Maliyyə bazarına devalvasiyanın təsirləri

Manatın devalvasiyası ölkənin iqtisadi həyatına təsir etməyə bilməzdi. Onun istehlak bazarına təsirini dərhal araşdırdılar – nəticələr təskinlik vermir. Aydın oldu ki, qiymət artımı labüddür (fevralda əsas ərzaq malları 4,4;% bahalanıb – Turan-ın rəyi). Onun sonrakı artımının qarşısını almaq üçün pərakəndə ticarət üzərində nəzarət gücləndi.

Amma topdansatışçılar və inhisarçı idxalçılar nədənsə diqqətdən yayındı. Deyəsən, onların hamısını tanıyırlar. “Fitç” iri iqtisadi strukturların itkilərini hesablayaraq bildirir ki, devalvasiyadan ən az ARDNŞ, ən çox «Azərenerji» ziyan çəkəcək. Bank sistemi üçün devalvasiya neytraldır, hərçənd bəzi bankların (xüsusən krediti valyuta ilə verənlərin) problemləri başlayıb. Banklar sarsıntılardan həm qorxur, həm də onu sevir – bu vaxt qazanmaq olar. Bəziləri iflas edir, bəziləri uyğunlaşır və qazanır. Dəyişkənlik imkan verir ki, bazarda oynayıb mənfəət əldə etsinlər, digər tərəfdən bank sisteminin riskləri artır. Bir sıra Azərbaycan bankları aktivlərinin 5%-i itirib. Hələlik bazarda çaşqınlıq var. Bu, daşınmaz əmlak bazarında qiymət artımı ilə izah edilir. Potensial investorlar sərmayə qoymaqda əminliyi itirir – məlum deyil, məzənnə necə dəyişəcək.  

Yenə hamı bilmək istəyir  - devalvasiya nə dərəcə süni idi. Ondan başlayaq ki, problemlər 20 fevrala kimi yığılmışdı. Ötən il ilk dəfə Azərbaycanın xarici borcu tədiyə balansının cari hesablar profisitini keçdi. Cari hesablar profisiti ÜDM-in 13,7%-i, xarici borc 14,4%-i qədər oldu. Bu, iqtisadiyyat, xüsusən maliyyə sistemi üçün siqnal idi. Bundan sonra bu disbalanslar artacaq -  neft hasilatı və neftin qiyməti düşdüyü üçün.

Ötən ay bank və maliyyə forumunda DB nümayəndəsi Larisa Leşşenko bəyan etdi ki, orta perspektivdə neft ucuzlaşacaq: 2015-ci ildə neftin barreli $53, 2016-cı ildə $57 olacaq. Azərbaycan vergi bazasını genişləndirməli, qeyri-formal biznes məsələsini həll etməlidir.

«Yaranmış vəziyyətdə müvafiq çağırışlara cavab olaraq Vergilər Nazirliyi və digər nazirliklər müvafiq tədbirlər görməlidirlər. Dünya Bankının proqnozu onu göstərir ki, orta müddətdə Azərbaycanın üzləşdiyi çağırışlar bir günə ötüb keçməyəcək. Düşünürük ki, müxtəlif proqramlar, fiskal konsolidasiya, yeni gəlir mənbələrinin axtarışı məsələsi əhəmiyyət daşıyır”, deyə o bildirib.

«Son 3 ildə qeyri-neft sektoru ildə 9-10% artıb. Eyni zamanda, bu sektordan əldə olunan gəlirlərin ÜDM-ə nisbəti azalmaqdadır. Ona görə qeyri-neft sektorunda yeni yanaşmalar olmalıdır, yeni müəssisələr yaradılmalıdır. Dövlət biznesin stimullaşdırılması üçün tədbirlər görməli, hətta dövlət sektoru ilə özəl sektor birləşdirilməlidir. Nəticədə həm mədaxil artacaq, həm özəl sektorun maliyyəyə çıxışı asanlaşacaq», - deyə DB nümayəndəsi Larisa Leşşenko əlavə edib.

