Ərzaq idxalı artır: vəziyyət kritikdir, təcili tədbirlər görülməlidir

Dövlət Gömrük Komitəsinin (DGK) təqdim etdiyi məlumata əsasən, 2024-cü ilin birinci yarımilliyində ölkəyə 1 milyard 131 milyon 483 min dollar dəyərində yeyinti məhsulları idxal edilmişdir ki, bu da 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 73 milyon 54 min dollar, yəni 6,9% çoxdur. Xatırladım ki, 2023cü ilin yanvar-iyun aylarında ölkəyə 1 milyard 58 milyon 429 min dollar dəyərində yeyinti məhsulları idxal edilmişdir. Onu da xatırladım ki, son 5 ildə yanvar-iyun aylarında  yeyinti məhsulları idxalı 55,3%, son 10 ildə isə 2,2 dəfədən çox artıb.

Bu ilin yanvar-iyun aylarında 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ət, süd, kərə yağı, meyvə-tərəvəz, çay, düyü, bitki və heyvan mənşəli yağların idxalında ciddi artım baş vermişdir.

Qeyd etməliyəm ki, Dövlət Statistika Komitəsinın bu günlərdə yaydığı məlumata görə, 2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 0,3 faiz, o cümlədən heyvandarlıq məhsulları istehsalı 2,1 faiz artıb. Belə ki, komitənin yaydığı məlumatda bildirilir ki, 2024-cü ilin ilk 6 ayında Azərbaycanda 6 milyard 19 milyon manat dəyərində kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal edilib ki, onun da 3138,7 milyon manatı heyvandarlıq, 2881 milyon manatı isə bitkiçilik məhsullarının payına düşüb.

DSK bu ilin 6 ayı ərzində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə heyvandarlıq məhsullarının istehsalında 2,1 faiz artım göstərsə də yanvar-iyun aylarında əsas heyvandarlıq məhsullarının idxalının ciddi artdığını görürük. Belə ki, əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bu ilin 6 ayı ərzində ət idxalı fiziki çəkidə 23,7%, dəyər ifadəsində isə 44,9% artmışdır. Eyni zaman ərzində süd idxalı fiziki çəkidə 8,5 faiz, kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağların idxalı fiziki çəkidə 58,9 faiz, dəyər ifadəsində isə 51,1 faiz arlmışdır.

Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən apardığımız hesablamalar göstərdi ki, bu ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə ölkədə ət istehsalı diri çəkidə 4 min 900 ton, ət idxalı isə təmiz çəkidə 5 min tondan çox artıb. Belə olan halda sual yaranır: necə olur ki, təklif bu qədər artdığı halda, ölkədə ət və ət məhsulları son bir il ərzində davamlı olaraq bahalaşır (Cədcəl 3)? Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti aşağı olan bir ölkədə bu necə baş verə bilər?

Onu da qeyd etməliyəm ki, süd və süd məhsulları ilə bağlı vəziyyət də eynidir. Komitə bu ilin 6 ayı ərzində ölkədə 1 milyon 134,1 min ton süd istehsal olduğunu və süd istehsalında 1 % artım göstərsə də, eyni zaman ərzində ərzində süd idxalı fiziki çəkidə 8,5%, kərə yağı və süddən hazırlanmış digər yağların idxalı 58,9 faiz artmışdır. Ümumilikdə kərə yağını da südə çevirəndə keçən ilin 6 ayı ilə müqayisədə bu ilin yanvar-iyun aylarında 120,8 min ton daha çox süd idxal edilmişdir.

DSK (istehlak bazarında qiymətlərin dəyişməsi haqqında) yaydığı məlumatlardan görünür ki, son bir il ərzində əsas heyvandarlıq məhsulları, yəni ət, süd məhsulları davamlı olaraq bahalaşmışdır (Cədvəl 3).

