Qərbin Azərbaycana qarşı haqlı iradlarında haqsız durum- Qarabağda etnik təmizləmə ritorikası...

Oktyabrın 1-də AŞPA-da Azərbaycanla bağlı müzakirələr keçirilib. Bu ilin yanvarında Azərbaycanın qurumdakı nümayəndə heyətinin mandatı təsdiqlənməyib, Bakının monitorinq proseduru ilə əməkdaşlıq etməməsi, qurumu 7 fevral prezident seçkisinə dəvət etməməsi əsas gətirilib. Debatda bəzi deputatlar Azərbaycanın mandatının təsdiqlənməməsini yanlış addım adlandırıb. Ancaq çıxış edənlərin əksəriyyəti isə Bakının qurumla əməkdaşlıq istiqamətində heç bir dəyişiklik baş vermədiyini deyib.

Milli Məclisin (MM) 43 deputatı oktyabrın 5-də Azərbaycan xarici işlər naziri Ceyhun Bayramova müraciət edərək, Amerika Birləşmiş Ştatları ilə (ABŞ) münasibətlərə yenidən baxılması və müdafiə sahəsində əməkdaşlığa dair sazişlərə xitam verilməsini istəyiblər.

Deputatlar bu müraciəti ABŞ Konqresinin bir qrup üzvünün Dövlət Katibi Entoni Blinkenə müraciətinə cavab olaraq hazırlayıblar. ABŞ-nin 60-a yaxın konqresmeni oktyabrın 3-də Dövlət Katibi Entoni Blinkeni gələn ay Bakıda keçiriləcək COP29 iqlim konfransı ərəfəsində insan haqlarının müdafiəsi və bütün siyasi məhbusların azad edilməsi üçün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə təzyiq göstərməyə çağırmışdı.

Getdikcə Azərbaycan-AŞPA, Azərbaycan-ABŞ, bir sözlə, Qərblə münasibətlər mənfiyə doğru istiqamətlənir. Bəs bütün bunlar nə ilə nəticələnə bilər?

Publish What You Pay (Ödədiyini Açıqla) Beynəlxalq Təşkilatının Avrasiya Regionu üzrə Qlobal Şura üzvü, "Demokratiya Monitoru" İctimai Birliyinin sədri, BMT İnkişaf Proqramının eks baş mütəxəssisi – Fuad Həsənov mövzu ilə bağlı ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: Fuad bəy, bildiyiniz üzrə oktyabrın 1-də AŞPA-da Azərbaycanla bağlı müzakirələr keçirildi. Siz həmin dinləmələrdə Azərbaycana qarşı səslənən bütün iddiaları haqlı hesab edirsinizmi?

Cavab: Azərbaycanla bağlı AŞPA-dakı təcili debat kateqoriyasında dinləmələr dolğun və kritik keçdi, amma təəssüf ki, səbəbkarın iştirakı olmadan, sessiyada qaldırılmış ciddi tənqid və suallara üzv ölkənin nümayəndə heyətinin cavab vermək imkanı yoxlanıla bilmədən keçdi. Təbii ki, debat AŞPA-nın mövcud prosesual qaydalarına uyğun idi, üzv ölkənin AŞPA-nın cari işində iştirak etməsi üçün nümayəndə heyətinin mandatı artıq bir il müddətinə təsdiq edilməyib və hətta Azərbaycan təmsilçisi debata qatılmış olsaydı dinləmə prosesi daha gərgin keçəcək, Azərbaycan tərəfi çılpaq faktlar üzrə açıq tənqidlər və açıq suallar qarşısında əsaslandırılmış və ağlabatan mövqe ortaya qoymalı idi.

Avropa Şurası Parlament Assambleyası ilə Azərbaycanın təşkilat qarşısında mövcud qanuni öhdəlikləri üzrə əməkdaşlıqda yaranmış ciddi böhran, qurumun ölkədəki seçiklərin monitorinqinə davamlı olaraq dəvət edilməməsi, İşgəncələr Əleyhinə Komitə ilə əməkdaşlıqdan imtina edilməsi, qurumun ölkə üzrə məruzəçilərinin ölkəyə missiya səfərinin  zəruri proqramının məhdudlaşdırılması, media azadlığı və vətəndaş cəmiyyətinin durumu daxil olmaqla insan hüquqlarının arzuolunmaz ağır durumu, Azərbaycanın nümayəndə heyətinin mandatının təsdiq edilməməsinə səs vermiş 76 AŞPA üşvünün Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən persona non-qrata elan edilməsi üzrə tənqid və yekdil rəylər tam haqlı olduğu halda, Qarabağda etnik təmizləmə ritorikası və Azərbaycanın belə bir məsələdə tənqid edilməsi əsaslandırılmış deyil.   

