Azərbaycan mətbuatı şəraitin təzyiqi altında

Azərbaycan mətbuatının 149 yaşı tamam olur, bu hadisə bizi Həsən bəy Zərdabinin uzaqgörən səylərinə qaytarır. O, 1875-ci ildə ilk mətbu qəzet olan “Əkinçi”nin əsasını qoymuşdu. Zərdabinin qabaqcıl təşəbbüsləri Azərbaycan jurnalistikasının toxumlarını səpib, çar Rusiyasının zülmkar ab-havasına, sovet hakimiyyətinə və müasir Azərbaycanın təlatümlü siyasi mühitinə tab gətirərək bir irs yetişdirib.

Gələn il hökumət artıq öz mətbuatının 150 illiyini möhtəşəm şəkildə qeyd etməyi planlaşdırır. Bununla belə, müasir texnologiyanın və rəqəmsal medianın irəliləyişlərinə baxmayaraq, Azərbaycan mətbuatı metaforik olaraq linotip maşınının dövrünə bağlı olaraq qalır. Çünki hökumət onun tərəqqisini və azadlığını boğur.

Zərdabinin maarif çırağı kimi romantikləşən Azərbaycan jurnalistikasına baxışı azad fikir, ifadə idealları və zəngin ədəbi üslubla canına çəkmişdi. Lakin bu gün bu arzular reallıqdan uzaq görünür. Müasir Azərbaycan jurnalistikası, ən yaxşı halda, Zərdabi və onun Məmmədquluzadə, Şahtaxtinski, Sabir, Rəsulzadə, Ağayev kimi müasirlərinin təsəvvürünə gətirdiyi dərinlik və tənqidi təhlildən məhrum, ilhamsız reportajlar silsiləsinə çevrilib. Hökumətə yaxın media qurumları adətən, öz hesabatlarına “Bu barədə filankəs bildirib” ifadəsi ilə başlayır, ardınca isə tez-tez mahiyyət və tənqidi fikirlərə malik olmayan məzmun gəlir.

İyulun 22-də Milli Mətbuat Günündə Azərbaycan jurnalistikasının durumu kədərli görünür. Ölkənin üzləşdiyi sosial-iqtisadi problemlər mediaya da təsirsiz ötüşməyib. Son illər hakimiyyətin süni şəkildə tətbiq etdiyi maliyyə təzyiqləri müstəqil nəşrləri iflic vəziyyətinə salıb. Bir vaxtlar media üçün mühüm iqtisadi sütun olan reklam bazarı 2022-ci ildə cəmi 10 milyon dollara qədər kiçildi, TV şəbəkələri bu gəlirin 95%-dən çoxunu inhisara aldı. Beynəlxalq standartlar sağlam reklam bazarının ÜDM-in təxminən 1%-ni və ya Azərbaycan üçün təxminən 700 milyon ABŞ dollarını təşkil etməsini təklif edir. Bu kəskin ziddiyyət ölkənin media iqtisadiyyatının acınacaqlı vəziyyətindən xəbər verir.

Hadisələrin narahatedici dönüşündə Dövlət Statistika Komitəsi yarımçıq işləri səbəb göstərərək mediada reklamla bağlı illik hesabatını ilk dəfə dərc etmədi. 2023-cü il başa çatandan altı ay sonra bu boşluq dolayı yolla media reklam bazarının daha da pisləşməsinə işarə edir. Bakı Metropoliteninə səfər sərt reallığı üzə çıxarır - boş və ya ucuz reklam afişaları hökmranlıq edir və bu, reklam bazarında son zamanlar müşahidə olunmayan tənəzzüldən xəbər verir.

İqtisadi məhdudiyyətlər Azərbaycan jurnalistikasının yeganə buxovları deyil. Hökumət saytları getdikcə daha çox butik platformalarına bənzəyir, üslubu mahiyyətdən üstün tutur. Nazirlərin görüşləri və rəsmi müzakirələrin hesabatları informasiya dəyərinə az əhəmiyyət verilməklə rəqəmsal məkanı doldurur. Şəffaflığı təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş “İnformasiya əldə etmək haqqında” Qanuna müntəzəm olaraq məhəl qoyulmur. İnformasiya sorğularına rəsmi cavablar ya mövcud deyil, ya da əhəmiyyətsizdir və hesabatlılığın mahiyyətinə xələl gətirir.

Özünüsenzura geniş yayılmış problemə çevrilib, jurnalistlər və bloqqerlər tez-tez müxalif fikirləri ifadə etdiklərinə və ya hakimiyyətin narazılığına səbəb olan mövzuları müzakirə etdiklərinə görə həbs cəzası ilə üzləşirlər. Azərbaycan mətbuatının 149-cu ili misli görünməmiş həbslərlə, xüsusən də “Abzas Media”, “Toplum TV” və «Kanal13» jurnalistlərinin həbsi ilə yadda qalıb. Xaricdən maliyyələşməyə görə həyata keçirildiyi iddia edilən bu həbslər əslində söz azadlığına qarşı yönəlmiş cəza tədbirləridir.

Azərbaycan hakimiyyəti uzun müddətdir ki, ölkənin iqtisadi və sosial problemlərini mətbuatın üzərinə atır. Halbuki, həqiqətdə mətbuat sadəcə olaraq xidmət etdiyi cəmiyyəti əks etdirir. Bu reportajdakı təhriflər çox vaxt jurnalistlərin özlərindən deyil, işıqlandırdıqları mövzulardan - təhrif olunmuş statistikadan, çaşdırıcı rəsmi açıqlamalardan və haqlı olaraq ictimaiyyətə açıqlanmalı olan məlumatların qəsdən sıxışdırılmasından qaynaqlanır.

Azərbaycan bu çətin yubiley ilinə qədəm qoyarkən belə bir sual yaranır: Ölkə öz jurnalist irsinə layiqincə hörmət edəcəkmi? Zərdabinin pionerlik etdiyi günlərdən bu günə qədər yol maneələrlə dolu olsa da, azad söz və həqiqəti əks etdirmək ruhu təməl daşı olaraq qalır və onu müdafiə etməyə dəyər.

Şekspirin sözləri ilə desək: “Olummu, ölümmü?” — Azərbaycan jurnalistikası bu ekzistensial yol ayrıcında dayanaraq, öz sələflərinin arzuladığı bütövlüyü və azadlığı bərpa etməyə çalışır.