ANA

Yerin, Göyün də anası var…

Dağın, daşın da anası var…

Var olanın anası var.

Bütün var olanın var olmasının təməl daşı anadı.

Bu səmtdən boylansaq hər millətin, hər xalqın,  anası, ana kimliyi və rəmzləşmiş anaları var.

Ata soyu hansı bağlara bağlanmış olsa belə ana genetikası hər insanda digər tərəfdən 3 dəfə daha güclüdür, iddiasındayıq. Proqramları analar yapır. Yapıların təməl daşı anadır.

Cəmiyyətlərin ümumi görüntüsü anaların fotokopisidir. Bizim bu (bu!) şəkilimiz anamızın halıdır.

Ata kim olsa belə ana övladı ilə bildiyi dildə danışır.

Ata kim olsa belə ana övladına öz fərdi kültürünə və əslinə uyğun tərbiyə verir.

Ata kim olsa belə ana zaman-zaman onu da övladlarının statusunda bərqərar edib öz diqtə dairəsinə gətirir.

Ata, şüurunu övladına nəql etmək işində  ana kimi hiyləgər, ana kimi siyasətçi vəana kimi istedadlı olmur. Ataların  ana südü kimi strateji informativ ötürücü vasitələri də yoxdur.

Bu işlərdə atalar naşı, analar təməl daşıdır.

Və üstəgəl genetika!

•••

Milli ana kimliyi! Milli kimlikdə - Ana kimliyi!

Hər millətin milli kimliyindən, fərdi kimlikdən başqa, ayrıca bir ana kimliyi mövcuddur. Azərbaycan ana kimliyi hansı şəkildədir. Rəngi-ruhu necədir. Bu qalereyada  ən nümunəvi obrazlar hansılardır.

Bu gözəl simaların hansıları və hansı haqla bizə təmsilçilik edə bilər, özlüklərində isə rəmzləşə bilərlər. Bir qadın  bu haqqı hansı xidmətlərinə və necə bir həyat tərzinə görə ala bilər. Yalnız övladını sevdiyinə görəmi. Bunu heyvanlar da bacarır. Ömrünü-gününü  balasına qurban verdiyinə və hər cür fədakarlığa hazır olduğuna görəmi. Bunu da bacaran xeyli dişi –güclüsü-gücsüzü, məzlumu, yırtıcısı var. Bu işdə insan olmaq mühüm deyil.

Bəs daha nə, daha hansı keyfiyyətlər…

Hər birinin özəl fərdi, özəl milli keyfiyyətləri olsa belə bütün anaları birləşdirən ana bağ var…

Analar - millətinə, dininə, zümrəsinə baxmayaraq  bir-birilərinə bənzəyirlər; sevən, fədakar, zəhmətkeş…

Analar - yaşlarına, başlarına baxmayaraq yenə də bir-birilərinə bənzəyirlər; yenə sevən, yenə fədakar, yenə zəhmətkeş…

Bir-birinə bu qədər bənzəyən bu gözəl varlıqların, bu bir-birindən gözəl varlıqların bir-birindən fərqləri də var. Bəs onları fərqləndirən nədir. oxşarlıqları saymağa cəhd etdik, bəs ayıran nədir.

***

Toplumlar ideologiya və rəsmi stimullaşdırmalardan kənar, bir xalq yaradıcılığı olaraq, dastan kimi, əfsanə kimi  öz ana obrazlarını yaradıblar və yaratmaqdadırlar. Məhz xalqın özünün mənəviyyatına və dəyərlərinə, ümumilikdə isə bəşəri dəyərlərə, böyük insanlığa söykənən bir ana – ana rəmzi.

Anamızı tanımaq üçün tariximizə, keçdiyimiz mədəni yola  boylanmadan olmur. Bizim tarix yolumuz isə aşırımlardan və uçurumlardan ibarətdir. Biz, bu aşırımların arasında görünməz olmuş, bu uçurumların altına qalaqlanmış özümüzü axtarmalıyıq. Kimliyimizi öyrənməliyik. Anamızı tapmalıyıq. Çünki kimliyimiz anamızın kimliyində gizlənir.

Həmidə xanım Cavanşirin həyatından bir səhifə;1910-cu illər.

