaniya və Portuqaliyalıların təsir sahələrinin genişləndirilməsinə razılıq verirdisə, onlar nə edə bilərdilər?

Problem deyil. Vatikanın "rəsmi" dini nəzarətindən çıxmaq üçün İngiltərə, Hollandiya və digər gənc ölkələr kilsənin yerli "nümayəndəliklərini" özlərinə uyğunlaşdırmağa başladılar. Beləcə protestantlıq yaranmağa başladı, ilk olaraq Hollandiya, Şotlandiya və Almaniyanın bir sıra regionlarında geniş şəkildə yayıldı. 1534-cü ildə isə İngilis kilsəsi yarandı. Təbii ki, bütün bunlar nəzəri fikir ayrılıqları ilə əsaslanırdı, onların ideya carçısı Martin Lüter (lüteranlıq) və Jan Kalvinin (kalvinizm) araşdırmaları oldu. Bəli, xaricən protestantlıq Papanın və kilsənin hakimiyyəti və üstünlüyü üçün təhdid yaratdı ("islahat" termini də buradan yaranıb), amma əslində vəziyyətin bu şəkildə inkişafı müstəsna olaraq geosiyasi əsasla bağlı olub.

Buna görə deyirəm ki, mahiyyətcə yəhudilik, xristianlıq və ya islamda islahatlardan söhbət gedə bilməz. Söhbət müstəsna olaraq islam təfəkkürünün yenilənməsindən gedə bilər. Amma bu, ayrı və çox dərin bir söhbətin mövzusudur.

- Deməli, söhbətimizi davam etdirəcəyik.

- İn şa Allah!