Sual: Niyə dediyiniz son məsələ AŞPA-da Azərbaycana qarşı qaldırılır? Sizcə bu məsələnin Azərbaycandakı insan haqları məsələsi ilə birgə Azərbaycana qarşı istifadə olunması ədalətlidirmi?

Cavab: Bu təəssüfləndirici haldır, nəzərə alaq ki, müxtəlif ölkə diplomatları ermənilərin Qarabağdan könüllü şəkildə getdiyi, Azərbaycan tərəfinin etnik təmizləmə həyata keçirmədiyini bəyan ediblər. Ancaq onu da nəzərə almalıyıq ki, AŞPA 46 üzv ölkədən müəyyən edilmiş 306 əsas üzvdən ibarət parlamentdir və fərqli mövqelərin yer aldığı, demokratiya, insan haqları,  qanunun aliliyini təşviq edən, dialoq əsaslı siyasi platformadır. Üstəlik, Azərbaycan 30 illik işğala məruz qalmış ərazilərində suverenlyini bərpa etdikdən sonra yeni siyasi-hüquqi situasiya erməni diasporu başda olmaqla maraqlı tərəfləri də davamlı hərəkətə sövq edib.

Azərbaycanda demokratiya, insan haqları, qanunun aliliyinin ciddi və davamlı şəkildə pisləşdiyi bir ortamda maraqlı tərəflər ermənilərin hüquqları məsələsini də mövcud kontekstə yerləşdirməyə və beynəlxalq qurumlarda mümkün siyasi qərarların qəbul edilməsinə nail olmağa çalışa bilirlər. AŞPA kimi yekcins olmayan bir platforma belə təşəbbüs və təsirlərdən kənarda qala bilməzdi. Bu cür təsirlərin uğurlu ola bilməsində Azərbaycanda yaranmış hüquq böhranının rolu danılmazdır.

Sual: Azərbaycanın qurumdakı nümayəndə heyətinin mandatı təsdiqlənməyib. Hətta bununla bağlı Prezident də şərt qoymuşdu. Nümayəndə heyətinin mandatı təsdiqlənməzsə, AŞPA üzvlərinə qoyulan giriş qadağası götürülməyəcək. Məsələ bu qədər ciddiləşmişkən bu nə ilə nəticələnə bilər?  Əməkdaşlıq bərpa oluna bilərmi?

Cavab: Avropa Şurası kimi Avropanın siyasi coğrafiyasını özündə birləşdirən üzvlük əsaslı bir təşkilatla indiki halda Avropa Şurasının xeyrinə əsaslara malik münaqişəli durum Azərbaycana müsbət perspektiv vəd etmir. Bu böhran ölkənin imicinin ciddi zədələməyə davam edərək dialoq əsaslı vacib platformanın işindən kənarda qalmış Rusiya və Belarusun yanında yer almasına imkan yaratmış olacaq.  Avropa Şurası Nazirlər Komitəsindəki müzakirələrdən, eləcə də AŞPA deputatlarının sessiyadakı çıxışlarındakı bəyanatlardan aydın olur ki, qurum Azərbaycanın nümayəndə heyətinin mandatının təsdiq edilməsi və AŞPA-nın işinə tam geri dönməsində maraqlıdır və bunun üçün bır sıra ardıcıl zəruri addımların atılması vacibdir.

Bu müsbət dinamika Avropa Şurası qarşısında götürülmüş qanuni öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üzrə əməkdaşlığa sadiqlik barədə Azərbaycanın xoş niyyətli siyasi bəyanatı ilə canlana, zəruri müsbət addımların atılması üçün əlverişli zəmin yarana bilər. Növbəti addım 76 AŞPA üzvünün arzuolunmaz şəxs elan edilməsi üzrə qərarın ləğvi, hələ keçən ildən İşgəncələr Əleyhinə Komitə ilə dayandırılmış əməkdaşlığın bərpası, siyasi məhbus probleminin səmərəli həlli üzrə nəticə əsaslı sağlam dialoqun həyata keçirilməsi, Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin mandatının sinxron qaydada təsdiq edilməsi ola bilər.

Sual: Bu arada Milli Məclisin 43 deputatı oktyabrın 5-də Azərbaycan xarici işlər naziri Ceyhun Bayramova müraciət edərək, ABŞ ilə münasibətlərə yenidən baxılması və müdafiə sahəsində əməkdaşlığa dair sazişlərə xitam verilməsini istəyiblər. Bu nə deməkdir?

