Bazar İqtisadiyyatı və cinayət qanunvericiliyi

MDB-də ölkələrinin istintaq - məhkəmə təcrübəsinin təhlili göstərir ki, bu dövlətlərdə hökmlər ittihamedici xarakterə malikdir, cinayət repressiyası ifrata varır.

Məhkəmə statistikası göstərilir ki, bu ölkələrdə qəti imkan tədbiri kimi əsasən həbsdən istifadə edilir, alternativ qəti imkan tədbirləri cinayət prosessual qanunvericilikdə geniş spektirdə nəzərdə tutulsa da istintaq təcrübəsində əsasən həbs qəti imkan tədbirlərindən istifadə edilir. Ona görə də həmin ölkələrdən Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə göndərilən şikayətlərdə Konvensiayının 5-ci maddəsinin pozuntusu ilə bağlı şikayətlərin sayında artım müşahidə olunur.

Həbs qətimkan tədbirnin tətbiqi öz növbəsində ittiham hökmünün də sayının artımına zəmin yaradır, çünki həbs qətimkan tədbiri barədə istintaq orqanı məhkəmə qarşısında vəsatətlə, prokurorluq isə təqdimatla çıxış edir. Yəni istintaqın əvvəlindən ittiham mövqeyi formalaşır. Beləliklə, ittiham hökmunun əsasları artıq istintaq tərəfindən formalaşdırlır və bu proses ittiham tərəfindən məhkəmə instansiyalarında davam etdirilir.

Məsələn, məhkəmə statistikasına görə 2017-ci ildə azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum edilmiş şəxslərin xüsusi çəkisi Azərbaycanda 54,8%; Qırğızıstanda 39,6%; Tacikistanda 34%; Belarusiyada 30,7%; Rusiyada 29%; Ukraynada 21,2% və s təşkil etmişdir. Halbuki Qərbi Avropanın çox ölkələrində bu göstərici 8,15%-dən artıq olmur.

Göründüyü kimi, azadlıqdan məhrum etmə cəzası Azərbaycanda daha yüksəkdir. Ittihamedici hökmləri sayının artması, azadlıqdan məhrum etmə cəzasının tempinin surəti çox narahatedici əlamətdir və ədalət mühakimiəsində ciddi problemlərin olduğunun göstəricisidir.

Həmin ölkələrdə ittihamedici hökmlərin sayının artması, azadlıqdan məhrum etmə cəzasının təbliqnin miqyasının artması bir sıra xarakterik problemlərdən qaynaqlanır.

Bunun birincisi qeyd etyiyimiz kimi qətimkan tədbirnin seçilməsində həbs qəti imkan tədbirinə istintaq tərəfindən üstünlük verilməsi və məhkəmələrin də bu zərəri praktika ilə razılaşmasıdır.

İkincisi, istintaq idarəsinin çoxsaylı olması, bir çox Nazirliklərin istintaq idarələrinin malik olmaları və bu əsasdan yaranan problemlər və sui-istifadələrdir.

Xüsusuilə iqtisadi xarakterli problemlərin araşdırlmasında bu özünü göstərir. Iqtisadi sahə spesifik sahədir, bunun araşdırlması xüsusi biliklər və yanaşmalar tələb edir.

İqtisadi fəaliyyət müəyyən risklərlə bağlıdır. Iqtisadi qanunlar bazar konyukturasında, lokal və qlobal iqtisadi böhranlarda fəaliyyət göstərir və bu zaman gözlənilməyən risklər və maddi zərərlərin meydana çıxır.

Ona görə də bu xarakter məsələləri araşdıran hüquq tətbiqedici orqan bu sahəni bilməli, Iş spesikasının nəzərə almalıdır. Praktikada isə bunun əksini görürük. Məsələn, Beynəlxalq Bankın fəaliyyəti üzrə istintaq Daxili İşlər Nazirlyinin Baş Mütəşəkkil Cinayətkarlıqla Mübarizə İdarəsinin aparılması. Adından da göründüyü kimi, Beynəlxalq Bankın vəzifəli şəxslərinin Daxili İşlər Nazirliyinin Baş Mütəşəkkil Cinayətkarlıqla Mübarizə İdarəsinin araşdırlması başa düşülən deyil. Nəzərə alsaq ki, Vergilər Nazirliyinin İstintaq İdarəsi, Prokurorluğun istintaq idarəsi aidiyyat baxımından bu sahəyə daha yaxındır.

Bundan başqa, Beynəlxalq Bankın idarə Heyətinin sədri Cahangir Hacıyev istintaq başlananda və istintaq dövründə dəfələrlə vəsatətlə çıxış edərək istintaq aidiyyatının dəyişdirlməsinin, iqtisadi sahəyə yaxın istintaq orqanı tərəfindən istintaqın aparılmasını xahiş etmişdir. Lakin bu vəsatətlər əsassız olaraq rədd edilmişdir. Bunun özü istintaqın qərəzli aparılmasının ifadəsidir.