Böyük oğlu Müzəffər Davatdarov Şuşada, Amerikan məktəbində oxuyur. Kəhrizlidə, tətildədi. Bu gün-sabah yeni dərs ili başlayacaq. Müzəffər anasına deyir ki,  çəkməmin altı gedib, dərs başlayana təzəsi lazımdı. Həmidə xanım cavab verir; -bir təhər keçin, `Molla Nəsrəddin`in işlərini yoluna qoyum, sonra alaram.

Həmidə xanımın təsərrüfatından gələn gəlirin böyük hissəsi `Molla Nəsrəddin`in xərcinə, borcuna, məhkəmə cərimələrinə gedirdi. 

Həmidə xanım bu maarifçilik işininoğlu Müzəffər üçün təzə ayaqqabıdan daha faydalı olduğunu, həm də bütün müzəffərlərə faydalı olduğunu düşünən ana idi.

Ananın seçimi –jurnalın xərci, yoxsa  oğlunun ayaqqabısı - çox heyrətamizdir. Həm də ibrətamizdir.

***

Azərbaycan anasının mənəvi təmsilçisi  yalnız belə anaola bilər.Biz bu qəbildən olan analarımızı seçib öz fəxri təmsilçimiz etməliyik, oların həyat hekayələrini yaşadıb gələcək nəsillərə ötürməliyik. Biz onları bəyənirik, unutmuruq, onlar kimi olmaq istəyirik, bəzən bacarmasaq belə idealımız onlardır, deyə bəyanlar etməliyik. Biz bilməliyik ki, analar üçün öncə Vətən, yəni HƏR KƏS gəlməlidir. Analar üçün öncə vətən gəlmədikcə övladlar üçün ya zillət yolları, ya da məcburi qürbət yolları başlayacaq.

***

Bir xalq üçün ən böyük talesizlik başqa xalqa əsir düşməkdi. Biz bu taleyi yaşadıq və hələ də müstəqillimiz təhdidilərlə üz-üzədir.  Biz qəddar müdaxilə, amansız zorakılıq nəticəsində təbii inkişafı zədələnmiş, ictimai fikir tarixi dolaşıq düşmüş və təhrif  olunmuş bir millət, bir xalqıq.

Əsarət bizə  özü ilə yanlış hədəflər gətirdi. Cəmiyyət həmin  hədəflərə sürükləndi. Kölə ilə davranışın əlifbası olaraq milli kimliyi ehtiva edən dəyərlər hədəfə alındı.Milli-mənəvi-ənənəvi dəyərlərə söykənən insani keyfiyyətlər– kəsə desək, `kişi adam` yad və ya pis idarəetmələrin stimullaşdırdığı obrazlarla toqquşdu.  `Kişi adam` oturmağa yer tapmayıb ayaqüstə qaldı. Nazim Hikmət demiş; böyük insanlıq gəminin göyərtəsində gedir. Və nəticədə seçim zamanı gəlir; ya `kişi adam` ol, ya oturmağa yer bul.

Bu sayaq idarəetmələr insanlığı ağır imtahana salmaqla  xalqın mənəviyyatına, ictimai əxlaqa ağır zərbələr endirir.  Şərəf ərşə çəkilir, ləyaqət gülməli sözə çevrilir. Siyasi diqtələr ifadə azadlığını küncə sıxır, xalqı öz əfsanəsini yaratmağa qoymur.  Hazır maskalar - çirkin  obrazlar stimullaşdırılır. Bulqakovun təbiri ilə ifadə etsək Şarikovu əvvəlcə adam (zahirən), sonra rəis edir. Nəticədə, fərdi və ictimai əxlaq, mənəvi dəyərlər böyük sarsıntı yaşayır.

Eləcə də, cəmiyyətin yüksək ana obrazı hər siyasi dönəmdə yeni ağır sınaqlara düşür, mənəvi gücü və yaraşığı sarsılır. Zorakı ideologiyaların `tərtib etdiyi` ana  doğma anamıza qalib gəlir.

Məsələn, sovet dövründə sağıcı, pambıqçı, saxta deputat – qəhrəman işçi qadın-ana obrazının rəmzləşdirilməsi və şəninə nəğmələr qoşulması kimi.

Indiki dövrdə rəmzləşdirilməsinə cəhd edilən yapçı, yaltaq, saxta  deputat – guya alim qadın obrazı kimi.