“Fitç” agentliyində əmindirlər ki, devalvasiya suveren kredit portfeli üçün neytral məqamdır. O, büdcə və xarici korrektə ilə nəticələnəcək, bu isə neftin ucuzlaşması fonunda pozitivdir. Rusiya rublu və türk lirəsinin məzənnəsinin 2014-2015-ci illərdə enməsi fonunda manatın real məzənnəsi artardısa, ölkənin qeyri-neft sektorunun inkişafına mənfi təsir edərdi. Bundan başqa, bu xüsusən bank sektorunda şərti öhdəliklər yaranması riski daşıyır, hərçənd Azərbaycanın çox güclü dövlət balansı möhkəmlik ehtiyatı təmin edir.

İqtisadçılar əmindir ki, devalvasiya labüd idi, 2015-ci ilin büdcə problemlərinin həlli üçün lazımdır, maliyyə sistemində səliqəli addımlar tələb edir. Bu mənada devalvasiya süni idi və yuxarının təşəbbüsü ilə oldu.

Gözlənilmədən devalvasiyanın başqa versiyası barədə danışıldı. Guya səbəb iqtisadiyyatın struktur problemləri yox, möhtəkirlərdir. Bu zaman banklar nəzərdə tutulurdu. AMB gözlənilmədən elan etdi ki, manatın devalvasiyası kommersiya banklarının işidir, onlar ikinci cəhddən buna nail olublar.

Mərkəzi Bankın statistikası göstərir ki, banklar iki dəfə - 2014-cü ilin noyabrında və 2015-ci ilin yanvarında müştərilərin manat aktivlərindən kütləvi qaçmasına səbəb olublar. Ötən ilin dekabrında devalvasiya alınmasa da, 21 fevral 2015-ci ildə baş verdi.

Ölkədə birja və açıq valyuta bazarı olmadığı üçün manata ehtikar hücumlarını fiziki şəxslərin əmanətləri üzrə dolayı indikator üzrə izləmək olar. Ötən ilin noyabrında və bu ilin yanvarında valyuta əmanətləri ilə dərəcə manat əmanətləri ilə dərəcədən 0,5% (ildə) artıq idi. Ötən noyabrda fərq dolların xeyrinə +0,57% idi və devalvasiyadan qaçmaq mümkün oldu, 2015-ci ilin yanvarında fərq +0,64%-a çatdı və manata hücum uğur qazandı.

Yanvarda banklar gördü ki, əmanətçilər gəlir itkisinə baxmayaraq, öz aktivlərini dollara çevirməyə başladı. Bu xəbəri aktiv şəkildə, xüsusən Bakı əhalisi arasında yaydılar. Mənbələrə bu «tarixi» qayıdış çox qəribə görünür. O da maraqlıdır ki, heç bir bankın adı çəkilmir. Bəlkə, bunun mənası yalnız odur ki, dövlət başçısının devalvasiya öncəsi gündə 500 mln alınması barədə bəyanatı izah edilsin. Və ya bazarda güclü valyuta intervensiyasına bəraət qazandırılsın.   

AMB-nin statistikası fonunda bu cür günahkar axtarmaq cəhdləri qəribədir. O bildirir ki, banklar mərkəzləşdirilmiş maliyyə resursları toplayırdılar. AMB 2014-cü ildə bank sektorunun təkrar maliyyələşdirilməsini 2,26% artırıb və iqtisadiyyatın bank kreditləşdirilməsinin 17,87%-i (18017,4 mln manat) təmin edib. AMB 2015-ci ilin yanvarında bank sektorunun təkrar maliyyələşdirilməsini 5,06% artırıb (AMB tərəfindən təkrar maliyyələşdirmə iqtisadiyyatın bank kreditləşdirilməsinin 18,77%-i təmin edib. Beləliklə, 1 fevral 2015-ci il üçün  təkrar maliyyələşdirmə həcmi 3383,2 mln manat, ötən ilin sonunda 3220,4 mln manat, 1 yanvar 2014-cü ildə 3149,3 mln manat olub. İnflyasiya, yoxsa iqtisadiyyatın artımı dilemması çərçivəsində əminliklə demək olar ki, AMB-nin marağı yenidən bank sektoruna fokuslaşıb.

İndiki halda AMB-nin bank sisteminin birləşməsini başa çatdırması çox vacibdir. Bankların çoxu minimal NK-a tələbi ödəyib. Deyəsən, bir sıra banklar lisenziyadan məhrum edilməlidir, amma AMB onlara daha bir ay vaxt verib. Proses başa çatır. 1 fevral 2015-ci il üçün bankların məcmu kapitalı 4325,5 mln manat (mütləq rekord), ilin yekununda 4269,7 mln manat, 1 yanvar 2014-cü ildə 3426,2 mln manat olub. 2015-ci ilin yanvarında orta məcmu kapital 1,24 mln manat – 94,882 mln-dan 99,122 mln manata artıb.