Cavab: Milli Məclisin 43 deputatının belə bir müraciəti ABŞ-nin 48 qanunvericisinin (10 senator və 38 konqresmen) Dövlət Katibi Blinkeni Azərbaycanı siyasi məhbusları azad etmək üçün “məqsədli tədbirlər” görməyə məcbur etməyə və “sülh danışıqlarını pozmaq riski ilə üzləşən” Ermənistana qarşı bəyanatları pisləməyə çağırmasından sonra baş verib.

İki fərqli məsələnin bir bəyanatda birləşdirilməsi yenə də durumu qəlizləşdirib. İnsan hüquqları sahəsində Azərbaycanın imicinin yaxşılaşdırılması, beynəlxalq əməkdaşlıqda ölkənin mövqeyinin gücləndirilməsi, ən vacibi, ölkədə vətəndaş – hakimiyyət münasibətlərində qarşılıqlı etimad mühitinin yaradılmasında siyasi məhbusların azad edilməsi, bu praktikadan imtina edilməsi, vətəndaş cəmiyyətinə və azad mediaya qarşı təqiblərə son verilməsi atılmalı olan həyati vacib addımlardır.

Həbs edilmiş ermənilərlə bağlı durum fərqlidir, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı işğalçılıq prosesinin müxtəlif mərhələlərində insanlıq əleyhinə cinayətlərdə iştirakı müəyyən edilmiş şəxslər Azərbaycan tərəfindən başlanmış cinayət işlərinə əsasən beynəlxalq axtarışa verilmiş şəxslərdir. 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra dövlətin Laçın koridoruna mümkün nəzarəti Azərbaycan qanunvericiliyinə görə əməlində cinayət tərkibi olan bu şəxslərin müəyyən edilməsinə imkan yardıb. Bu məsələ də həllini tapmalıdır, amma ədalətli qərarların qəbulu üçün zamana, regionda və xalqlar arasında davamlı sülh naminə uyğun şərtlərə ehtiyac var.

Sual: Bu müraciətin ABŞ-a hansısa təsiri olacaqmı? Və ya ABŞ ciddən Azərbaycana qarşı təzyiqlərini ciddiləşdirə bilərmi? Gözləntiniz nədir?

ABŞ bütün dünyada ciddi maraqları olan və onları uzunmüddətli strategiya əsaslı yanaşma ilə təmin etməyə çalışan supergücdür. ABŞ tərəfdaşlarının miqyas olaraq kiçik və ya böyük olmasına rəğmən onlarla əməkdaşlığın əhəmiyyətini azaltmır. Azərbaycan da ərazi bütövlüyünün bərpasını təmin etdiyi, sülh danışıqlarının davam etdiyi, amma hələ də yekun və davamlı sülhün əldə edilmədiyi, regional təhlükəsizliyin təminində ciddi rol almağa iddialı olduğu bir vaxtda əsas aparıcı qlobal güclə münasibətlərin gərginləşərək geridönməz və arzuolunmaz mərhələyə daxil olmasına razı olacağını düşünmürəm. Bu o deməkdir ki, nəticə əsaslı səmərəli dialoq davam etməli, qarşı tərəfi tələb və israrlarında daha rasional və ədalətli olması üçün illərdir etimadlı beynəlxalq və yerli təşkilatların qəbul etdiyi və sayları artmış siyasi məhbuslar azad edilməli və vətəndaş-hökumət etimadı yardılmalıdır.

Sual: ABŞ tərəfdən Azərbaycana, Azərbaycan tərəfdən ABŞ-a qarşı bu hal ilk dəfə deyil yaşanır. Amma münasibətlər sonradan düzəlib. Bu dəfə məsələ nə ilə yekunlaşacaq?

Proses bayaq dediyim dinamikada baş verərsə qarşılıqlı etimada əsaslanan rasional qərar verilə, bügünədək Azərbaycanda keçirilmiş beynəlxalq tədbirlərdən ən miqyaslısı olan, bu zaman dünyanın diqqətinin Azərbaycan üzərində olacağı İqlim Dəyişikliyinə Qarşı Mübarizə üzrə COP 29 tədbiri ərəfəsində ölkəmizə qarşı qınaqlar əhəmiyyətli dərəcədə azala və etibarlı tərəfdaş imici formalaşa bilər. Çünki uğurlu iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə üzrə COP-da insan hüquqları və etimadlı vətəndaş cəmiyyəti mühiti əsas dəyərlərdir və onlarsız prosesin səmərəliliyi mümkün deyil.