Sovet dövrünün o cür, indiki dövrün bu cür stimullaşdırdığı obrazlar topluma, eləcə də anaya  mövcud şəraitdə necə yaşamağın  və necə yaxşı yaşamağın reseptini verir. Analara övladlarını yaxşı yaşatmağın layihəsi təqdim edilir. Bu ideoloji resept toplum tərəfindən birmənalı qəbul olunmur, lakin nəhəng dövlət mexanizmi ilə himayə edildiyindən inkar da edilə bilmir.  Daha çox isə təqlid edilir, yamsılanır.

Beləcə,  yaşam şərtlərinə yenilən qadın zəif məxluq olaraq taleyinə boyun əyir.Nəticədə,  dövlətin gücündən sui-istifadə edilərək  xalqın mənəviyyatına ağır zərbələr endirilir. Zərbələr davamlı olduqca qadının nüfuzu sarsılır. Qadının nüfuzu sarsıldıqca cəmiyyət sarsılır və gücdən düşür.

Anamız üzərində aparılan sovet manipulasiyası müstəqillik dövründə də eyni çirkinliklə davam etdirildiyindən təhriflər, aşınmalar  durmadan dərinləşir. Analarımız  ictimai əxlaqı itirməkləhəm dədoğal ana kimliyini itirərək yürüyürlər. Əvəzində mandat, vəzifə, açıq nazir qapıları, müdirlik, tox övladlar və daha nələrsə  qazanırlar. Lakin  qara bazarın bu alış-verişi ləyaqət üzərindən getdiyindən son nəticədə  verilən alınanla müqayisəyə gəlmir.

Biz, mühakimə etmirik. Zəifi, hətta… qınamırıq.

Ana qadındır. Qadın zəifdir. Zorakılıq önündə isə… çarəsizdir.

Pis idarəetmələr pis vərdişlər toplusunun mənbəyidirsə -  qadın… zəif… çarəsiz… nə edə bilər.

Biz , sadəcə pis idarəetmələrin pis vərdişlər virusuna yoluxmayan analardan bəhs etmək istəyirik.

Belələrimiz də var axı.

Bəs bu necə olur. Ana qadın deyilmi. Qadın zəif deyilmi. Zorakılıq önündə isə… çarəsiz deyilmi.

***

Milli kimlik hər zaman alt yapı olaraq qalsa belə ictimai şəklin və şüurun yaradıcısı günlük həyatdır – zamandır, dövrandır, gedişatdır.

Həmin bu günlük gedişatın, eləcə də,  məcburi davamiyyətin yaratdığı qadın anadır və dünyaya insan gətirir.

Demək, zaman siyasəti, siyasət qadını, qadın milləti doğur.

Elə məkanlar var ki, oralarda (bizdə!) siyasətlə (idarəetmə)   milli kimlik yüzillərlə savaş içində olur,  yüzillərlə güclü (dövlət) zəifi (qadın) əzir.Siyasət milli kimliklə, ənənəvi ictimai əxlaqla  kəllə kəlləyə gələndə itirən öncə qadın olur (zəif bənd), nəhayətdə, millət, xalq  olur.

Başqa bir əhvalat.

Həmidə xanımın qızı Mina Davatdarova Tiflis Zadəgan Qızlar İnstitutunda, çoxmillətli mühitdə oxuyurdu. Bütün digər millətlərdən olan qızların ana dili dərsi vardı, biz türklərdən başqa. Bu, Həmidə xanımın qüruruna toxunur. Necə ola bilər, erməninin, gürcünün, kabardinin, rusun, tatarın qızı öz ana dili, tarixi, ədəbiyyatı barədə dərs alır, lakin biz türklərə belə bir imkan verilmir.

Həmidə xanım əvvəlcə institutun rəisi ilə- rəisə xanımla danışıq aparır. `Biz bu barədə düşünərik` deyə bir cavab alır. Həmidə xanım yaxşı bilirdi ki, rus tabeçiliyinin bürokratik əlaməti olan bu `düşünmək işi` illərlə sürə bilər. Ona görə məktəbin təmir işlərini, sinif otaqlarının zəruri  mebellərinin  alınmasını boynuna götürür. Yalnız bundan sonra rəisə xanım Həmidə xanımı maarif müdiri ilə söhbətə yönləndirir. Marif müdiri Həmidə xanımı xüsusi nəzakətlə qarşılayıb deyir ki, ştat yoxdu, ştat açmağa vəsait yoxdu.. Bu yerdə Həmidə xanım türk dili müəlliminin maaşını verməyi boynuna götürür.

