Zəngəzur-Sünikin Azərbaycan və Ermənistan üçün əhəmiyyəti

Bakı/26.12.20/Turan: Ermənistanın Sünik rayonunda Vorotan və Şurnux kənd icmalarının rəhbərləri bu kəndlərin bir qisminin, təxminən yarısının Azərbaycana keçəcəyini təsdiqləyiblər.

Şurnux icmasının rəhbəri Akop Arşakyan bildirib ki, azərbaycanlılar kənddə GPS-bölgü aparıblar. Bu bölgüyə əsasən kəndin bir hissəsi- 11 ev Azərbaycana keçir.  "Türklər gəldilər və öz GPS-ləri ilə işarə etdilər. Buna əsasən yaşayış məntəqəsi onlara keçir. Onlar kəndin başından axırına qədər özlərinin iki nöqtəsini qoydular. Bu göstərir ki, həmin 11 ev onlara məxsusdur", - o deyib və qeyd edib ki, türk (azərbaycanlı-red.) sərhədçilər Ermənistan Milli Təhlükəsizlik Xidməti və ruslarla birlikdə olublar.

Vorotan icmasının rəhbəri Suren Ohancanyan deyib ki, kəndin bəzi sahələri, yaşayış evləri və obyektləri Azərbaycana keçir. Demarkasiya GPS vasitəsilə həyata keçirilib. "Bu, hər zaman bizim ərazimiz olub, amma indi biz onu düşmənə veririk. Qardaşımın evi, obyekt bu ərazidə qalır və indi o, Rusiya sülhməramlıları olmadan evə yaxınlaşa, əşyalarını toplaya bilmir. Adamların çoxu bu ərazidə bağçılıqla məşğul olurdu, onlar çoxdan müxtəlif yerlərdən gəliblər, indi heç nə qalmayıb", -  o əlavə edib.

Ermənilər qəzəblənirlər ki, Azərbaycan ordusu Ermənistan ərazisində mübahisəli məsələləri həll edir, onlar belə hesab edirlər.  "Çox güman ki, Azərbaycan tərəfində elə xəritə var ki,  orada sərhəd bir qədər başqa cür çizilıb. Əgər bu məsələləri sahə mütəxəssislərinin cəlb edilməsilə ikitərəfli və üçtərəfli komissiyalar araşdırsaydı məntiqli olardı. Amma məlum olub ki, bu yaxınlaradək  Ermənistanda sərhəd bölgüsü ilə peşəkarcasına məşğul olan kimsə yoxdur. 2020-ci ilin aprelində Ermənistan Kadastr  Komitəsi yanında "Geodeziya və kartoqrafiya" dövlət qeyri-kommersiya təşkilatı buraxılıb. Qurum topoqrafik xəritələrin yaradılmasına cavabdeh olub. Gürcüstanla sərhədlərin demarkasiyası ilə o məşğul olub”, - Denis Yakovençuk ("Sut vremeni” qəzeti”) analitik araşdırmasında yazır.

Rəsmi Bakı Azərbaycanla Ermənistan arasında BMT-də  tanınan və Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR arasında inzibati sərhəd ilə üst-üstə düşən dövlət sərhəddinin bərpasının vacibliyini bəyan edir.

Yerevanlı şərhçilər Ermənistanın cənubunda baş verənləri Ermənistanın bu ölkəni İranla birləşdirən ərazilərinin qoparılması ilə bağlı Azərbaycanın planının bir hissəsi adlandırırlar. Yerevanda prezident İ.Əliyevin Bakıda Qələbə Paradının açılışında söylədiyi sözlərdən sitat gətirirlər.

“XX əsrin 90-cı illərində "indiki Ermənistan Respublikasında yaşayan yüz minlərlə azərbaycanlı ata-baba torpaqlarından qovulub". "Zəngəzur, Göyçə, İrəvan bizim tarixi torpaqlarımızdır. Xalqımız əsrlər boyu bu torpaqlarda yaşayıb, ancaq Ermənistan rəhbərliyi o vaxt yüz minlərlə azərbaycanlını öz doğma torpaqlarından didərgin salıb", - Azərbaycan prezidenti bildirib. Zəngəzur Sünik vilayətidir, Göyçə gölü Sevan, İrəvan isə müvafiq olaraq Yerevandır.

2018-ci ildə İ.Əliyev seçkiqabağı çıxışında partiya üzvləri qarşısında İrəvan xanlığı, Zəngəzur və Sevan haqqında danışıb.

Dağlıq Qarabağda son hərbi əməliyyatlar zamanı Azərbaycanın dövlət başçısı dəfələrlə bəyan edib ki, XIX əsrə qədər Dağlıq Qarabağda heç vaxt ermənilər olmayıb, onlar orada yalnız Rusiyanın siyasəti sayəsində yerləşiblər. İranla Gülüstan sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra Rusiya erməniləri tarixi Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşdırmağa başlayıb.

