Yeni həbsxanada şəraitin yaxşılaşdırılması məhkumların cinayətkar aləmə geri qayıtmasının qarşısını almağa kömək edəcək

Azərbaycan ədliyyə orqanlarının peşə bayramı ərəfəsində, noyabrın 17-də köhnə sovet leprozorisinin (cüzamlı xəstələrin saxlanıldığı xəstəxana) yerləşdiyi yer kimi tanınan Umbakı kəndində (Bakıdan 40 km. cənubda) uzun illərdir  tikintisi gedən həbsxana (xüsusilə təhlükəli cinayətkarlar üçün) açıldı. Məşhur Qobustan "qapalı" həbsxanasının məhbusları uzunmüddətli  və ömürlük həbs cəzalarını  1300 nəfər üçün nəzərdə tutulmuş həbsxana kameralarında çəkəcəklər. Bir neçə gün öncə Ədliyyə Nazirliyinin Dövlət Penitensiar Xidmətinin qapalı tipli yeni müəssisəsini bir qrup hüquq müdafiəçisinə göstərdilər. Tədbir iştirakçıları həbsxananın ətrafına ağac əkdilər.

Azərbaycan Hüquq- Müdafiə Mərkəzinin (AHMM) sədri Eldar Zeynalov yeni həbsxananın açılışını şərh edərkən Turan-a bildirib ki, bəzi məlumatlara görə, Azərbaycanda cəza çəkənlərin 60 faizi həbsxanaya qayıdır.

"Liberal olmayan sovet dönəmində residivlərin sayı iki dəfə az idi. Mən bunun izahını onda görürəm ki, əvvəla, məhkum edilmiş cinayətkar düşərgədə işləyirdi, hətta ailəyə qazanc göndərirdi,  amma indi işləmir, ailənin əlinə baxır və mənəvi cəhətdən pozulur. İkincisi, köhnə yaxşı günlərdə işdən yayınmaya və asılı həyat tərzinə görə cinayət məsuliyyətinə cəlb olunurdular. İndi isə heç kim işlə təmin olunmayıb və cəzalandırılmayıb.

Qobustanda problemlərdən biri də işin olmamasıydı. Bu, yenidən tərbiyə edilmək üçün müəssisə deyildi, anbar yeri idi (saxlanmaq üçün anbara təhvil verilmiş "malların" işsizlikdən mənəvi cəhətdən çürüməyəcəyinə zəmanət yox idi). Məhkum edilmiş adamın həyat yoldaşı ilə uzun görüşləri zamanı uşağının  dünyaya gəlməsi, ancaq eyni zamanda onun ailəsinə az da olsa qazanc ilə kömək etmək imkanının olmaması pisdir", - Zeynalov deyib.

Umbakı həbsxanasına baş çəkənlər arasında AHHM İdarə Heyətinin üzvü Zəlihə Tahirova da olub. Tahirova 1995-ci ildən həbs yerlərinin monitorinqilə məşğuldur. O, Turan-a Umbaki kəndində yeni həbsxanada gördükləri haqda danışıb:

-Dövlət başçısının 11 iyun 2007-ci il tarixli fərmanı ilə Ədliyyə Nazirliyinə tapşırılıb ki, Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunun sərhədlərinə yaxın ərazidə yerləşən və onun ümumi görünüşünə xələl gətirən həbsxananın başqa əraziyə köçürülməsini təmin etsin.

Həbsxana həqiqətən turistlərin gözlərini qıcıqlandırırdı. Sovet dövründən dağın ətəyində karxanaya xidmət edən koloniya vardı. Daş hasilatı sayəsində Qobustanın məşhur petroqlifləri də tapıldı.

Lakin sonra Qarabağ münaqişəsi başladı və erməni qoşunları Azərbaycanda yeganə "qapalı" həbsxananın (kameralı) yerləşdiyi Şuşanı işğal etdilər. Onun məhbusları Qobustandakı tələm-tələsik uyğunlaşdırılmış koloniyaya köçürüldü və onu həbsxanaya çevirdilər. Dərhal xüsusi həbsxanaya çevrildi, çünki onun məhkumları ağır və xüsusilə ağır cinayətlərə görə həbs olunanlar, əfv edilmiş məhkumlar, ölüm cəzasına məhkum edilmişlər, həmçinin  adi koloniyaların məhbusları, rejimin çoxsaylı pozuntularına görə cəzalandırılanlar idi. 1998-ci ilin yazında onlara ölüm hökmünün ləğvi haqqında fərmanla əlaqədar ilk ömürlük həbs cəzası almış olan terrorçular onlara qoşuldular. 1994-1999-cu illərdə Qobustanda erməni məhbuslar da saxlanılırdı.