Bundan sonra ortaya yeni maneə çıxır; müsəlman qızlarına dərs demək üçün qadın müəllimə yoxdur. Kişi müəllimin qızlara dərs deməyi üçün isə Qafqaz Şeyx-ül İslamının xüsusi  izni olmalıdır. Şəriətə görə kişilər qızlar auditoriyasına girə bilməz.

Həmidə xanım Şeyxülİslamın görüşünə gedir, vəziyyəti izah edir, digər millətlərin ərz-halından danışır və kömək istəyir.

Şeyx-ül lİslam bu xanzadənin yaxşı tanıyırdı, gəlmişini, getmişini bilirdi, əslinə-nəslinə hörməti hüdudsuz idi. Nə deyəsən, məqsədi, məramı da nəcib idi. İzin verir. Yaşlı bir müəllim tapıb Qızlar İnstitutuna göndərəcəyini söz verir. Cavan olmaz! Işə yarayacaq qədər qoca müəllim isə uzun müddət tapılmır. Vaxt gedir.

Bu axtarışa Həmidə xanım da qoşulmağa məcbur olur. O vaxt Mirzə Cəlillə evli deyildilər. Rəfiqəsi Sofya Şaxtaxtinskaya Mirzə Cəlili  tövsiyə edir. O zaman Mirzə  Tiflisdə yaşayır, evində pansion saxlayır, Naxçıvandan qohum-tanış uşaqları gətirib təhsil verirdi.   Bu təcrübəyə əsaslanaraq Həmidə xanım ondan qızlara dərs deməsini təvəqqə edir. Mirzə imtina edir. Hövsələsiz və əsəbi olduğunu deyir. Nəhayət, dövrünün görkəmli ziyalısı, Firəngistan təhsilli  Məhəmməd ağa Şahtaxtinski bu işi boynuna götürür. Həmidə xanım 1907-ci ildən başlayaraq, ta bolşeviklərin gəlib o məşhur tədris ocağını darmadağın etdiklərinə qədər türk qızlarına milli mədəniyyətdən dərs deməsi üçün Şahtaxtinskiyə maaş verir.

Yəqin Minanın da ayaqqabıları, paltarı, paltosu hər il təzələnmirdi. Həmidə xanım o qədər də zəngin deyildi. Para su kimi axmırdı, daşdan çıxırdı, əkin-biçindən gəlirdi. Çəyirtgə əkini vuran illərdə isə Qarabağda fəlakət kimi aclıq baş verirdi.

Lakin türkcə dərslərin Mina üçün və bütün minalar üçün daha zəruri olduğunu dərk edən ana idi Həmidə xanım. Daşdan çıxan parasını bütün qızların öz milli kimliklərini mənimsəməsinə sərf edəcək qədər güclü bir ana idi. Başqa anaların da balalarına ana olmaq gücündə olan ana. Öz övladına verdiyindən başqa övladlara da verə biləcək qədər mükəmməl qadın.

***

Həmidə xanımın həyatından daha bir əfsanəvi əhvalat...

Mircəfər Bağırov ölkə başçısı idi, öz quldur keçmişini bütün arxivlərdən arıtlatmışdı. Özünə yeni kimlik, yeni tərcümeyi-hal yaratmışdı. Onu tanıyanı, kimliyini biləni, hal şahidlərini aradan götürmüşdü.

Qarabağda danışırdılar ki, bu Mircəfər  Sultanbud meşəsində yol kəsən, yolçu soyan, arvad zənbili qaçıran həmin o Mircəfər deyil ey... bir  başqasıdır. Heç kəs artıq-əskik danışmasın, adamın dilini yerindən qopararlar. Hamı ağzına su alıb balıq kimi  susmuşdu. Lakin... işin bu qədəri `böyük öndər` üçün yetərli deyildi. Mircəfər öz cinayətlərini bir dəfəlik unutdurmaq,  özünə `parlaqinqilabçı keçmiş` hekayəsi uydurmaq istəyirdi. Bunun üçün isə çox sanballı şahid, min səsi susdura biləcək bir səs, etimadsahibi olan biri lazım idi.

...Qarabağ Mircəfərin yaralı yeri idi. Çünki Qarabağ onu quldur kimi tanıyırdı  və dünənə kimi meşədə yol kəsən birinin bu gün gəlib bir dövlətin, hətta oyuncaq olsa belə, bir dövlətin  başında durması mat qalınası iş idi.