Bu ilin yanvar-iyun aylarında bitki və heyvan mənşəli yağların idxalı fiziki çəkidə 23,3% dəyər ifadəsində 7,7% artıb. Qeyd etməliyəm ki, yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bitki və heyvan mənşəli piylər və yağların idxal dəyəri nəzərəçarpacaq dərəcədə azalmışdır. Belə ki, 2023-cü ilin 6 ayı ərzində ölkəyə idxal edilən bitki yağlarının 1 tonunun idxal dəyəri 1360,6 dollar təşkil etdiyi halda, 2024-cü ilin eyni dövründə yağların idxal dəyəri 12,7% azalaraq 1187,3 dollar təşkil etmişdir. Qeyd tməliyəm ki, Azərbaycanda istehlak edilən biyki yağının 95% İdxal edilir. Bununla yanaşı idxal edilən yağların dəyərində ciddi azalma baş verdiyi halda, daxili bazarda bitki yağlarının qiymətlərində adekvat olaraq enmə müşahidə edilmir.

Bu ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə şəkər və şəkərdən hazırlanan qənnadı məmulatlarının idxalı dəyər ifadəsində 6% artmışdır.

2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə əsas ixrac məhsullarından meyvə-tərəvəz ixracı fiziki çəkidə 7,7%, dəyər ifadəsində 4,5% azalıb. O cümlədən kartof, meşə fındığı ixracı ciddi azalmışdır. Belə ki, 2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə kartof ixracı fiziki çəkidə 32,1%, dəyər ifadəsində isə 33,9% azalıb.

Onu da qeyd etməliyəm ki, Statistika komitəsi də bu ilin 6 ayında kartof istehsalında azalma qeydə alıb. Komitənin məlumatına görə, 2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında 358,1 min ton kartof istehsal edilmişdir ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 17 % azdır.

Bu ilin yanvar-iyun aylarında alma ixracında  azalma 1,8% təşkil etmişdir. Bununla yanaşı 2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında xurma ixracı fiziki çəkidə 74,5%, dəyər ifadəsində 88,3% artmışdır.

Bu ilin 6 ayı ərzində nar ixracı fiziki çəkidə 41,1%, dəyər ifadəsində isə 2,4 dəfə azalmışdır. Onu da qeyd etməliyəm ki, bu ilin 6 ayı ərzində nar ixracatçılarının ümumi gəlirləri 2,4 dəfə azalmışdır. Belə kİ, keçən ilin yanvar-may aylarında narın 1 tonun ixrac dəyəri 1301,7 dollar təşkil etdiyi halda, bu ilin eyni dövründə 31,3% azalaraq 893,7 dollara düşmüşdür.

2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında meşə fındığı ixracında da ciddi azalma baş vermişdir. Belə ki, bu ilin 6 ayında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə meşə fındığı ixracı fiziki çəkidə 31,1%, dəyər ifadəsində

14,3% azalmışdır. Son 5 ildə meşə fındığı ixracı fiziki çəkidə 32,8%, fındıq ixracatçılarının gəlirləri isə 24,2% azalıb. Belə ki, 2019-cu ilin yanvar-iyun aylarında meşə fındığı ixracı 12,5 min tondan 2024-cü ilin eyni dövründə 8,4 min tona enmiş, eyni zaman ərzində fındıq ixracatçılarin gəlirləri isə 68,5 milyon dollardan 51,9 milyon dollara düşmüşdür.

