“Sual başqadır: Azərbaycan hansı model üzrə dəyişəcək?”

Hüquq müdafiəçisi Rüfət Səfərovun və Meydan TV əməkdaşlarının həbsi, COP29 sonrası ölkədə insan haqlarının vəziyyəti ilə bağlı baş verən proseslər, beynəlxalq təşkilatların və Qərbin baş verənlərə münasibəti barədə siyasi şərhçi Ərəstun Oruclu ASTNA-ya danışıb.

* * *

Sual: Ərəstun bəy, son baş verənləri necə qiymətləndirirsiniz?

Cavab: Təxmin edirəm, sualınız ilk növbədə ölkədə baş verən hadisələrə aiddir. Amma eyni zamanda da deyim ki, onları təkcə daxili siyasət bucağından dəyərləndirmək alınmayacaq. Bu da ona görədir ki, Azərbaycan kimi ölkələrdə baş verən hadisələrinin mütləq xarici siyasi komponenti də olur. Azərbaycanda isə bu, bir növ ənənəyə çevrilib. Məsələn, İranla münasibətlər korlanan kimi ölkədəki dindarların arasında yüzlərlə "İran casusu" və ya "narkoman" peyda olur, Qərb ölkələri ilə mübahisələr başlayanda isə məlum olur ki, jurnalistlər, müxalifət nümayəndələri və vətəndaş cəmiyyəti fəalları arasında çoxsaylı "xuliqanların", "qaçaqmalçıların" və bəzən də elə "narkomanların" axtarışı yada düşür. Bu dəfə baş verənlərdə də yeni çalarlar yoxdur, amma onların baş verməsinə səbəb olan yeni regional və qlobal trendlər də mövcuddur ki, Bakıda onları zamanında ya görə bilmədilər, ya da sadəcə əhəmiyyətli hesab etmədilər. İlk növbədə də qonşu Gürcüstanda və Yaxın Şərqdə, daha konkret desək, Suriyada baş verənləri. İndi də həmin trendlərin arxasınca düşərək belə demək mümkünsə, "qaş düzəltməyə" çalışırlar, amma əvəzində vurub "göz çıxarırlar".

Sual: Bu həbslər- ölkənin nüfuzlu hüquq müdafiəçisinin həbsi, ardınca Meydan TV əməkdaşlarının həbsi bütün bunlar nədən xəbər verir?

Cavab: İlk növbədə dediyim kimi, yol verilmiş yanlışlıqları aradan qaldırmağa, amma hər zaman olduğu kimi əks nəticələr verəcək yollarla. Yanlışlıqlar isə daha əvvəl baş verdi - 44 günlük müharibədən dərhal sonra. Azərbaycan üçün tarixi hadisə olan ərazi bütövlüyünün bərpası hakimiyyətin açılıma getməsi üçün unikal fürsət idi, amma çox təəssüf ki, hakimiyyət bunu etmək əvəzinə tam əks addımlar atmaq yolunu seçdi: cəmiyyətə təzyiqlər artdı, hakimiyyət nümayəndələrinin özbaşınalığı əvvəlki ilə müqayisəolunmaz həddə çatdı, dövlət və hökumət nümayəndələrinin total kriminallaşması qarşısıalınmaz miqyas aldı. Bu proseslər o qədər dərinləşdi ki, hətta həmin tarixi zəfərin birbaşa müəllifləri olan şəhidlərin ailələri və qazilər də total aşağılanmaya məruz qoyuldu. Buraya durmadan dərinləşən sosial-iqtisadi böhranı da əlavə etdikdə mənzərə xeyli dərəcədə tamamlanır. Bütün bunlar da cəmiyyətdə haqlı etirazlar doğurmaya bilməzdi. Söhbət burada ancaq passiv etirazlardan gedir, amma məlum oldu ki, hakimiyyət orqanlarının heç onlara da yetərli immuniteti yox imiş. Digər tərəfdən də bizim üçün milli qürur və ərazi bütövlüyü uğrunda savaş, böyük bucaqdan baxdıqda isə yeni geosiyasi qütbləşmənin başlanğıcı olan 44 günlük müharibə bölgəyə xarici təsirləri artırdı. Belə şəraitdə də özünüqoruma reaksiyası hər şeydən önə çıxır, siyasi prioritetə çevrilir, istənilən tənqid təhdid kimi qəbul edilir və gördüyümüz "adekvat" addımlara yol açır.

Sual: COP sonrası yumşalma gözləyənlər vardı. Amma əksini görürük. Hakimiyyət niyə bu qədər qıcıqlıdır?