Nəticəsi çox acınacaqlıdır. Dörd ildir ki, istintaq və məhkəmələr gedir, artıq dördüncü qrup (22 şəxs) məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edilmişdir, bu sahə üzrə zəncirvari olaraq cinayət işlərini icraata ayrılmaqla süni olaraq yeni-yeni cinayət işləri yaradılır. Qərəzli olaraq mütəşəkkil dəstə genişləndirlir, iqtisadi risklərlə bağlı yaranan zərərlər kriminal fəaliyyəti kimi tövsif edilir.

Ümumiyyətlə, cinayət qanunvericiliyi iqtisadi cinayətlərlə bağlı keçmış Sovet Respublikasının Cinayət Məcəlləsini məzmun baxımından təkrarlayır. Hərçənd iqtisadi münasibətlər tamamilə dəyişmişdir, yeni iqtisadi münasibətlər, bazar iqtisadi münasibətlərinə əsaslanır, lakin cinayət qanunvericiliyin əsasları bu dəyişiklikləri tam nəzərə almır və keçmiş qanunvericiliyin məzmunu və düşüncəsini davam etdirir. Iqtisadi fəaliyyətlə bağlı ittiham hökmlərinin artmasının bu düşüncə ilə bağlılılığının mövcudluğu şübhə doğurmur.

Misal üçün, mənimsəmə və israf etməni nəzərdə tutan Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 179-cu maddəsi. Bu maddə iqtisadi sahədə, mülkyyət əleyhinə olan cinayətlərin əsas maddəsidir və bu sahədədki cinayətlərin arasında xüsusi çəkisi çoxdur və artmaqda da davam edir. Həmin maddənin məznununda göstərilir ki, mənimsəmə və ya israf etmə, yəni təqsirkara etibar edilmiş özgə əmlakını talama cinayətin tərkibi yaradır.

Göründüyü kimi, həmin maddədə mənimsəmə israf etmə ilə eyniləşdirir eyni məzmun, niyyət kimi çıxış edir. Hərçənd hər kəsə aydındır ki, mənimsəmə israf etmə eyni məzmunlu anlayışlar deyil, mənimsəmənin məzmunu başqasının əmlakını ələ keçirilməsi, özününküləşdirlməsi təşkil edir.

Israf etmə bilərəkdən və bilməyərəkdən etibar edilmiş özgə əmlakının dağılması və talanmasıdır. Təqsirkar şəxsin niyyəti, motivi də müxtəlifdir. Lakin istintaq - məhkəmə təcrübəsində bu məsələnin motivi, niyyəti nəzərə alınmır. Bütün hallarda israf etmə geniş şəhr olunur və mənimsəməni də ehtiva edir. Bu da səhv hüquqi nəticələrə gətirir.

Ikincisi, ən mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, iqtisadi risklərlə bağlı meydana çıxan maddi zərərlər israf etmə və mənimsəmə ilə eyniləşdirir.

Biz bunu Beynəlxalq Banka münasibətdə də görünür. Beynəlxalq Bank 2006-2010-cu illərdə üzür kredit resusrları cəlb etmək üçün "kargel" əməliyyatından istifadə edir və eləcədə Moskva törəmə Bankının Kapitalını artımaq üçün veksel əməliyyatlarından istifadə edir. Bu əməliyyatlar nəticəsində ölkə daxilində və ölkə xaricində xeyli müəssisələr maliyyələşdirir və real iqtisadi sektorun yaradılmasında iştirak edir. Təbii ki, bu böyük proseslər özündə iqtisadi riskləri də saxlayır.

Bu dövrdə 2008-2010-cu ildə dünya iqtisadi böhranı baş verir. 2014-cu ildə isə Rusiya Krımı özünə birləşdirdiyindən sonra dünyanın aparıcı ölkələri Rusiyaya qarşı iqtisadi sanksiyaları tətbiq edir, Rusiya pulu devalvasiyası uğrayır. Qeyd edilən iqtisadi risklər Beynəlxalq Bankının maliyyələşdirdiyi müəssilərin fəaliyyətə düşməsinə və kredit ödəmə qabiliyyətinə müvəqqəti çətinliklər yaradır. Beynəlxalq Bank antiböhran proqramına uyğun olaraq restruktrisasiya aparır.

Yeni kreditlərlə vaxtı çatmış kreditləri bağlayır. Bu dünya bank prakttikasında qəbul olunan antiböhran tədbirlərindən biridir.