Qeyd etməliyəm ki, qeyri-neft ixracatçılarının respublika müşavirədə çıxış edən ölkə başçısı İlham Əliyev demişdir: “2016-cı ildə bizə ən çox valyuta gətirən məhsulları da qeyd etmək istəyirəm. Birinci yerdə fındıqdır-ölkəmizə 105 milyon valyuta gəlib. Fındıqçılığın inkişafı çox sürətlə gedir. Burada da səsləndi, biz 15 min hektar yeni fındıq bağları saldıq və bu iş sürətlə gedir... Fındıq bizim 19 rayonda daha çox yetişdirilir, ancaq potensial 46 rayonda var. Hesab edirəm ki, biz fındığın istehsalını da, ixracını da iki dəfə artıra bilərik. Biz o 105 milyonu 200 milyona rahatlıqla çatdıra bilərik.” Fındığın əkin sahəsi 2016-cı ildən indiyə kim 45,4% artırılsa da, bu müddət ərzində fındıq ixracını ölkə başçısı dediyi kimi 2 dəfə artırmaq nəinki mümkün olmamışdır, hətta 2023-cü ildə cəmi 123 milyon dollar dəyərində fındıq ixrac edilmişdir ki, bu da 8 il əvvəlki (2016-ci il) göstəricidən elə də çox fərqlənmir.

Bu ilin birinci yarımilliyində əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə tomat ixracı fiziki çəkidə 5,6%, dəyər ifadəsində 13,4% artıb. Araşdırmalar göstərdi ki, son 4 ildə tomat ixracatçılarının da gəlirləri azalmışdır.

Qeyd etməliyəm ki, hələ 2019-cu ildə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Tərəvəzçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun açılışında Prezident İlham Əliyev çıxış edərək demişdir ki, “kənd təsərrüfatı məhsulları arasında bizə ən çox gəlir gətirən pomidor ixracıdır. Ölkə başçısı onu da qeyd etmişdir ki, fermerlər bu işlə böyük həvəslə məşğuldurlar. Biz ildən-ilə istehsalı artırırıq”. Prezidentin çıxışından sonra 2019-cu ildə pomidor ixracı (birinci yarımillikdə) 138 milyon dollara, 2020-ci ildə 162,3 milyon dollara qədər artırılsa da, sonraki illərdə kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. 2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında 2020-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə tomat ixracatçılarının gəlirləri 25,4 milyon dollar azalmışdır.

Beləliklə, 2024-cü ilin birinci yarımilliyində yeyinti məhsullarının idxal göstəricilərinə nəzər yetirdikdə görürük ki, yeyinti məhsullarının idxalı əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 6,9%, son 5 ildə 55,3%, son 10 ildə isə 2,2 dəfədən çox artıb. Bu ilin yanvar-iyun aylarında heyvandarlıq məhsullarının idxalının kəskin şəkildə artması isə ölkədə heyvandarlıqda vəziyyətin acınacaqlı olduğundan xəbər verir. Yarım il ərzində ət, süd və kərə yağı idxalı üçün ölkədən 140 milyon dollr (238 milyon manat) vəsait çıxarılmışdır ki, bu da 5 il əvvəlki göstəricidən (73 milyon) 91,7%, 10 il əvvəlki göstəricidən isə (28,1 milyon dollar) 4,9 dəfə çoxdur.

Birinci yarımillikdə bitkiçilik məhsullarından tərəvəz və meyvələrin idxalında ciddi artım olduğu qeyd edilmişdir. DSK 2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə tərəvəz istehsalında 3,4 %, meyvə istehsalında isə 8,4 % artım olduğunu göstərmişdir. Paradoksal hal yaranır. DSK tərəvəz istehsalının 3,4%, meyvə və giləmeyvə istehsalının isə 8,4% artdığını qeyd etsə də, eyni zaman ərzində tərəvəz və meyvə idxalı fiziki çəkidə 18,4%, dəyər ifadəsində isə 29,3% artıb. Digər tərəfdən eyni zamanda tərəvəz və meyvə ixracı fiziki çəkidə 7,7% azalmışdır. Yəni Azərbaycanın əsas ixrac məhsulu olan tərəvəz və meyvə ixracı azalmış, idxalı isə artmışdır.

