Gəmidə üçlük, BMT xaric

Avqustun 20-də Macarıstan 1000-ci ildə Birinci Stefanın tacqoyma mərasimindən başlayaraq öz dövlətçiliyinin yarandığı günü qeyd etdiyindən müxtəlif birgə tədbirlərdə iştirak edən ölkələrin liderləri Budapeştdə toplaşıblar. Bu layihələr Türk Dövlətləri Təşkilatının həyata keçirdiyi mədəni birliklərdən tutmuş Xəzər dənizini Avropanın cənub bölgələri ilə birləşdirən enerji tərəfdaşlıqlarına qədər hər şeyi əhatə edib.

Əsasən Türkiyə, Rusiya və Qətəri təmsil edən görkəmli xadimlər səhnədə mərkəzi yer tutublar. Çoxsaylı Qərb mənbələrinə görə, iyulun 17-də Moskva tərəfindən dayandırılmış taxıl sövdələşməsinin bərpası şərtlərini öyrənmək üçün ilkin müzakirələr aparıblar. Bu görüşdə Kremli Rusiyanın tərkibindəki böyük türk respublikası olan Tatarıstanın lideri Rüstəm Minnixanov təmsil edib. Putinin Minnixanovu seçməsi tarixən magyar əcdadları ilə əlaqəli regiona rəhbərlik edən türk və müsəlman lider kimi simvolik əhəmiyyət daşıyıb.

Putinin Qərb alyanslarından uzaqlaşması göz qabağındadır, çünki o, getdikcə Cənub-Şərqi Asiya, Afrika və Mərkəzi Asiya da daxil olmaqla, qlobal cənub ölkələrilə tərəfdaşlığa can atır. Türkiyə lideri Ərdoğan əsas tərəfdaş olub, avqustun əvvəlində onların tərəfdaşlığın bərpasına yönəlmiş dialoqları bundan xəbər verir. Yeni sazişin bağlanması ehtimalı yüksəkdir, çünki Macarıstandakı ilkin danışıqların İstanbulda davam etdirilməsi planlaşdırılır. “Daily Sabah” qəzeti bildirir ki, İstanbulda taxıl dəhlizinin aktivləşdirilməsilə bağlı Moskva və Kiyev arasında texniki danışıqların aparılması mümkündür.

Məlumatlara görə, Rusiya Afrikaya taxıl ixracının sürətləndirilməsi üçün Qətər və Türkiyənin iştirakı ilə saziş bağlamağa israr edir. Putin bildirir ki, Rusiya Afrika ixracatındakı kəsirin yerini doldura bilər, Türkiyə yük əməliyyatlarına nəzarət edir, Qətər isə maliyyə dəstəyi göstərir. Rusiya, Türkiyə və Qətərin iştirakı ilə üçtərəfli saziş guya müddəti bitmiş müqavilənin əvəzində hazırlanıb.

Əvvəlki taxıl müqaviləsi dünya bazarlarına 33 milyon ton taxıl tədarükünə töhfə verib və 2022-ci ilin iyulunda İstanbulda Rusiya, Ukrayna, Türkiyə və BMT-nin vasitəçiliyilə bağlanıb. Bu müqavilə Rusiya və BMT arasında Rusiya kənd təsərrüfatı məhsullarına və gübrələrinə qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına yönəlmiş memorandumla yanaşı Ukrayna taxılının Odessa, Çernomorsk və Cənub kimi limanlardan təhlükəsiz ixracını

nəzərdə tuturdu. Moskva iddia edir ki, sonuncu aspekt lazımi şəkildə yerinə yetirilməyib, çünki təşəbbüs çərçivəsində bir dənə də olsun Rusiya gübrəsi daşıyan gəmi göndərilməyib. Bu, Rusiyanı müqavilənin uzadılmasından imtina etməyə vadar edib.

Ukrayna rəsmiləri narahatlıqla bildirsələr də ki, Kiyevin gələcək taxıl sövdələşməsindən çıxarılması Rusiyanı işğal edilmiş Ukrayna ərazilərində hərəkətə keçməyə sövq edə bilər, onlar  yeni üçtərəfli formata qarşı çıxmayıblar. Ancaq məsələnin mahiyyəti Kremlin şərtlərindədir. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi sövdələşmənin uzadılması üçün mühüm olan beş sistemli məsələni müəyyənləşdirib: “Rosselxoznadzor”un SWIFT ilə inteqrasiyası, ərzaq və gübrə sektorları ilə əlaqəli olan Rusiya firmalarının xarici aktivlərinin bərpası, kənd təsərrüfatı texnikasının tədarükünün bərpası, Tolyatti-Odessa ammonyak boru kəmərinin bərpası, sığorta və təkrar sığorta məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması və limanlara giriş qadağalarının yüngülləşdirilməsi.

Görünür, Putin sanksiyaların bir qədər yumşaldılmasına nail olub, baxmayaraq ki, miqyas qeyri-müəyyən olaraq qalır. Türkiyə, Rusiya və Qətər arasında predmetli müzakirələrin başlanması Ukrayna münaqişəsində mühüm oyunçu olan ABŞ və Rusiya arasında qarşılıqlı anlaşmanın dərəcəsini göstərir.

ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenin 3 avqust tarixli bəyanatda qeyd olunub ki, Qara Dəniz ərzaq təşəbbüsünün digər iştirakçıları kimi, Rusiya da kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı ilə məşğul ola bilərdi. Bir gün öncə Putin Ərdoğanla söhbətində bildirib ki,  Qərb öz  öhdəliklərini (ilkin şərtlər –red.) yerinə yetirən kimi Rusiya sazişdə iştirakını bərpa etməyə hazırdır.

Macarıstanda danışıqlar başa çatdıqdan sonra Ərdoğan bildirib ki, əgər şərtlər imkan verərsə, sentyabrda “Qara dəniz taxıl təşəbbüsü”nün bərpasını Putinlə şəxsən müzakirə etmək niyyətindədir. Putin və Ərdoğanın potensial görüşü sentyabrın əvvəlində, ayın 5-də BMT Baş Assambleyasının 78-ci sessiyasının açılmasına və 9-10 sentyabrda Yeni Dehlidə planlaşdırılan G20 sammitinə qədər baş tuta bilər. Aydındır ki, görüş müsbət xəbərlər vəd edir və potensial olaraq sonrakı forumlara nikbin ton verir.