Xalid Bağırov: Beynəlxalq hüququgun tanınmaması Azərbaycan Konstitusiyasına ziddir

Bu gün Sivil Toplum Platforması konfrans keçirdi və konfransda Azərbaycan hökumətinə beynəlxalq sənədlərin yerinə yetirilməsilə bağlı təkliflər verdi. Əsas təklifləriniz nədən ibarətdir?

Əsas təkliflərimiz Avropa məhkəməsinin qərarlarının icra vəziyyətindən doğan təkliflər idi. Azərbaycan Respublikasının bir çox dövlətlərdən fərqli olaraq Avropa məhkəməsinin qərarlarını icra edəcək mexanimzinin olmaması təkliflərin başında gəlirdi. Ən öncəsi odur ki, daxildə bu qərarların icrasına nəzarət edəcək xüsusi bir qurum yaradılmayıb. Bundan əlavə, bir çox məsələlərlə bağlı Avropa məhkəməsinini qərarlarının impelementasiyasının  daxildə hakimlər, hüquqşünaslar, hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən dərk edilərərk tətbiqi sahəsoində ciddi problemlər var. Bununla bağlı dövlət tərəfindən ciddi addımlar atılmalıdır. Daha bir təklifimiz ondan ibarət idi ki, Azərbaycan hökuməti Avropa Məhkəməsinin qərarlarından irəli gələrək qanunlardakı boşluqları aradan qaldırmaq üçün qanunvericilik islahatları aparmalıdır. Eyni zamanda da kompensasiylar məsələsilə bağlı bəzi təkliflər vari idi ki, bunları həyata keçirməli idi.

Azərbaycan Milli Məclisinə beynəlxalq qərarlar Azərbaycann mənafeyinə uyğun olmadıqda bu qərarın tanınmaması haqda qanun layihəsi daxil olub.  Bu qanun layihəsi nəyi nəzərdə tutur?

Əsl həqiqətdə qanun layihəsinin nədən ibarət olduğunu biz deyə bilmərik, amma onun başlığından xəbərimiz var. Qanun layihəsinin adı belədir: “Beynəlxalq dövlətlərarası orqanların Azərbaycanla bağlı qəbul etdiyi qərarlarının icrasının mümkünlüyü barədə” qanun layihəsi. Təbii ki, bu layihədə nəzərdə tutulan beynəlxalq qurumlardan biri Avropa Məhkəməsidir. Digər tərəfdən BMT-nin məhkəmə sturkturları, bu məəsləyə bağlı komitələri, işçi qrupları, bu sahədə qərar qəbul edən orqanları var. Görünür, bu oqranları qərarların icrasından öncə sorğulanması mexanizmi təklif edilir. Bu bizim üçün yeni bir anlayış deyil, Avropa məkanı üçün ilk dəfə bunu çox yaxın vaxtlarda Rusiya edib. Onu da qeyd edim ki, Rusiya kimi dövlət Azərbaycan kimi dövlətə nümunə ola bilməz. Demokratik inkişaf, islahatlar baxımından kifayət qədər oturuşmuş dövlətlər var, biz onlardan nümunə götürməliyik. Çox təəssüf ki, biz yenə nümunəmizi Rusiyaya baxıb götürürük. Bu yanaşma özü çox problemli yanaşmadır. Bunu qeyd edim ki, bu beynəlxalq mexanizmləri özümüz tanımışıq, suveren dövlət olaraq, suverenliyimizlə, imzamızla tanımışıq. Beləliklə, öz hüququmuzun tərkib hissəsinə çevirmişik.

Digər tərəfdən onu da qeyd edim ki, Avropa Məhkəməsi, həm digər mexanimzlər insan hüquq və azadlıqları sahəsində xüsüusi beynəlxalq sazişlər əsasında işə baxırlar.Həmin hüquq və azadlıqlar geniş hüquqları yox, minimal azadlqları təsbit edir. Ona qalarsa, öz Konstitusiyamızda insan hüquq və azadlıqları geniş şəkildə təsbit edilib və təminatı verilib. Konstitusiyada həmin sənədlərin birbaşa impelmentasiyası nəzərdə tutulur. Yəni, konkret göstərilir ki, insan hüquq və azadlıqları sahəsindəki bütün beynəlxalq sənədlər Azəbaycan qanunvericiliyinin tərkib hissəsidir. Belə olan halda bu sənədlərlə Konsitusiya arsında ziddiyyətdən söhbət gedə bilməz.  Konstitusiya müddəalarının ircrası isə bizim milli marağımızdır. Bu Konstituisyaya zidd olan bir beynəlxalq sənəd də hələ görməmişəm.

Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin Azərbaycanla bağlı spektri necədir? Avropa İnsan Halqarı ilə bağlı Konvensiyanın hansı maddəları ilə bağlı şikayətlər təmin edilibdir?

Baxılan işlərdə Azərbaycanla bağlı kifayət qədər geniş spektr var. Əgər biz qərar çoxluğu ilə götürsək, ədalətli mühakimənin olmaması ilə bağlı qərarlar ilk sırada yer alır. Belə 52 qərar var, növbəti yerləri qeyri-insanin rəftar, işgəncə və s. kimi qərarlar tutur. Belə 18 qərar var. Eyni sayda da azadlıq hüququnun pozulması, yəni, qanunsuz həbslər, inzibati həbslərlə bağlı qərarlar var. Burada seçki hüququ ilə bağlı qərarlar nəzərə alınmalıdır. Seçki hüququnun pozulması məsələsində biz artıq Avropada “rekordçu”yuq. Bütün Avropa məhkəməsi tarxində 40-a yaxın belə qərar qəbul edilir, bunun 17-si Azərbaycana aiddir. Amma dəqiq yanaşsaq söhbət 28 qərardan gedir. Son dekabrda 14 iş üzrə işlər birləşdirilməklə 3 qərar çıxarılıb.

Azərbaycan hökumətinin həmin qərarları yerinə yetirilməsi vəziyyəti necədir, hansı qəararlar tam, hansı qismən yerinə yetrilib, hansı qəaralar ümumiyyətlə yerinə yetiirlməyib?

Avropa Məhkəməsinə münasibətdə Azərbaycan hökumətinini ciddi porblemləri qalır. Avropa Məhkəməsnin qərarlarında ik istiqamətli göstərişlər olur. Biri konkret göstərişlərdir, şəxsin hüququna olan tələblərdir, kompensasiya tələbidir və s. Bir də ümumi göstərişlərdir ki, hökumərt qərarda göstərilənləri aradan qaldırmalıdır ki, belə şikayətlər Avropa Məhkəməsinə təkrar daxi olmasın. Avropa Məhkəməsilə bağlı individual tədbirlərin icrasında da ciddi problemlər var. Bunlar əsasən Konvensiyanın 2, 3-cü, 6-cı maddənin pozuntusu ilə bağlıdır. Burada söhbət şəxsin qeyri-insani rəftara, işgəncəyə məruz qalmasından gedir. Əgər işgəncə Avropa Məhkəməsində təsbit edilibsə, bu halda icraçılar cəzalandırırlmaldır. Bu yöndə tanınan belə 14 qərar var. Amma heç bir halda cəzalandırma yoxdur. Bu günkü toplantıda Ombudsman Aparatı da təsdiq etdi ki, Azərbaycanda işgəncə faktı aşkar etməyiblər. Avropa Məhkəməsi aşkar edir ki, 14 belə fakt var, amma Ombudsman Aparatı bunu inkar edir. Bu isə Avropa Məhkəməsi qərarınını icra olunmaması deməkdir. 2-ci və 6-cı maddələrlə ciddi probemlər var.O işlərə yenidən baxılmalıdır, amma o işlərə yenidən baxılmır.

Məsələn hansı işlərə?

Avropa Məhkəməsinin qərarı qüvvəyə mindikdən 3 ay sonra Plenum bu işi qaldırır. Bu işlərə yenidən baxılaraq bütün daxili məhkəmə qərarları ləğv edilməlidirə.Həıbsdə olan keçmiş səhiyyə naziri Əli İnsanovun işi ilə bağlı durum belə idi. 2011-ci ildə bu qərar qüvvəyə minmişdi, yalnız 2013-cü ildə Azərbcayan Ali Məhkəməsinin Plenumu bu işə baxdı. Bu ədalətsiz mühakimə edilərək həbs edilən şəxsi hüquqlarının ciddi şəkildə pozulmasıdır. Ya olsun 2003-cü ilin “16 oktyabr məhbusları”nın məsələsi. Avropa Məhkəməsi müəyyən edib ki, bu insanlar ədalətsiz mühakimə edilib. Avropa Məhkəməsi bu işə yenidən baxılması qərarı verib. Amma bu günə kimi Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsi bu işlərə baxılmayıb.

Eyni zamnda Avropa Məhkəməsinin qərarlarında qanunvericiliyə, normalara, seçki qanununa dəyişkliklərlə bağlı tövssiyələr də vardı. Amma yenə də seçkilərlə bağlı Avropa Məhkəməsinə şikayətlər edildi.