Apardığımız hesablamalar göstərir ki, uzun illərdir yeyinti məhsullarının idxalı üçün ölkədən çıxarılan valyutanın məbləği ciddi olaraq artmaqda davam edir. Belə ki, 2024-cü ilin yanvar-iyun ayları ərzində 2014-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə yeyinti məhsulları idxal üçün ölkədən çıxarılan valyutanın həcmi 2,2 dəfədən çox artmışdır. Bu da o deməkdir ki, ilbəil yeyinti məhsulların idxalı üçün ölkədən daha cox valyuta çıxarılır. Paradoks ondadır ki, uzun illərdir yeyinti məhsullarının idxalı üçün xərclər ciddi artdığı halda ixrac olunan məhsullardan əldə edilən gəlirlər azalmaqda davam edir.

Ölkə əhalisinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olduğu halda yeyinti məhsullarının idxalının ilbəil artmasını kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının azalması ilə əlaqələndirmək olar. Ümumiyyətlə, idxalla bağlı statistik rəqəmləri nəzərdən keçirdikdə belə qənaətə gəlmək olur ki, ölkənin yeyinti məhsullarına olan təlabatı idxaldan aslı vəziyyətdə salınır. Yeyinti məhsulları idxalı ilə məşğul olan inhisarçıların maraqlarına uyğun olaraq bu aslılıq get-gedə artmaqda davam edir. Yerli məhsul rəqabətə davam gətirə bilmədiyi üçün daxili bazarda özünə yer tapa bilmir, bazarlardan sıxışdırılaraq çıxarılır. Elə bu kimi səbəbdən də kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilbəil azalır. Yerli fermerlərin, kəndlilərin məhsul istehsalından yaxşı gəlir əldə etmək imkanı olduğu halda, çox təəssüflər olsun ki, bu imkanlar əldən verilir.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan özünün ərzaq mallarına, kənd təsərrüfatı məhsullarına olan təlabatını daxili istehsal hesabına tam ödəyə bilər. Azərbaycanda əsas ərzaq malları və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün əlverişli torpaq-iqlim şəraiti mövcuddur. Azərbaycan özünün ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməklə yanaşı, digər ölkələrə böyük həcmdə meyvə-tərvəz və digər kənd təsərrüfatı məhsulları ixrac edə bilər. Bunun üçün Azərbaycanın aqrar siyasətini müəyyən edəcək təcrübəli peşəkar mütəxəssislər, kadrlar sahəyə cəlb edilməlidir.

Azərbaycan hökumətinin əsas vəzifələrindən biri əhalinin ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarına olan təlabatını daxili istehsal hesabına maksimum ödənilməsi, idxaldan aslılığın aradan qaldırılması olmalıdır. Bir daha qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan ərzaq məhsullarına olan təlabatını tam ödəməsi üçün ölkədə bütün resurslar kifayət qədərdir.

P.S. Əslində son bir neçə ildə Azərbaycan yeyinti məhsullarının idxalını azaltmalı, ixracını isə artırmalı idi. Ona görə ki, son 4 ildə işğaldan azad edilən 591,776 min hektar əkinə yararlı torpaq sahələri (231,056 min ha əkin sahəsi, 351,822 min ha örüş-otlaq və biçənək sahəsi, 8,898 ha həyətyanı sahəsi) Azərbaycan fermerlərinin istifadəsinə verilmişdir.

ƏLAVƏLƏR

Cədvəl 1. 2023-cü və 2024-cü illərin yanvar-iyun ayları üzrə yeyinti məhsullarının idxalı (miqdarı ton, dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

Cədvəl 2. 2023-cü və 2024-cü illərin yanvar-iyun aylarında kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı (miqdarı ton, dəyəri min dollar). Mənbə: Dövlət Gömrük Komitəsi

Cədvəl 3. 2023-cü ilin iyul-dekabr aylarında və 2024-cü ılın yanvar-iyun aylarında ərzaq məhsulları üzrə istehlak qiymətləri indeksi, məhsul qrupları üzrə, əvvəlki aylara nisbətən, faizlə. Mənbə DSK