Yanvarda depozit dərəcəsi bir qədər azalsa da, fevralda vəziyyət kəskin dəyişib. Banklar əhalinin kapitalını çıxarmasından qorxur. Manatın devalvasiyasının ardınca Əmanətlərin Sığortalanması Fondu (AMB-nin tapşırığı ilə) bəyan etdi ki, sığortalanan əmanətlər üzrə dərəcə 9%-dən 12%-ə qaldırılır. Bir qədər sonra AƏSF yerləşdirilmiş depozit hesabları üzrə virtual amnistiya elan etdi. Bütün bunlar bank depozitləri üzrə faiz dərəcəsinin artması siqnalı idi. Bu qərara reaksiya verən ilk banklardan biri AMB-yə yaxın olan «Bank Respublika» oldu. O, depozitlər üzrə dərəcəni 3,5% (36 aylıq depozitlər üzrə 13,5%) qaldırdı.  Bankların əmanətləri saxlamaq niyyəti o qədər güclüdür ki, bir sıra banklar (“Bank of Baku”) yeni əmanətçilərin dividendlər üzrə vergisini ödəməyə hazırdır.

Bankların mövqeyi burda tam aydındır: bank ssisteminin depozit bazasına yardım etmək lazımdır.

Ancaq artan dərəcələr fonunda depozitlərin artımı faktiki olaraq bu gün iqtisadiyyatın real sektoru üçün çox vacib olan kredit dərəcələrinin azalmasına olan ümidin üstündən tam xətt çəkir. AMB-nin bu situasiyadan necə çıxacağı hələlik heç kimə məlum deyil. Təkrar maliyyələşdirmə dərəcəsi əvvəlki 3,5% səviyyəsindədir.

Bu arada xarici borclarla da problemlər yarana bilər. O cümlədən, bankın reytinqinin pisləşməsi borcun dəyərini artıracaq və onu bahalaşan valyutada qaytarmaq lazımdır. Bu problem hətta valyuta ehtiyatı olan banklar üçündür. Qlobal Kapital bu yaxınlarda bəyan edib ki, ABB artıq apreldə Qərb kreditorlarına, özü də ciddi kreditorlara təxminən 160 mln dollar ödəməlidir. Daha bir məlumata görə, fevralın 27-də ABB AMD-dən 270 mln subordinasiyalı kredit alacaq.

Bütün bunlar əhəmiyyətli dərəcədə islam bankçılığına artan marağı izah edir. Burda praqmatiklik və eyni zamanda idealist gözləntilər çoxdur. Bir tərəfdən buna yeni maliyyələşmə mənbəyi kimi baxılır, çünki İslam dünyasının böyük kapitala malik bankları, o cümlədən İİB Azərbaycana bu işdə kömək etməyə hazırdır. Bu bazar isə genişlənir və artıq onun həcmi 1 trln dollardan artıqdır. Digər tərəfdən, bu kreditləşmə forması şərti bankların fəaliyyəti ilə müqayisədə daha yumşaq qiymətləndirilir, çünki bankların borc alanlarla məsuliyyəti və riski bölməsini nəzərdə tutur. Borc bazarında yaranan yarıböhran vəziyyətində kreditləşmənin bu formasına müraciət çox səmərəli ola bilər.

Bu fəallığın nəticəsi artıq göz qabağındadır. Azərbaycan Beynəlxalq Bankı bu bank fəaliyyətinə artan marağı hiss edərək MDB ölkələrində bu kreditləşmə növünün inkişafında lokomotiv funksiyasını üzərinə götürməyə çalışır. Prinsipcə, düzgün addımdır. Deyilənə görə, ona yaxın bank bu kreditləşmə növünə keçməyə hazırdır. Ancaq ABB sözsüz ki, burda lider mövqeyini qoruyacaq, amma burda kiçik banklara da imkan yaradılmalıdır.

İslam bankçılığına artan marağa cavab verməyə çalışan Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutu Türkiyə TİKA-sı ilə birgə «İslam maliyyələşdirilməsi: müasir vəziyyət və gələcək gözləntilər» adlı iri miqyaslı konfrans keçirib.