Həbsxana işçilərinin xüsusi kontingentə “xüsusi” münasibəti vardı,  çox vaxt qanunla müəyyən edilmiş məhdudiyyətlərdən kənara çıxırdı. Xəstəliklərdən ölüm səviyyəsi yüksək idi, məhkumlar onların ictimai təhlükəliliyinə görə həbsxana xəstəxanasına göndərməkdən imtina edirdilər və onlar kifayət qədər pis  təchiz olunmuş həbsxana xəstəxanasında müalicə olunurdular. Məhkumların arasında tez-tez intihar halları baş verirdi, başvermə şəraiti narahat suallar doğururdu, ancaq uzun müddət psixoloq yox idi. Təəccüblü deyil ki, Qobustan məhbusları Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı İnsan Hüquqları Komitəsinə tez-tez və uğurla şikayət edirdilər.

1999-cu ildə Qobustan silahlı üsyan yeri oldu (qurbanlar vardı). 2005-ci ildə məhbusların daha bir qiyamı baş verdi, ancaq qurban olmadı. Burada rəhbərlər tez-tez dəyişirdi, çətin iş şəraitinə tab gətirə bilməyən işçilər çıxırdı və onların yeri uzun müddət vakant qalırdı.

Təəccüblü deyil ki, 2000-ci ildən Qobustan türməsinə tez-tez beynəlxalq komissiyalar baş çəkirdi və onlar belə qənaətə gəlmişdilər ki, saxlanma şəraiti Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və Avropa Şurasının standartlarına uyğun deyil. Tövsiyələrə əməl edərək həbsxana qanunvericiliyi zamanla yaxşılaşdırıldı və bir sıra şikayətlər dayandırıldı. Və ölüm halları azaldı. Lakin hətta bundan sonra da Qobustan həbsxanası Avropa Şurasına üzv dövlət kimi Azərbaycan üçün məcburi olan "Avropa penitensiar qaydaları"nın bir sıra tələblərinə cavab vermədi.

Məsələn, milli standartlara görə, həbsxana kamerasının sahəsi bir məhbus üçün ən azı 4 kvadratmetr olmalıdır. Avropa standartı isə 6-7 kvadratmetrdir. Həbsxananın məhbuslarla doluluğu əksər binalarda hətta bu milli standarta riayət olunmasına imkan vermirdi. Həbsxana binalarının pis tərtibatı, gəzinti üçün həyətlərin  kifayət qədər olmaması məhbusların təmiz havada bir saatdan çox gəzməsinə imkan vermirdi. Çoxlu digər şikayətlər vardı ki, bu, azad insana xırda görünə bilər, ancaq ildən-ilə eyni yerdə dörd divar arasında oturduğun zaman bunlar səni sıxışdırır və alçaldır. Əlavə edim ki, Qobustandakı iqlim şəraiti də sağlamlıq üçün o qədər də əlverişli deyildi...

Həbsxana rəhbərliyi hüquq müdafiəçilərinin və beynəlxalq təşkilatların bütün tövsiyələrinə cavab verirdi ki, sərbəst maliyyə yoxdur və gələcəkdə Avropa standartlarına uyğun yeni həbsxananın inşa ediləcəyinə və orada bütün problemlərin həll olunacağına söz verdi. 2007-ci ildə  prezidentin fərmanından sonra bu vədlər reallaşmağa başladı. Hətta gələcək həbsxananın yeri məlum oldu - Qobustandan daha yaxın və daha rahat, az tanınan Umbaki kəndi. Lakin əmrdə türmənin təhvil verilməsi üçün konkret vaxt göstərilmədi və yeni həbsxananın inşası "uzun sürdü".

Nəhayət, Umbakı həbsxanasının tikintisi başa çatdı və istifadəyə verildi. Məhdud ekskursiya müddətində görə bildiklərimizdən onu qeyd etmək olar ki, Qobustanla müqayisədə kameralardakı şərait xeyli yaxşılaşıb. Yaşayış sahəsi tamamən Avropa ölçüsündədir. Döşəmə taxtadır. Əgər  Qobustanda çarpayının yanında şəxsi əşyalar, qab - qacaq və s. üçün nəzərdə tutulmuş ikinəfərlik bir komod vardısa, Umbakıdə rəfləri olan bütöv bir şkaf var.