Bu səbəbdən məhz Qarabağdan biri və elə belə biri yox, özü-sözü sayılan biri, halı-keçmişi bəlli olan biri Mircəfərin Qarabağda başqa bir şeylə deyil, Sultanbud meşəsində məhz boşevik fəaliyyəti ilə məşğul olduğuna şahid durmalıydı. Mircəfər yaxşı bilirdi ki,

qarabağlılar üçün Həmidə xanım kişi qızıdı, sözünə düzdü, deyirsə, demək, bilib deyir. Mircəfər bilirdi ki, Həmidə xanıımın şahidliyi bütün fərqli münasibətləri sıfırın altına salacaq. (Vəya Həmidə xanımın kimliyini məhv edəcək)

Beləcə, Mircəfər həyatında ikinci dəfə Həmidə xanıma pənah aparır. 

Birinci dəfə sağ qalmaq üçün imdad istəmişdi. Həmidə xanım da kimliyindən asılı olmayaraq, əski türk törəsinə uyğun olaraq  `aman istəyənə aman` vermişdi, əl tutmuşdu. Çünki o vaxt Mircəfər uduzmuş, yaralanmış, ac və canı ilə əlləşən biri idi.

Bu dəfə isə Mircəfər Həmidə xanımdan çox ağır bir şey – yalançı şahidlik istəyirdi. (Bəli, ləyaqətli ömür sürəcəksənsə çox ağır imtahanlar verməli olacaqsan)

Həmidə xanım çətin sınaq qarşısında idi. Bu, aman istəyənə aman vermək deyildi, bu şərə xidmət etmək idi. Şeytana mələk demək idi. Və bu şeytan dövrün hakimi mütləqi idi. Qılıncının dalı-qabağı kəsirdi. Kəsdiyi başa sorğu yox idi.

...Həmidə xanım itgilər anası idi. Birinci əri polkovnik Davatdarovu itirib iki övladı ilə Polşadan Qarabağa qayıtmışdı... Şanlı-şöhrətli sərkərdə babası Məhəmməd bəyin adını daşıyan tək və gənc qardaşı Məhəmməd bəy Cavanşir faciəli şəkildə həlak olmuşdu. Atası, bəy kişi, böyük maarifçi Əhməd bəy Cavanşir vəfat etmişdi. Qızı Minanı faciəli şəkildə itirmişdi. Həmidə xanım ikinci həyat yoldaşı, böyük yazıçı Mirzə Cəlili itirmişdi. Həmidə xanım üçüncü övladı, Mirzə Cəlilin böyük oğlu, ixtiraçı-mühəndis Midhəti itirmişdi. Əmlak-ata mirası, xanbabadan qalan varisliyi - Kəhrizli kəndi,  ev-eşik, bağ-bağat, dəyirmanlar, kəhrizlər, məktəblər, əkin-biçin, jurnal... nə varsa hamısı əldən çıxmışdı. Hətta icarəyə torpaq götürüb əkib becərmək hüququnu itirmişdi. Həmidə xanım Qarabağda yaşamaq hüququnu belə itirmişdi.

Bakıda yaşayırdı. Ailə böyük idi. Müzəffər, kişik oğlu Ənvər, Mirzə Cəlinin qızı Münəvvər, Mirzə Cəlilin bacısı Səkinənin oğlu Teymur, nakam Minanın 2 övladı. Himayə etdiyi Qəmər oğlu ilə. Aşbaz rus qadın və hər gün gəlib gedən qohum-əqrəba, dost-tanış. Tək Müzəffər işləyirdi. Ənvər iş axtarırdı.

Mirzə Cəlilin yeganə şəxsi mülkiyyəti, dişi-dırnağı ilə qurub yaratdığı `Milla Nəsrəddin` isə çoxdan, hələ Mirzənin sağlığında əllərindən alınmışdı.

Yeri gəlmişkən deyim ki, Mirzə Cəlil bu jurnalı Ömər Faiq Nemanzadə ilə birgə yaradanda deyirmiş ki; `bu dərgi cəmi 5 il yaşasın, ölsəm dərdim olmaz`. `Molla Nəsrəddin` 15 il üç adamın – Mirzə Cəlilin, Ömər Faiqin, Həmidə xanım Cavanşirin çiynində yaşadı. Bu fövqəladə mirası bu üç fədaidən Mirzə Cəlilin bolşevik arkadaşları aldı. Mirzə bu acını necə yaşadı... bu çox ayrı, mühüm və hələ toxunulmamış hekayədi. Bu barədə Həmidə xanım öz xatirələrində belə heç nə yazmır. Bir yuxudan, bir şəkər növbəsindən, yubiley rüsvayçılığından, Sibirə təcrübəyə göndərilən Midhətə isti paltar ala bilməyəndə özünü itirməsindən, evi isitmək üçün əlyazmalarını yandırmasından və sairədən başqa...