Cavab: Mən bunun tam əksini gözləyirdim və müxtəlif müsahibələrimdə, açıqlamalarımda da xüsusi qeyd etmişdim. Çox təəsüf ki, belə də oldu. COP29 keçirilən zaman baş verənlər indiki hadisələr üçün səbəbdən çox bəhanə rolunu oynadı. Amma COP mövzusuna toxundunuzsa, icazənizlə burada da yol verilmiş yanlışlıqları xatırladım. Əsas yanlışlıq həmin tədbiri siyasi hadisə kimi təqdim etmək və ya başqa cür desək, onu siyasiləşdirmək idi. Bu da siyasi uğurlu görünmək kompleksinin fəsadıdır. Azərbaycanda Eurovision-dan tutmuş Formula 1-ə qədər hər bir tədbir uğurlu siyasətin nəticəsi kimi təqdim olunur. Belə olduqda da ölkəyə və ya onun hakimiyyətinə qarşı olanlar həmin kompleksi görərək elə o nöqtədən də vururlar. Bu dəfə də belə oldu - Azərbaycana qarşı siyasi xarakterli ittihamlar ön plana çıxarıldı. Üstəlik də Azərbaycan rəsmilərinin media qarşısına hansı sözün əsl mənasında rəzil duruma düşdüyü bütün dünyaya nümayiş etdirildi. Demək, indi həmin medianı buna görə cəzalandırmaq lazımdır. Baş verənlərin səbəbləri isə daha dərindədir, çünki siyasətin uğurlu olması üçün zəruri iki parametr tam arxa plana keçirilib: məntiq və rasionalliq. Məsələn, Azərbaycana onsuz da qərəzli mövqe nümayiş etdirən ölkələrə qarşı məntiqsiz "islamofobiya" və ya "Yeni Kaledoniya" ittihamları bizə nə verir? Əvvəla, Avropanın ən ifrat islamofob siyasətçiləri bizə dost kimi təqdim olunan Viktor Orban, Aleksandr Vuçiç və Robert Fitsedir ki, bunu da hamı bilir, ikincisi, düşməni dosta göndərmək əvəzinə yeni düşmənlər yaratmaq bizə nə verir? Heç nə və görünən də budur. Qısası, bütün bu məntiqsiz siyasi deyişmələrdən son nəticədə həbslərə, təqiblərə məruz qoyulan Azərbaycan vətəndaşları əziyyət çəkir, digər tərəfdən də cəmiyyətin müəyyən kəsimlərində hakimiyyətə etimadsızlıq və nifrət artır.

Sual: Adətən görmüşük ki, Qərblə münasibətlər istədiyi istiqamətdə getməyəndə və ya Qərbdən nəsə almaq istəyəndə onları masaya oturtmaq üçün hakimiyyət vətəndaş cəmiyyətini və ya mediaya basqı edir. İstədiyini alanadək. Bu dəfə,sizcə, hakimiyyətin istədiyi nədir?

Cavab: Məncə indi hakimiyyətin Qərbdən istədiyi onu Rusiya ilə isti tərəfdaşlıq münasibətlərinə isti və ya heç olmazsa tolerant münasibətdir. Amma bildiyim qədər bu, alınmayacaq, əksinə, Azərbaycana və onun hakimiyyətinə qarşı münasibət daha da sərtləşəcək, sanksiyalar həddinə qədər çatacaq. Dediyim kimi, artıq dünya geosiyasi qütbləşmənin aktiv fazasındadır və qarşı-qarşıya duran tərəflər də bir-birinin mövqelərini zəiflətmək məqsədilə onların tərəfdarlarını hədəfə alırlar. Rusiyanın Ukraynaya hərbi təcavüzü ilə başlayan, ardınca da elə son 1-2 ay ərzində Moldovada, Gürcüstanda və nəhayət, Suriyada baş verənlər buna əyani sübutlardır. İndi belə bir yanaşma da var ki, Tramp ABŞ Prezidenti səlahiyyətlərini icra etməyə başlayanda hər şey dəyişəcək. Amma burda da iki sual yaddan çıxır ki, doğrudanmı dəyişəcək və bir də bəs ona qədər nələr olacaq?

Sual: Son baş verənlərə Qərbin, beynəlxalq təşkilatların reaksiyası qənaətbəxşdirmi?

Cavab: Qənaətbəxş olub-olmaması nisbidir, vacib olan Qərb siyasətinin fəlsəfəsini və dəst-xəttini anlamaqdır. O da belədir ki, Qərb siyasətini hər zaman özünün qurmuş olduğu strategiya və plan üzrə yürüdür. Bu da o deməkdir ki, hadisələrin ardıcıllığı onun planı əsasında baş verir. Plandan kənara çıxmalar isə qarşı tərəfin planı və qaydaları ilə hərəkət etməkdir ki, onun da sonu məğlubiyyət ola bilər. Odur ki, bizim dəyərləndirimələrlə onların yanaşmaları bir-birindən xeyli fərqlənir. Qərbdə impulsiv, emosional və qeyri-rasional addımlar atmamağa çalışırlar. Odur ki, bizim müşahidə etdiklərimiz hələlik reaksiyalar deyil.

Sual: Bu proseslər nə ilə nəticələnəcək?

Cavab: Hər şey Azərbaycan hakimiyyətinin seçimindən asılı olacaq. Ölkə Rusiya ilə münasibətlərini ən az zərər gətirə bilən səviyyədə nizamlaya bilsə, Moskvanın təsirlərini hansısa başqa bir tərəflə balanslaşdıra bilsə təlatümlərdən qaçmaq mümkün olacaq. Məsələn, indi ciddi regional gücə çevrilən strateji təbii müttəfiqimiz Türkiyə ilə. Amma hələlik görünən odur ki, Rusiya öz təsirindən istifadə edərək Azərbaycanı nəinki Qərblə üz-üzə qoyub, hətta Türkiyə ilə münasibətlərini də ciddi şəkildə zədələməyə müvəffəq olub. Ədalət naminə etiraf edək ki, sonuncu məsələdə tərəflərin öz aralarında yaranan ziddiyyətlərin də təsiri olub. Qaldı həbslərə, təqiblərə və repressiyalara, onlarla bağlı nikbinlik üçün heç bir əsas görmürəm. Tərtər qətliamı kimi sözün həqiqi mənasında dünyada analoqu olmayan dəhşətli cinayəti törədənlər üçün hansısa jurnalistlərin, fəalların hətta kütləvi həbsi də adı bir işdir. Sual isə başqadır: Azərbaycan hansı model üzrə dəyişəcək? Burada da yalnız sonuncu sözü sual xaricinə çıxarmaq mümkündür, çünki o, mütləq dəyişəcək. Çünki sistem böhranından yeganə çıxış yolu əsaslı dəyişikliklərdir. Əks halda ərəb ölkələri variantı qaçılmaz olacaq.