Financial Times: Doğumun azalması və əhalinin yaşlanması ilə əlaqədar demoqrafik böhranı necə aradan qaldırmaq olar?

Dünya ən ciddi problemlərdən birilə üzləşir: görünməmiş uzun ömürlülük fonunda doğumun azalması. Uzun ömürlülüyün artması bir çox imkan və problemlərə yol  açsa da, real demoqrafik dəyişiklik doğumun azalmasından ibarətdir. Bu ikili hal - uzun ömürlülüyün artması və doğumun azalması  qlobal dinamikanı dəyişdirir, FinancialTimes bildirir.

"Demoqrafik keçid" konsepsiyası təxminən yüz ildir mövcuddur. Tarixən insan cəmiyyətlərində əhalinin sayı stabil oub, ölümün yüksək səviyyəsi isə doğumun yüksək səviyyəsilə tarazlaşıb. Lakin iqtisadi artım, tibb və səhiyyə sahəsində nailiyyətlər sayəsində sürətli demoqrafik bum yaşanıb. Son yüzildə Yer kürəsinin əhalisi dörd dəfə - 2 milyarddan 8 milyarda qədər artıb.

Bununla belə, müəllif dünyada doğumda əhəmiyyətli  azalmanın olduğunu qeyd edir. 2021-ci ildə ölkələrin və ərazilərin yarısından çoxunda doğum göstəriciləri əhalinin artım səviyyəsindən aşağı olub. Qlobal miqyasda 2021-ci ildə doğum əmsalı 2,3 olub ki, bu da 1960-cı il (4,7) ilə müqayisədə əhalinin artım səviyyəsindən çətin ki üstün olsun. Əvvəlkitək kasıb ölkələrdə doğum göstəriciləri varlılardan yüksək olsa da, bu göstəricilər də azalmağa doğru gedir.

Bu azalmanın əsas amili uşaqların sağ qalmasının artmasıdır ki, bu da ailələri doğumu məhdudlaşdırmaq üçün tədbirlər görməyə vadar edir. Mərhum iqtisadçı Heri Bekkerin qeyd etdiyi kimi, daha az yaxşı savadlı uşaqlara üstünlük verməklə, böyük ailələr qurmaq istəyi azalıb.

Bu dəyişiklik ixtisaslı işçilər üçün iqtisadi tələbə uyğundur və uzunmüddətli təhsili həm pul, həm də vaxt baxımından bahalı investisiyaya çevirir. Bundan əlavə, qadınların işçi qüvvəsində, xüsusən də ixtisaslı peşələrdə iştirakının artması, doğumda “alternativ xərclərin”in artmasına gətirib çıxarıb ki, bu da doğuşun gecikdirilməsinə və ya ondan imtina ilə nəticələnib.

Doğumun aşağı səviyyəsinin nəticələri

Saharadan  cənuba doğru Afrika ölkələri istisna olmaqla, doğumun azalması üzrə qlobal tendensiya dünyada ən mühüm hadisələrdən biridir. Proqnozlara görə, 2060-cı ilə qədər Afrika əhalisinin sayı Çin də daxil olmaqla, yüksək gəlir səviyyəsinə malik ölkələrin hamısının əhalisinin sayını  üstələyəcək.

Doğumun olduqca aşağı səviyyəsi ciddi problemlər yaradır. Mühüm  problemlərdən biri əmək qabiliyyətli əhalinin sayının azalması şəraitində pensiya və səhiyyə sisteminin saxlanmasıdır. Mümkün həll yollarına iş ömrünün artırılması və immiqrasiyanın təşviqi daxildir. Lakin doğumun aşağı  olduğu cəmiyyətlərdə əhalinin sayının sabitləşməsi üçün lazım olan immiqrasiya miqyası siyasi və praktik baxımdan mümkün olmaya bilər.

Bundan əlavə, gənclərin çatışmaması irəliləyiş üçün vacib olan iqtisadi innovasiyalar və riskə hazırlığı poza bilər. Və əksinə, əhalinin sayının uzunmüddətli azalması insanların tələbatının planetin imkanları və digər bioloji növlərin sağlamlığı ilə tarazlaşmasına səbəb ola bilər, müəllif belə hesab edir.

Bu demoqrafik dəyişikliklərin aradan qaldırılması, xüsusən də yüksək təhsilli və uğurlu gənclərin reproduktiv davranışlarına təsir baxımından çətin bir işdir. Siyasət insanlara öz şəxsi planlarına və istəklərinə uyğun olaraq uşaq sahibi olmaq imkanı verməyə yönəldilməlidir.

Rəy

Bu demoqrafik dəyişikliklər dərin və dəyişkən xarakter daşıyır. Alqışlansa da, alqışlanmasa da, strateji və düşünülmüş reaksiya tələb edir. 2024-cü ildə Avropa İttifaqı üçün potensial dönüş anı kimi qeyd olunur, belə ki, BMT-nin proqnozlarına görə, 448 milyonluq əhalinin sayı dinc dövr üçün  görünməmiş templə azalacaq.

P. S. 2021-ci ildə Azərbaycanda doğum əmsalı bir qadın üçün 1,5-ə düşüb ki,bu da əhalinin yerinin doldurulması səviyyəsindən aşağıdır.