Yazmır, çünki zaman ağır idi, həqiqətlər təhlükəli idi... elə indiki kimi...

Nə isə...  sözümün canı odu ki həyat çəkilməz idi, ailə böyük idi, qıtlıq idi. Rəhbər də yalançı şahidlik istəyirdi. Ölüm-dirim məqamı idi. Amma hər şey dəyişə bilərdi. Ehtiyaclar birdəfəlik bitə, firavanlıq başlaya  bilərdi.

İmtahan başlamışdı. Rejim anaya `müasir obraz` diqtə edirdi. Yaşamaq və yaxşı yaşamaq, övladlarını tox tutmaq resepti verirdi. Dövizə yenə ana, yəni ləyaqətin satışı sunulmuşdu. Güclü (dövlət) zəifi (ana) əzirdi.

Həmidə xanım millətin gözünün içinə baxa-baxa oğruya doğru deməliydi. Mircəfər Həmidə xanımın qələmindən çıxana nəhəng tiraj, dərsliklərdə yer, `prezident təqaüdü`, oğullarına vəzifə vəd edirdi.

Həmidə xanım dövrün ulu öndərinə, onun bu idbar istəyinə, xüsusi qeyd edirəm ki, məhz 1937-ci ildə, hər gün ətrafının budandığını görə-görə, ah kimi, nalə kimi dərin bir `yox` dedi.  Dedi ki, `mən görmədiklərimi yaza bilmərəm`

Bu cümlə Azərbaycan ictimai-siyasi tarixinin, ictimai fikir tarixinin qızıl hərflərlə yazılacaq sözləridir. Qəlblərinizə yazın! Qan yaddaşınızla yazın və heç vaxt unutmayın! Analara səslənirəm; övladlarınızın ruhuna yazın bu sözləri! Qəlbinizn şəfqəti ilə yazın. Sevginiz və təqdirinizlə yazın. Çünkü bu ölkədə insanlığın xilasına ehtiyac var. Xilasın sirli şifrəsi  bu qızıldan qiymətli sözlərdədir.

Tarix boyu davam edən və davam edəcək hökmdar və ziyalı qarşıdurmasında sınağa düşmüş bir ananın uğur hekayəsidir.

Bu gün yaltaqlıqdan üzünün suyu tökülmüş və ya susub quyruğunu qısmış vurdumduymaz Azərbaycan ziyalısına bir ana ziyalının verdiyi tarixi ibrətdir.

Həmidə xanım, dövrün ulu öndərinə verdiyi cavabla nəinki ailəsinin çörəyinə bais oldu, hətta həyatlarını təhlükəyə atdı. Lakin o, əlindən gələni etdi. Çünki, Həmidə xanım şərəfi həyatından üstüntutanların `irqinə` mənsub  idi.

***

Gəlinən nəticə budur ki,

Anaların zamana yenilməsi övladları xilas etmir. Əksinə gələcəyi məğlub edir.

Balalarıma görə, balalarımın çörəyinə görə - deyib bəraət istəyən qadın balalarının qarnını bir müddət tox saxlaya bilir. Bir müddət.

Lakin, ana, yaşamaq uğrunda nə xətalar  etsə belə xilasın orda olmadığını gec anlayır. Bəzən heç anlamır. Anlamağa gücü çatmır. Zəifdir axı. Həm də etdiklərini həqiqət saymaq o zəifin yeganə özünü təsəllisidir.

                                                  •••

Lakin maraqlı olan odur ki, ideolojilərin diqtə etdiyi obrazlar,  stimullaşdırıcı simalar ənənəvi dəyərlər deyil, dəyərsizliklər toplusu olduğundan toplumun dibinə rişə ata bilmir. Toplum torpaq kimidir. Hər ağacı yüz il yaşatmır.