Lakin ittiham və məhkəmə bu tədbirini iqtisadi mahiyyətini təhrif edir, bu prosesdə özgə əmlakının mənimsəmə və israf etmə axtarır və çox qəribədir ki, bunu " tapır" mütəşəkkil dəstə anlayışım yaradır, onlarla vəzifəli şəxsi, o cümlədən idarə Heyətinin sədri Cahangir Hacıyevi 2015-ci ilin dekabr ayında həbs edir və sonradan məhkəminin hökmü ilə 15 il müddətinə azadlıqdan məhrum cəzasına məhkum edilir, halbuki Cahangir Hacıyev irəli sürülən ittihamların , yəni mənimsəmə və israf itihhamının əsassız olduğunu, məsələnin mülki və bank qanunvericilik çərçivəsində həll edilməsinin mümkün olduğunu, bunu edə bilmək üçün ona vaxt verilməsini istintaqa israrla bildirir, lakin istintaq orqanı səhfən, qərəzli olaraq məsələnin cinayət qanunvericiliyi ilə araşdırlmasını və onu həbs etməsini üstün tutur, bundan başqa yenə həmin epizodlar üzrə üç qrup cinayət məsuliyyətinə cəlb edilir, bu prosesdə qırxa yaxın şəxs məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edilir, cinayət məsuliyyətinə cəlb edilən şəxslərin yaxın qohumlarına belə təzyiqlər başlanır, Beynəlxaql Bankın kreditləri hesabına yaranan və işləyən müəssisələr iflic olur və müxtəlif şəxslərin əllərinə keçir, hazırda da Cahangir Hacıyev yenidən məhkəmə məsuliyyətinə cəlb edilmişdir. Və məhkəmə prosesi davam edir.

İttiham bütün iqtisadi proseslərlə özünün yəni özünün mənimsəmə prizmasından baxır, iqtisadi tədbirləri mənimsəmə kimi görür. Iş o yerə çatır ki, veksəl əməliyyatı keçirən şirkətlərin nizamnamə kapitalının azadlığını özünün ittiham apsenalına arqument kimi nəzərdən keçırır. Halbuki hər bir maliyyəçi, iqtisadçıya aydındır ki, nizama kapitalı şirkətin iqtisadi gücünü xarakterizə etmir, nizamnamə kapitalı şirkətin təsisçilərin pay bölgüsünün xarakterizə edir, nizamnamə kapitalının təyinatı ondan ibarətdir ki, burada təsisçilərin paylarının nisbəti müəyyən edir.

Ittihamın səhvi daha çox özünü onda göstərir ki, iqtisadi proseslərə ittiham gözü ilə baxır və birmənalı olaraq cinayət qanunvericiliyindən, həbslərdən, azadlıqdan məhrum etmə cəzasının tətbiqindən, repssesiv metodlardan istifadə edir.

İqtisadi qanunlar isə bunu qəbul etmir. Iqtisadi qanunlara cəza siyasəti ilə müdaxilənin nəticəsi acınacaqlı olur. iqtisadi problemlər, iqtisadi-mülki qanunvericiliklə həll olunmalıdır. Bunu Beynəlxalq Bankın vəzifəli şəxslərinin cinayət məsuliyyətə cəlb edilməsinin nəticələri də göstərir. Сahangir Hacıyevin və digər vəzifəli şəxslərinin həbsi başlanmış və böyük potensiala malik olan yüzlərlə daxili və xarici müəssisələrin fəaliyyəti iflic etmişdir. Hətta işləyən müəssisələrin belə kredit borclarını banka ödəməkdən imtina edir. Köhnə probelmlər həlli edilmir, yeni yaranan problemlər yenə də əvvəlki komandanın adına yazılır və yeni-yeni cinayət icraatı açılır. Nə vaxta qədər?!

Beynəlxalq Bank 2001-2015-ci illərdə (ittiham bu dövrü əhatə edir) çoxlu sayda müəssisələr yaradılıb, regionlarda hazırda da həmin müəssisələr müxtəlif adlarda işləyir, bunların Sənaye korparasiyasının əsasını təşkil edir şirkətlərdir. bu sıraya CTC Aqro zavodu, "Inter Tobacco", İnter Glass" zavodu, Oğuz Qlükoza zavodu, BOT ayaqqıbı fabriki, Şəki Aqro zavodu, Şəki Olimpia Kompleksi, Fuceyra Əmirliyində yerləşən İntertekstil və İnterstil zavodları, Metanol zavodu, Fındıq Emalı zavodu və s. adlarını çəkmək olar.

İttiham o qədər özünü qərəzli aparırı ki, bu işləyən, gəlir gətirən, Beynəlxalq Bankdan götürülən kreditləri ödəmək qabiliyyətinə malik olan şirkətləri görmək istəmir. Aktivlər Aqrar kredita, Sənaye korpasasiyasına verilir, passivlər isə Baynəlxalq Bankın keçmiş idarə heyətinin sədri Cahangir Hacıyevin adına yazılır. Və yeni -yeni cinayət icraatları açılır. Məgər bu məsələnin həllidir?!

İqtisadi problemləri zor müstəvisində həll etmək onlarla adamın həyatını şikəst edir, bank sektorunda xaos yaradır, və nəticədə milyardlarla manat vəsait itirilir. Yeni - yeni problemlər yaranır, yeni problemlər də köhnə komadanın üzərinə qoyulur. Hara qədər?...