Eyni zamanda, qədimdən bu ərazidə azərbaycanlıların yaşamasına dair  erməni tarixi ədəbiyyatında bir çox sübutlar var. "1918-ci il iyun ayına qədər Zəngəzurda millətlərarası münaqişə kəskinləşmişdi. İyulun sonunda general Andranikso üç-beş min nəfərlik dəstəsi və Türkiyədən olan 30 min erməni qaçqın ilə Naxçıvandan geri çəkildi. Yerli erməni liderlər Andraniki dəstəklədilər. Zəngəzura gələn Andranik Zəngəzurun müxtəlif rayonlarını birləşdirən mühüm marşrutlara nəzarət edən bir sıra itaətsiz müsəlman kəndlərini ələ keçirdi. Andranikin törətdiyi dağıntılar İrəvanda türkiyəli general Xəlil paşanın etirazına səbəb oldu,  lakin erməni hökuməti bildirdi ki, bütün Yelizavetpol quberniyası kimi Zəngəzur ərazisi də Azərbaycanın yurisdiksiyası altındadır, odur ki, o, heç bir şey edə bilməz... 

1919-cu il aprelin ortalarından ermənilərlə yerli müsəlmanlar arasında mübarizə başladı. Və müsəlmanların Mərkəzi Zəngəzurdan periferiyaya, çöllərə və ya İrana sürgün edilməsilə nəticələndi (RichardHovannisian. TheRepublicofArmenia, 1982).

Tarixi əsaslardan başqa Azərbaycanın Zəngəzur-Sünikdə sırf maddi-nəqliyyat-xammal maraqları var.

Dağlıq Qarabağda atəşin dayandırılması haqqında 9 noyabr üçtərəfli bəyanata əsasən regionda nəqliyyat əlaqəsinin açılması və Ermənistanın "Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə" zəmanət verməsi nəzərdə tutulur. Bundan əlavə, bəyanatda deyilir ki, "tərəflərin razılığı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycanın qərb rayonları ilə birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının tikintisi təmin ediləcək". Hələ sovet dövründə Sünik vilayətinin cənubundan "kontinental" Azərbaycan ilə onun eksklavı Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında ən qısa yol (təxminən 40 km.) keçirdi. İranla sərhəd Araz çayı boyunca avtomobil yolu və Zaqafqaziya dəmir yolunun cənub qolu keçirdi ki, bu da  Bakı, Naxçıvan, Yerevan və Tbilisini birləşdirirdi.

Birinci Qarabağ Müharibəsinin başlanması ilə yolun bu hissəsilə əlaqə kəsilib.

Sünik vilayəti, ümumiyyətlə, Ermənistanın özü üçün də mühüm geosiyasi əhəmiyyətə malikdir. Burada İranla sərhəddin yeganə sahəsi yerləşir ki, Azərbaycan və ya Türkiyə ilə münasibətlər kəskinləşərsə, yüklər bu sahə vasitəsilə çatdırıla bilər. Ermənistan şimalda Gürcüstanla həmsərhəd olsa da Türkiyə və Azərbaycanın Gürcüstana güclü təsiri bu sərhəddi olduqca həssas edir.

Sünik vilayəti faydalı qazıntılar ilə zəngindir. Burada Qacaran və Ağarak mis-molibden yataqları var. Birinci keçmiş SSRİ ərazisində ən böyük molibden yatağıdır və dünyanın ən böyük yataqlarından biridir. 2019-cu ilin birinci yarısında filiz çıxaran Zəngəzur mis-molibden kombinatı Ermənistanda ən iri vergiödəyicisi olub, büdcəyə təxminən $60 mln. köçürüb. Qacaran yatağı da böyük qızıl ehtiyatlarına malikdir -40 tona yaxın. Ermənistanda “Amulsar” yatağı ilə yanaşı o, böyüklüyünə görə ikinci yerdədir. Azərbaycanla yeni sərhəddin bilavasitə Ermənistanın ən böyük qızıl-filiz yatağı “Sotsk”-dan keçdiyini nəzərə alsaq, digər yataqların əhəmiyyəti kəskin şəkildə artıb.

Ermənistanda kəşf edilmiş molibden ehtiyatları dünya ehtiyatlarının 7,6%-dən çoxunu təşkil edir. Molibdendən başqa  Sünikdə Ermənistanın ən iri “Svarans” dəmir filizi yatağı da yerləşir və kəşf edilmiş ehtiyatları təxminən 1500 mln. tondur, lakin hələlik işlənilmir.

Azərbaycanda təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində Qarabağa dəymiş ziyana görə Ermənistanın ödəməli olduğu kompensasiya rəsmi səviyyədə tələb olunur. Erməni tərəfi faydalı qazıntılardan (ilk növbədə qızıldan) qanunsuz istifadədə, su-elektrik stansiyalarının qanunsuz tikintisində, infrastrukturun, binaların, mədəniyyət obyektlərinin dağıdılmasında, ekologiyaya ziyan vurmaqda və s. ittiham olunur. Bakıda nəşr olunmuş "Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri" kitabında (müəlliflər Elxan Süleymanov və Vurğun Süleymanov) Ermənistanın işğalı nəticəsində Azərbaycana dəymiş ziyanın məbləğinin 431 mlrd. dollardan çox olduğu sübut edilir.

Azərbaycanlı hüquqşünaslar hesab edirlər ki, Ermənistan belə məbləği ödəyə bilməyəcəyinə görə Zəngəzurda ərazinin Azərbaycana verilməsi şəklində kompensasiya haqda məhkəmə qərarı ola bilər.