Pəncərə işıqlıdır, barmaqlıq azdır və Qobustanda olduğundan iki dəfə böyükdür. Orada pəncərə  qısa arakəsmə ilə kameranın digər hissəsindən ayrılmış tualetin üstündə yerləşirdi ki, mühafizəçi məhbusu tualetdə  də görə bilsin. Buna görə də pəncərədən gələn havanı yalnız şərti olaraq təmiz hesab etmək olar. Kamera unitaz və su çanağından qalxan buxarla dolu olurdu.

Yeni həbsxanada vanna otağı kameradan tamamilə ayrıdır, havalandırılır və ən başlıcası duşla təchiz edilib. Tez-tez yuyunmaq imkanı, xüsusilə də yayda,  məhbusların çoxdankı arzularından biriydi. İndi ən azı hər gün yuyunmaq mümkündür.

Təmiz havada gəzinti problemi tamamilə həll edilib. Hər kameranın özünün barmaqlıqlı tavanı olan gəzinti həyəti var. Yuxudan oyanandan, yatana qədər orada qala bilərsən. Orada gəzmək, idmanla məşğul olmaq və ya plastik  masa arxasında oturub kitab oxunmaq,  çay içərək söhbət etmək olar.

Qobustanda olduğu kimi, burada da hər kamera divara quraşdırılmış televizorla təchiz olunub ki, bu da cəmiyyətdən təcrid olunmuş adamlar üçün çox vacibdir. Məsələn, 2008-ci ildə Qobustandakı kameralarda televizorlar quraşdırılanda intihar cəhdləri bir və ya iki il içində tamamilə dayandı. Sonradan məhkumların şikayətləri yalnız kanalların (xarici kanalların) sayının az olması,  rus və ingilis dillində kanalların olmaması idi. Umbakının bu problemi də həll etməsi mümkündür.

Tibbi blok Qobustanda olduğundan xeyli yaxşı təchiz edilib, hətta ömürlük məhbuslar üçün mərkəzi həbsxana xəstəxanasından daha yaxşı xəstəxana var. Beləliklə, artıq bəzi xəstə məhbusları xəstəxanaya gediş-gəliş məsələsi, alçaldıcı şəxsi yoxlamalar, türmə maşınında silkələnmələr narahat etməyəcək.

Qobustan türməsində məhbusların öz ailələrilə əlaqə saxlaması ilə bağlı çox şərhlər olub. Vaxtilə belə bir istək ifadə edilmişdi, ancaq o vaxt üçün fantastik görünürdü ki, telefon danışıqlarına əlavə olaraq, qohumları Bakıdan uzaqda yaşayan məhbuslar üçün videogörüntü imkanı yaradılsın. Umbakıda bu, həyata keçirilib, qanunla nəzərdə tutulmuş telefon danışıqlarına, qısa və uzunmüddətli görüşlərə əlavə edilib. Həbsxanada videorabitə üzrə distansion ifadə vermək  imkanı var.

Yeni həbsxanada şəxsi görüşlər üçün  otaqlarla (şüşə vasitəsilə) yanaşı, uzun görüşlər öz mətbəxi, vanna otağı, soyuducu və televizoru olan yaxşı otaqlar var. Məhbus və həyat yoldaşı arasında cinsi əlaqə kimi "utandırıcı" məsələlərdən danışmaq adət deyil, ancaq uzun müddətə və ya ömürlük həbs edilmiş məhkum bilməlidir ki, onun ailəsilə əlaqəsi kəsilməyəcək, hətta həyatı türmədə bitsə də. Bu, məhbusun özünə hörmət hissini saxlamasına və depressiyaya düşməməsinə kömək edir.

Əvvəllər, sovet dövründə işləyib pul qazanaraq ailəyə kömək etmək imkanı da buna təsir edirdi. Qobustanda məhbuslar işlə təmin olunmamışdılar. Hələ məlum deyil ki, onların Umbakıda işləmək imkanı olacaqmı, yoxsa Qobustandakı kimi, dörd divar arasında avaraçılıq edəcəklər.