Avropa Məhkəməsi qərar sistemində seçki hüququ pozuntuları ümumi tədbirlər adı altında gedir. Buna Nazirlər Komitəsi özü nəzarət edir. Nazirlər Komitəsi özü müəyyən edir ki, bu sistem halında olan pozuntuları aradan qaldırmaq üçün dövlət hansı addımları atmalıdır. Bu prinsip nəyə görə nəzərdə tutulur?  Ona görə ki,  Avropa Məhkəməsi eyni  xarakterli şikayətlərlə doldurulmasın. KXCP-nin sədr müavini Bəybala Əblin Azərbaycana qaşrı iki işi var. Elə belə də gedir B.Əbil Azərbaycana qarşı-1. B.Əbil Azərbaycana qarşı-2 . Birinci işdə müəyyən edilir ki, B.Əbilin 2005-ci il seçkilərində namizədliyini ləğvi qanunsuz olub. B.Əbil 2010-cu il seçkilərində də eyni problemlə Avropa Məhkəməsinə müraciət edib. 2015-ci il seçkilərində də Avropa Məhkəməsinə gedən şikayətlərin çoxu 2005-ci il seçkilərində olan şikayətlərin təkrarıdır.Avropa Məhkəməsinin qərarlarını səmimi qarşılayan, özünü təkmilləşdirmək istəyən dövlət bu hüquqi anormallıqları avtomatik aradan qaldırmalı idi. Azərbaycan hökumətinə belə bir şeyi anlatmaq lazımdır ki, demokratik dövlətlər də bu anorlmallıqları ardan qaldırmala bu günkü səviyyəyə gəliblər, daha qərarları inkar etməyiblər. Əgər doğrudan da hədəf demokratiyadırsa, belə tədbirləri qəbul etməklə ora gələcəyik.

Azərbaycan həm də BMT-nin İşgəncələr Əleyhinə Mübarizə, İnsan Hüquqları  Konvensiyasna qoşulub, BMT-nin müxtəlif strukturları Azərbaycanın həbsxanalaında, müxtəlif saxlanma yerlərində müşahidələr aparmalıdır. Bu mexanizmlər, tövsiyyələr yerinə necə yerinə yetirilir?

Son 2-3 ildə Azərbaycan hökumətinin bir çox beynəlxalq sturkturlarla ciddi problemləri yaranıb.Azərbaycan tərəf münasibətləri açıq pozmaq siyasəti yürütdü. Bir çox beynəlxalq institutların, o cümlədən ATƏT kimi dövlətlərarası bir qurumun Bakıda ofisləri bağlandı, Eyni zamanda Azərbacan hökuməti BMT sturkturları ilə əməkdaşlıqdan imtina etdi. Azərbaycanda işgəncə ilə bağlı ciddi problemlər qalmaqda idi. BMT-nin İşəgəncə Əleyhinə Komitəsinin Azərbaycan üzrə məruzəçisi var idi. 2 il öncə Azərbaycana gəlmişdi, cəzaçəkmə müəssisələrini monitorinq etmək istəyirdi. Azərbaycanda ona bu imkan yaradılmdı, adam da missiyasını yarımçıq kəsərək ölkəni tərk etməli oldu. Söhbət çox ciddi strukturlardan gedir. Bunun hələ fərqinə varmırıq ki, bu adamların Azərbaycanla bağlı yaratdıqları rəy gələcəkdə öz üstümüzə qayıda bilər. Bu təkcə insan hüquq və azadlqları sahəsində deyil, digər sahələrdə də üzərimizə qayıdacaq. Azərbaycan işgəncə baxımından özünü monitornq etməyə imkan verməyən bir dövlət kimi tanınır. Avropa Şurasi tərkibində işgəncə əleyhinə qurum var ki,  hesabatlar hazırlayır və yayır. İki dövlət onlara dair hesabatları yaymağa imkan vermir ki, bunun biri Azərbaycan, digəri isə Rusiyadır. 47 Avropa ölkəsi içində ancaq bu iki ölkə monitorinqlərin nəticələrinni yayılmasına imkan vermir. Belə münasibət bu sahədə ciddi probemlər yaradır. Ən əsası da odur ki, siyasi iradə bu məslənin üstünə getməkdə yox, getməməkdə israrlıdır. Ortada prezidentin “Məndən polis cəzalandırmağı tələb edirlər, mən heç bir polisi cəzalandırmayacağam” kimi ifadə var. Bu fakt göstəriri ki, işgəncə faktları aşkar edilsə də heç kim cəzalanmayacaq.