Idarəetmələrin virusu heç vaxt nüvəyə kimi enmr. Cəmiyyətin əxlaqına, mənəviyyatına, ictimai münasibətlərə, mədəni tərəqqiyə  yetərincə zərər verə bilsə belə mahiyyətin sonuna  vara bilmir. Zamanın ağırlığı zamanla bitir. Və hər şey – bütün günahlar zamana bağlanır və zamanla keçib gedir.

Bu məqamı milli fəlsəfə belə dəyərləndirir; aclıq bir il çəkər, töhmət yüz il.

***

Zaman keçir - Ana yenilənir. Və yeniləyir. Bilinməyən ənginliklərə  bağlı olan ana zaman-zaman yenilənir və yeniliyir.

Dəyişən siyasi rejim, dəyişdirilən dəyərlər qadın-ana obrazını daima yeniləyir. Hər rejimtoplum üçün öz ideologiyasına uyğun qadın-ana obraz stimullaşdırır. Hər rejim öz məğzinə və məqsədinə uyğun olaraq xalqın şüuru ilə manipulyasiya edir.Daha doğrusu rejimlər ictimai şüurla oynayır. Bu oyunlar ağır fəsadlar - zay nəsillər tərədir. O qədər ağır ki, hətta mentaliteti belə zədələyəcək izlər buraxır. Prosesin ilk qurbanı ana olur. `Zəif məxluq` olaraq ana-qadın.

Ana pis idarəetmələrin hədəfidir və çox düzgün müəyyən olunmuş, çox sərrast vurulmuş hədəfidir.

***

Eləcə də,bu ağır və əzablı prosesin içində paralel proses gedir. Zəif görünən öz zəifliyi içində zəif bir ana gücüilə daima milləti təzələyir, daima yenidən dünyaya gətirir, daima can verir. Hər gün ölən insanlıq hər canla bir daha dirilir-dirilir.  Bu səbəbdən də güclülər əbədi qələbə qazana bilmir. Zəif görünən ana həm də göründüyü qədər zəif deyilmiş. Ana çox zəif və acizanə şəkildə və görünməz bir sürətlə cəmiyyəti  yeniləməkdə davam edir. Qadın gedişata həm tabe olur, həm də dinməzdirəniş təzələyir. Özü də bilmir, özü özündən xəbərsiz olur, özü zamanın dilinə çevrilir. Qadın ruhu ilə ziddiyyət içində keçinir. Əslində isə Yaradan ana vasitəsi ilə yaratdıqlarını bir daha, bir daha insanlığa gətirir.

Zəiflik və tabeçiliklə yanaşı dinməz dirəniş də qadının zatında olduğundan hər yeni nəsli qadının yüksək insanlığı yenidən doğmaq cəhdi kimi də qiymətləndirmək olar.

                                           •••

Ana öz-özlüyündə bir dəyərdir. Mahiyyətindən asılı olmayaraq.

Ana obrazları müxtəlifdir. Zamanla dəyişəndir. Bütün bunlarla yanaşı Ana fərdi kimliyin, ictimai kimliyin, hətta milli kimliyin anasıdır.

Bizim anamız kimdir. Kim bizim anamız olmalıdır. Kim bizim ana rəmzimizə çevrilə bilər. Kim bizim hamımıza ana ola bilər. Bizi kim dünya anaları içində təmsil edə bilər. Və biz hansı anamızla, necə bir ana kimliyimizlə qürur duya bilərik. Kimin həyat hekayələrini nağıl kimi, əfsanə kimi övladlarımızın şüuruna nəql edə bilərik.Biz kimə bənzəmək istəyərdik.

***

Qeyd etdiyimiz kimi, bir-birinə bu qədər bənzəyən bu gözəl varlıqların, bu bir-birindən gözəl varlıqların bir-birindən fərqi məhz budur; bütün övladların gələcəyini düşünə bilmək gücü. Yırtıcı dişilikdən Böyük Anaya çevrilmək məqamı…

Bu gün ucdantutma görmədiklərini `yazan`,  canı-qanı ilə idarəetmənin stimullaşdırmasına yenilən `ziyalıların` insanlığa vurduqları zərbələr  də Həmidə xanım Cavanşirin bu əvəzsiz sözləri ilə sağalacaq. Insanlıq bu ölkədə yenidən doğulacaq. Analarımız bir gün böyük insanlığa hamilə olacaq. Çünki bizim ana kimliyimiz böyük insnlığı yenidən doğacaq bir gücün daşıyıcısıdir.